Bij alle drie besproken thema’s, die nooit los van elkaar te zien waren, ging het de keizer om de eenheid die onder het volk gesmeed moest worden. Belangrijk daarbij was dat ‘het volk’ door de keizer als één en ondeelbaar werd gezien en omschreven. De hiërarchische verhouding tussen Wilhelm en zijn onderdanen was daarbij duidelijk: de keizer was leider op zowel militair, geestelijk als politiek niveau – bij al deze thema’s leidde, althans naar zijn eigen mening, hij de Duitsers op de
180
53
juiste weg. Voor de keizer sprak deze hiërarchie vanzelf: ‘Ohne die Unterordnung kann kein Gebäude bestehen‘.181 Hij wilde de figuur zijn, het symbool, waaronder de jonge Duitse natie zich kon verenigen – iets waarvoor zijn grootvader, de eerste keizer, gepast had.
Tezelfdertijd wilde hij ook dicht bij zijn volk staan. Er was sprake van een combinatie van monarchistisch absolutisme met modern populisme. Wilhelm beriep zich op ‘Gottes Gnaden‘ maar rekende ook op ‘Volkes Gnaden‘.182 Hoewel er een dunne balans tussen beide was, wist Wilhelm deze in zijn retoriek wel degelijk te vinden. Kohut onderschrijft: ’Wilhelm’s assertion of sovereignty not only bound Germans together by virtue oft he fact that all were subject to his authority, that all, in his words, stood behind the Kaiser; but also through their shared identification with the Kaiser, through their sense of fighting beside him (…).’183
Hiermee was de keizer een kind van zijn tijd: het volk kreeg de leider die het wilde en verdiende. De jonge Duitse natie had een inhaalslag te maken wat betreft het nationale bewustzijn. Wilhelm gaf hier gestalte aan en promootte dit actief, voor alles in zijn redes. Als hij als gevolg hiervan als Machiavellistische heerser omschreven wordt, moet dat in ieder geval retorische gezien als compliment beschouwd worden: op slimme wijze wist de keizer in de drie thema’s elementen te vinden die de eenheid onder de Duitse bevolking vergrootte. Daarmee leidde hij de aandacht af van binnenlandse tegenstellingen en weerstand tegen hemzelf. Bovendien bepaalde de keizer ook letterlijk het debat. Door zijn niet aflatende benadrukken van de idee van nationale eenheid versterkte hij zo ook de nationalisering en militarisering in de taal én in het denken van het Duitse volk.184
Of de keizer al deze afwegingen zelf maakte en zichzelf dergelijke doelen stelde is sterk de vraag. Hij wilde simpelweg dat alle inwoners zich Duitser zouden voelen. Uit de geanalyseerde redes uit het jaar 1900 is op te maken dat hij hier succesvolle retorische strategieën voor in wist te zetten. Met zijn verwijzingen naar autoriteiten kweekte hij ethos, waarna hij met zijn pathos doorspekte uitspraken, opgeluisterd met talloze adjectieven, retorische vragen en alliteraties, voor (een gevoel van) eenheid kon zorgen. Hiermee zorgde hij ervoor dat, op John F. Kennedy’s beroemde woorden preluderend, ‘in künftigen Zeiten durch einheitliches Zusammenwirken der Fürsten und Völker, ihrer Heere und ihrer Bürger so gewaltig, so fest geeint und so maßgebend zu werden, wie es einst das
181
Uitgesproken op 7 november 1900 aan Berlijnse rekruten. 182
Volgens de auteur werd de kloof tussen beiden uiteindelijk te groot, al scheen het lang of er wel degelijk een middenweg zou zijn die hij kon bewandelen. Hij gaf niet aan wanneer de boog brak, maar alles wijst erop dat hij op het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog en het fatale verloop ervan doelt. In 1900 was van de combinatie tussen beide nog wel degelijk sprake. Herre. Kaiser Wilhelm II., 142.
183 Kohut, Wilhelm II and the Germans, 1171. 184
54
römische Weltreich war, damit es auch in Zukunft dereinst heiβen möge, wie in alter Zeit ‚eivus romanus sum,‘ nunmehr: ‘Ich bin ein deutscher Bürger.‘185
185
55
Literatuurlijst
Allen, Ann Taylor, Satire and society in Wilhelmine Germany. Kladderadatsch & Simplicissimus 1890- 1914 (Kentucky 1984).
Berdahl, Robert M., ‘ Thoughts on German nationalism’, The American historical review 77 (1972) 65- 80.
Berghahn, Volker R., Der Tirpitz-Plan. Genesis und Verfall einer innenpolitischen Krisenstrategie unter Wilhelm II. (Düsseldorf 1971).
Biehle, Herbert, ‘Wilhelm II. als Redner. Seine Rhetorik im Urteil der Zeitgenossen und der
Geschichte‘, Publizistik. Zeitschrift für die Wissenschaft von Presse, Rundfunk, Film, Rhetorik, Werbung und Meinungsbildung 7 (1962) 90-99.
Bitzer, Lloyd F., ‘The rhetorical situation’, Philosophy & Rhetoric 1 (1968) 1-14.
Braungart, Wolfgang, ‘Irgendwie dazwischen. Authentizität, Medialität, Ästhetizität: ein kurzer Kommentar‘. In: Ute Frevert en Wolfgang Braungart, Sprachen des Politischen. Medien und Medialität in der Geschichte (Neurenberg 2004).
Brude-Firnau, Gisela, ‘Preußische Predigt. Die Reden Wilhelms II.’ In: Gerald Chaple en Hans H. Schulte (eds.), The turn of the century. German literature and art, 1890-1915 (Bonn 1981) 149-170.
Bülow, von, Fürst Bernard, Denkwürdigkeiten. Erster Band, vom Staatssekretär bis zur Marokko-Krise (1930 Berlijn).
Cecil, Lamar, Wilhelm II. Prince and Emperor, 1859-1900 (Chapel Hill 1989).
Chamier, J. Daniel, Als Deutschland mächtig schien. Die Ära Wilhelms II. (Berlijn 1954). Clark, Christopher, Kaiser Wilhelm II. Profiles in power (Harlow 2000).
De nieuwe bijbelvertaling, geraadpleegd op www.biblija.net.
Domeier, Norman, ‘Review: Einer nur ist Herr im Reiche. Kaiser Wilhelm II. Als politischer
Redner.‘ In: H-Soz-u-Kult, 09.12.2010,
http://hsozkult.geschichte.hu-berlin.de/rezensionen/2010-4-175.
Eley, Geoff, From unification to nazism. Reinterpreting the German past (Boston 1986).
Eyck, Erich, Das persönliche Regiment Wilhelms II. Politische Geschichte des deutschen Kaiserreiches von 1890 bis 1914 (Zürich 1948).
Februari, Marjolijn, ‘De macht van taal’, NRC Handelsblad, 11-7-2011.
Fehrenbach, Elisabeth, Wandlungen des deutschen Kaisergedankes 1871-1918 (München 1969). Franke, Lydia, Die Randbemerkungen Wilhelms II. in den Akten der auswärtigen Politik als historische
und psychologische Quelle (Straatsburg 1934).
56
Glatzer, Ruth, Berliner Leben, Erinnerungen und Berichte (Berlijn 1963).
Gollwitzer, Heinz, Die gelbe Gefahr. Geschichte eines Schlagworts. Studien zum imperialistischen Denken (Göttingen 1962).
Graf von Krockow, Christian, Kaiser Wilhelm II. und seine Zeit. Biographie einer Epoche (Berlijn 1999). Grünert, Horst, Sprache und Politik. Untersuchungen zum Sprachgebrauch der ‘Paulskirche’ (Berlijn
1974).
Hammer, Karl, Deutsche Kriegstheologie (1870-1918) (München 1971) Hardtwig, Wolfgang, Geschichtskultur und Wissenschaft (München 1990). Herre, Franz, Kaiser Wilhelm II. Monarch zwischen den Zeiten (Keulen 1993).
Huber, Ernst Rudolf, Deutsche Verfassungsgeschichte seit 1789. Band III: Bismarck und das Reich (Stuttgart 1988).
Huys, Marc, ‘Bill Clinton, Monica Lewinsky en de Rhetorica van Aristoteles’, Kleio 29 (2000) 110-134. Hohenlohe-Schillingsfürst, zu, Fürst Chlodwig, Denkwürdigkeiten der Reichskanzlerzeit (Stuttgart
1931).
Jeehan, James J., ‘What is German history? Reflections on the role of the nation in German history and historiography.’ The journal of modern history 53 (1981) 1-23.
Jeep, John M. (ed.), Medieval Germany. An encyclopedia (New York 2001).
Kaiser Wilhelm II., Ereignisse und Gestalten aus den Jahren 1978-1918 (Leipzig 1922). Kerr, Alfred, Wo liegt Berlin. Briefe aus der Reichshauptstadt 1895-1900 (Berlijn 1997). Kohut, Thomas A., Wilhelm II and the Germans. A study in leadership (Oxford 1991).
Kopperschmidt, Josef (ed.), Politik und Rhetorik. Funktionsmodelle politischer Rede (Opladen 1995). Kuitenbrouwer, Jan, De woorden van Wilders en hoe ze werken (Amsterdam 2010).
Kürenberg, Joachim von,War alles falsch? Das Leben Kaiser Wilhelm II. (Bonn 1940).
Lakoff, George, Don’t think of an elephant! Know your values and frame the debate: the essential guide for progressives (White River Junction 2004).
Lambi, Ivo Nikolai, The navy and German power politics, 1862-1914 (Londen 1984).
Leeman, A.D. en A.C. Braet, Klassieke retorica. Haar inhoud, functie en betekenis (Groningen 1987). Lepsius, Johannes e.a., Die grosse Politik der europäischen Kabinette, bd XVI. Die Chinawirren und die
Mächte 1900-1902 (Berlijn 1924).
Lübbe, Hermann, ‘Der Streit um Worte. Sprache und Politik‘. In: Hans Jürgen Heringer (ed.), Holzfeuer im hölzernen Ofen. Aufsätze zur politischen Sprachkritik (Tübingen 1982).
Machtan, Lothar, ‘Wilhelm II. als oberster Sittenrichter. Das Privatleben der Fürsten und die
Imagopolitik des letzten deutschen Kaisers’, Zeitschrift für Geschichtswissenschaft 54 (2006) 6-19.
57 reshaping the world (Londen 2009).
Mommsen, Wolfgang J., War der Kaiser an allem schuld? Wilhelm II. und die preuBisch-deutschen Machteliten (München 2002).
Nipperdey, Thomas, ‘Nationalidee und Nationaldenkmal in Deutschland im 19. Jahrhundert’, Historische Zeitschrift 206 (1968) 529-585.
Obst, Michael, Einer nur ist Herr im Reiche. Kaiser Wilhelm II. als politischer Redner (Paderborn 2010). Oncken, Emily, Panthersprung nach Agadir. Die deutsche Politik der zweiten Marokkokrise 1911
(Düsseldorf 1981).
Penzler, Johs., Die Reden Kaiser Wilhelms II. in den Jahren 1888-1895. Gesammelt und herausgegeben. Teil I. (Leipzig 1897).
Penzler, Johs., Die Reden Kaiser Wilhelms II. in den Jahren 1896-1900. Gesammelt und herausgegeben. Teil II. (Leipzig 1904).
Reinhardt, Sonja, ‘Wie ihr’s euch träumt, wird Deutschland nicht erwachen.’ Formen der Herrschaftslegitimation in ausgewählten Reden von Kaiser Wilhelm II. und Adolf Hitler (Hannover 1994).
Röhl, J.C.G., Germany without Bismarck. The crisis of government in the Second Reich, 1890-1900 (Londen 1967).
Röhl, John C.G., Wilhelm II. Der Aufbau der Persönlichen Monarchie, 1888-1900 (München 2001). Schöllgen, Gregor, Das Zeitalter des Imperialismus (München 1986).
Sösemann, Bernd‚ Die sog. Hunnenrede Wilhelms II. Textkritische und interpretatorische Bemerkungen zur Ansprache des Kaisers vom 27. Juli 1900 in Bremerhaven.‘ Historische Zeitschrift 222 (1976) 342-358.
Steinberg, Jonathan. Yesterday’s deterrent. Tirpitz and the birth of the German battle fleet (Londen 1965).
Sternberger, Dolf, ‘Die Sprache in der Politik‘. In: G.Patzig e.a., Die deutsche Sprache im 20. Jahrhundert (Göttingen 1966).
Stremmel Ralf, Modell und Moloch. Berlin in der Wahrnehmung deutscher Politiker vom Ende des 19. Jahrhunderts bis zum Zweiten Weltkrieg (Bonn 1992).
Taylor, A.J.P, The course of German History. A survey of the development of German history since 1815 (Londen 1945).
Thoma, Ludwig, Die Reden Kaiser Wilhelms II. und andere zeitkritische Stücke (München 1965). Tilgner, Wolfgang, ‘Volk, Nation und Vaterland im protestantischen Denken zwischen Kaiserreich und
Nationalsozialismus (ca. 1870-1933)‘. In: Volk-Nation-Vaterland. Der deutsche Protestantismus und der Nationalsozialismus, Horst Zilleßen (Gütersloh 1970) 137-38.
58
Waite, Robert G.L., Kaiser and Führer: a comparative study of personality and politics (Toronto 1998). Wittenauer, Volker, Im Dienste der Macht: Kultur und Sprache am Hof der Hohenzollern. Vom Großen