3.1 Titel
Nu de cultuurspecifieke elementen zijn behandeld in het vorig hoofdstuk, concentreert dit hoofdstuk zich op de taalspecifieke elementen. Hiervoor is allereerst belangrijk om te weten welke elementen die voorkomen in het originele werk van Charef hieronder vallen en daarnaast hoe de vertaler Van den Brink deze elementen heeft vertaald. De titel is gelijk een noemenswaardige vertaalmoeilijkheid waarmee de vertaler werd geconfronteerd. In de originele Franse roman wordt de titel herleid van een woordgrap die kort wordt genoemd in het verhaal. Een leerling moest het volgende op het bord schrijven “Le théorème
d’Archimède” maar om een humoristische reactie uit te lokken schreef hij: “Le thé au harem d’Archi Ahmed”. Hetgeen de leerling uiteindelijk had opgeschreven is dus de titel van de roman en Van den Brink heeft ervoor gekozen om in de Nederlandse vertaling de roman De
wet van Archi Ahmed te noemen. Dit komt uiteraard niet overeen met de letterlijke betekenis
van de originele titel. De titel is om meerdere redenen een vertaalmoeilijkheid. Allereerst wordt de titel herleid vanuit speling met de klanken in de Franse taal. De genoemde leerling schreef het verkeerde op omdat zijn interpretatie van de woorden op fonetische wijze bijna volledig overeenkomt met hetgeen hij had moeten opschrijven, deze homofonie zorgt voor een humoristisch effect. Door het letterlijk te vertalen van de titel naar het Nederlands gaat deze klankspeling verloren en dus ook de beoogde humor. Wat de vertaler echter wel heeft toegevoegd is een vorm van rijm die ontstaat wanneer de lezer de naam ‘Archi Ahmed’ op z’n Nederlands uitspreekt. De vertaler heeft dus wel een klankspeling gecreëerd in zijn vertaling, echter is deze niet equivalent met de brontekst:
“(…) if translators reflect about the various textual functions that puns may perform in a text, they will find ways or techniques to translate them: translation can go from one pun type to another (…), from pun to non-pun, from pun to a rhetorically related device such as repetition, alliteration or rhyme, from comical pun to comical non-pun, etc.”
[CITATION Van11 \t \l 1043 ]
Bovendien is de vergissing van de leerling ook kenmerkend voor de toon die wordt gezet gedurende de gehele verhaallijn. De leerling (er)kent de Griekse geleerde niet en schrijft in plaats daarvan iets op waar hij en zijn medeleerlingen bekend mee zijn. De verandering van
de naam ‘Archimède’ naar ‘Archi Ahmed’ is in zekere zin een arabisering omdat de leerling meer vertrouwd is met de naam Ahmed en deze dus sneller herkent; dan de in het Frans vertaalde Griekse naam Archimède. Dit aspect blijft wel behouden in de Nederlandse
vertaling omdat hier ook een wijziging plaats vindt van de naam Archimedes in Archi Ahmed. Een ander element uit de titel blijft ook onvertaald en dat is de term ‘Archi’. Volgens het Franse woordenboek [CITATION Lar19 \l 1043 ] is deze term een Grieks prefix dat wordt gebruikt om onder andere “oer” of “uitermate” aan te geven. Het Nederlands kent een soortgelijke betekenis toe aan deze prefix. In het Frans heeft de term ‘Archi Ahmed’ een dubbele lading; men kan uit de naam afleiden dat het om een “oer Ahmed” gaat, of-te-wel een prototype, typische Ahmed. In het Arabisch heeft het woord een andere betekenis. Het woord ‘archi’ is namelijk afgeleid van het werkwoord
ةَو ْشَر
(rašwa) wat omkopen betekent. ‘Archi Ahmed’ geeft dus in het Arabisch aan dat het gaat om een Ahmed die omkoopbaar is, met andere woorden iemand die omkopingen accepteert. Deze omkopingen kunnen worden geïnterpreteerd van het verrichten van iets kleins zoals worden voorgelaten in de rij bij de gemeente tot aan illegale activiteiten.Dit element sluit goed aan bij het thema van de roman. Er vindt wellicht geen concrete omkoping plaats, maar personages worden wel afgeperst en bestolen wat op zekere wijze onder dezelfde categorie behoort. In het Frans heeft de term ‘Archi Ahmed’ dus wel een betekenis maar men kan beargumenteren dat dit niet de enige juiste interpretatie is van de zin. Franstalige lezers met een Arabischtalige achtergrond zullen meerdere lagen vinden in de titel van de roman. Deze meervoudige betekenis bestaat ook in de Nederlandse vertaling. In het Nederlands is de term ‘archi’ immers ook een prefix met dezelfde betekenis. Deze betekenis valt goed samen te koppelen met de inhoud van het verhaal, aangezien de roman bouwt op zekere stereotyperingen van Arabieren. Echter om de dubbele betekenis te begrijpen heeft men ook kennis van het Arabisch nodig. Dit geldt voor zowel het originele werk als voor de vertaling omdat er in beide versies geen verdere expliciete toelichting wordt gegeven.
Daarnaast betekent de titel in het Nederlands “De thee in de harem van de omgekochte Ahmed” en deze zin geeft twee verdere belangrijke aspecten weer. Allereerst herkent betreffende leerling het woordje “thee” in de term die hij moest opschrijven. Thee is hier symbolisch voor de Noord-Afrikaanse cultuur, het is gebruikelijk voor mensen met een Noord-Afrikaanse komaf om dagelijks thee te drinken en deze wordt op speciale wijze bereid. Het drinken van thee en het benoemen hiervan komt ook meerdere malen voor in de roman. Deze component van de titel bevestigt dus het idee dat de leerling opzettelijk het verkeerde
heeft opgeschreven omdat hij bekend is met een ander concept dat dezelfde uitspraak kent in het Frans. Het tweede aspect dat wordt genoemd is de harem van de omgekochte Ahmed. Dit is kenmerkend voor de hyperseksualiteit van de personages in de roman. Seks speelt een belangrijke rol in de verhaallijn, van de manier waarop de liefde bedreven wordt tot aan het gebrek aan intimiteit in het seksleven van de personages. Door het seksualiseren van een natuurkundige theorie wordt de mentaliteit van de hoofdpersonages goed weergegeven. De twee hoofdpersonages Madjid en Pat zijn niet zozeer geïnteresseerd in school of het behalen van hun diploma, zij denken meer aan seks en geld op dagelijkse basis; dat is hun manier van overleven van dag tot dag:
“Trouwens, als je werkeloos bent en geen uitkering hebt, kijk je niet zo nauw hoe je aan een boterham en een pakje sigaretten komt. Je leeft bij de dag en je maakt je niet druk over de dag van morgen!” [CITATION van86 \p 67 \t \l 1043 ]
De titel is dus heel krachtig omdat er in een enkele zin verschillende aspecten van het boek samenkomen en de symboliek mooi wordt weergegeven. Al de hierboven genoemde elementen die leiden tot een humoristisch effect gaan dus (deels) verloren in de vertaling voornamelijk vanwege fonologische redenen. De vertaling blijft enigszins humoristisch vanwege de verandering van het Griekse Archimedes naar de Arabische naam (Archi) Ahmed. Echter gaat al het overige wat hierboven is geanalyseerd verloren in de Nederlandse vertaling vanwege taalspecifieke redenen. Het was niet mogelijk voor de vertaler om een Nederlands equivalent te vinden met hetzelfde fonologische effect als de originele versie, waarbij de leerling dus een woordgrap creëert waarin culturele elementen voorkomen die zijn gekoppeld aan taalspecifieke kenmerken. Omdat dit niet mogelijk was voor de vertaler heeft Van den Brink er blijkbaar voor gekozen om de zin ook niet letterlijk te vertalen omdat het originele beoogde effect toch verloren ging in het Nederlands. Hij heeft er daarom voor gekozen om zijn vertaling De wet van Archi Ahmed te noemen, omdat dit beter
correspondeerde met de passage waarbij simpelweg de wet van Archimedes een natuurkundige wet blijft maar deze wordt toegekend aan een andere naam. De titel van Charefs roman komt uit de betreffende passage. Van den Brink heeft er dan ook voor gekozen om zijn vertaling van deze passage te gebruiken als titel voor de vertaalde roman. Bovendien heeft de vertaler rijm toegevoegd in het Nederlands waardoor er toch wordt gespeeld met de klank van de zin. Er is dus geen sprake van equivalentie maar van een zekere vorm van compensatie doordat de vertaler rekening heeft gehouden met de woordspeling.
3.2 Gebrekkig Frans
Er is nog een kenmerk dat verschilt van de originele roman. Zo is het gebrekkige Frans van Malika, de moeder van Madjid, niet overgenomen in het Nederlands. Een voorbeeld hiervan is de vertaling van “finiant, foyou” [CITATION Cha83 \p 13 \t \l 1043 ]wat door Van den Brink is vertaald als “nietsnut, deugniet” [CITATION van86 \p 9 \t \l 1043 ]. Dit is een interessante constatering omdat de genoemde woorden in het Frans niet bestaan. Charef gebruikt de woorden “feignant, voyou” om het gebrekkige Frans van Malika duidelijk te maken voor de lezer. Dit roept de vraag op hoe niet-bestaande woorden kunnen worden vertaald. Het is wel degelijk een optie en het wordt ook door enkele vertalers gehanteerd:
“exoticism: the substitution of stretches of slang, dialect, nonsense words, etc. in the original text by rough equivalents in the target language (sometimes marked by italics or underlining)” [CITATION Bak09 \l 1043 ]
Van den Brink zou hypothetisch gezien hetzelfde effect kunnen creëren door bestaande Nederlandse woorden op vervormde wijze op te schrijven, hij heeft hier echter niet voor gekozen. Dit zou te maken kunnen hebben met het feit dat het, ook in de vertaling, niet gaat om een Nederlandse moeder die moeite heeft met de taal van het land waarin zij woont maar om een Française. De vertaler heeft ervoor gekozen om dit probleem op te lossen door op consequente wijze aan te geven dat Malika gebrekkig Frans praat, in plaats van haar taalgebruik proberen aan te passen aan het Nederlands: “(…) en begint haar zoon nu uit te schelden in haar beste Frans. ‘Nietsnut, deugniet’, en nog veel meer.” [CITATION van86 \p 9 \t \l 1043 ] In de Nederlandse vertaling komen er dus bestaande Nederlandse woorden voor, in tegenstelling tot het Franse origineel. Echter wordt er door middel van een beschrijving aangegeven dat de moeder moeite heeft met de Franse taal. De lezer kan de vermelding dat Malika ‘in haar beste Frans’ scheldt op verschillende manieren interpreteren. De lezer zou zich bijvoorbeeld kunnen inbeelden dat zij de genoemde woorden met een Arabisch accent uitspreekt net zoals wordt gedaan in de originele versie; echter hij of zij kan zich ook inbeelden dat Malika met moeite op de betreffende Franse woorden komt en dat zij hier dus relatief lang over doet. In het Frans maakt de auteur zijn intentie duidelijk door de woorden op te schrijven op de manier waarop hij zich inbeeldt dat dit personage ze zou uitspreken, dit verschilt dus met de Nederlandse versie om bovenstaande redenen.
De genoemde aanpassing kan ervoor zorgen dat subtiele verwerkingen geen equivalent effect hebben in de vertaalde versie. Zo noemt Malika haar buurvrouw Josette bijvoorbeeld “Chousette” zowel in de Franse als in de Nederlandse roman. In het Frans is dit feit
noemenswaardig omdat ‘chousette’ dichterbij het Franse woord ‘chaussette’ komt dan bij de naam Josette. ‘Chaussette’ betekent sok in het Frans en dit zorgt voor een eventuele grinnik bij de lezer. Haar verkeerde uitspraak van de naam van haar buurvrouw toont namelijk concreet aan dat zij moeite heeft met het Frans en dit leidt in sommige gevallen tot het onbedoeld zeggen van woorden met een geheel andere betekenis. Deze vorm van miscommunicatie bestaat niet in het Nederlands. Het is wel duidelijk in de vertaling dat Malika de naam van haar buurvrouw verkeerd uitspreekt, maar de grap en het effect ervan gaan verloren in de vertaling vanwege de taalspecifieke uitspraak. De subtiele verwijzing naar mogelijke miscommunicatie tussen Malika en haar buurvrouw toont ook het contrast tussen de immigrant en de ‘witte Française’. Dit heeft te maken met de thematiek van het verhaal. Er wordt een contrast aangeduid tussen de jongeren en de ouderen, maar ook tussen de
immigranten en de witte Fransman en Française. Discriminatie op de arbeidsmarkt komt bijvoorbeeld aan bod evenals de conflicten tussen Franse kinderen die wel en Franse kinderen die niet uit migrantengezinnen komen. In de Nederlandse versie gaat de potentiële
miscommunicatie verloren maar blijft de aantoonbaarheid van de gebrekkige beheersing van de taal behouden.
3.3 Argot
Een ander element dat heeft te maken met taalspecifieke elementen is het argot. Zo wordt het taalgebruik genoemd dat wordt gesproken door onder andere jongeren en delinquenten. Het gebruik van argot komt al langer voor in de Franse literatuur. Het is belangrijk om te beseffen dat het argot verschilt van spreektaal, volkstaal, technische taal en jargon. De huidige definitie van de term is het volgende: het argot karakteriseert zich als de taal van criminelen en
bedelaars gesproken voor cryptische doeleinden [ CITATION Den75 \l 1043 ]. Er zijn
verschillende sociologische vormen van het argot en ze hebben allemaal één aspect met elkaar gemeen. Alle vormen van het argot kunnen worden gedefinieerd als een lexicale creatie die gedeeltelijk het algemene vocabulaire transponeert en daarbij zowel de fonologie als de grammatica aanpast; zonder deze volledig te ontwrichten. Dit lexicaal fenomeen maakt dat het argot taalspecifiek is (voor het Frans). Het Frans kent een geheel eigen vocabulaire toe aan het
argot, zo komen er dus woorden voor in de originele roman die niet gebruikelijk zijn in een hoog Frans taalregister. Een voorbeeld van een argot-uitdrukking gemaakt door de auteur is het volgende:
“ « Se faire un métro » voulait dire dans leur jargon : faire le pickpocket en sous- sol.” [CITATION Cha83 \p 100 \t \l 1043 ]
In de Nederlandse vertaling wordt dit fragment als volgt vertaald:
“‘Een metrootje doen’ betekende in hun taaltje: zakkenrollen in de ondergrondse.” [CITATION van86 \p 67 \t \l 1043 ]
We zien dus dat er in de Nederlandse vertaling geen sprake is van een jargon maar van een ‘taaltje’. Jargon heeft de volgende betekenis in het Nederlands: “taalgebruik binnen een bepaalde groep, vaak moeilijk te volgen voor een buitenstaander” [CITATION Van19 \l 1043 ]. In het Franse woordenboek wordt een soortgelijke betekenis toegekend aan hetzelfde woord. Een mogelijke vertaling van het Franse ‘jargon’ wordt ook aangegeven in de Van Dale als het Nederlandse woord ‘jargon’. Dit houdt in dat deze specifieke vertaalkeuze niet is gemotiveerd door een belemmering naar aanleiding van taalspecifieke elementen. Echter veroorzaakt deze vertaalverschuiving wel degelijk een vorm van nuancering. In het Frans gaat het namelijk over een jargon, een taal gesproken door bijvoorbeeld criminelen of andere mensen die niet begrepen willen worden door omstanders; deze taal wordt toegeschreven aan de hoofdpersonages zodat de lezer kan zich kan voorstellen dat Madjid en Pat tot deze
mogelijke criminelen behoren. Zij spreken immers leur jargon, hun jargon. In het Nederlands is er geen sprake van een jargon maar van een ‘taaltje’ wat het mogelijke criminele of
geheimzinnig aspect verwijdert in de vertaling. In de Nederlandse vertaling wordt er dus niet met dezelfde connotatie verwezen naar Madjid en Pat, zoals dit in de Franse roman gedaan wordt.
Het gebruik van het woord ‘taaltje’ heeft een zekere pejoratieve lading. De vertaler had de zin ook kunnen vertalen met “in hun eigen taal”, in plaats daarvan klinkt zijn vertaalkeuze kleinerend naar de personages toe. Bovendien wordt er gesproken over ‘hun taaltje’, wat in de Nederlandse context ruimte geeft voor meerdere interpretaties. Zo kan er in het algemeen worden gesproken over de jongeren die op gelijksoortige wijze met elkaar communiceren als de twee personages. Maar de lezer kan de vertaalde zin ook interpreteren in de zin dat ‘hun taaltje’ enkel op Madjid en Pat slaat. Er wordt namelijk specifiek gesproken
over de twee personages en de manier waarop zij aan hun gebruikelijke (criminele) activiteiten refereren. Op deze manier wordt in de vertaling niet alleen hun criminaliteit genuanceerd maar de personages worden ook naar verhouding meer geïndividualiseerd dan in de originele Franse roman. Er wordt niet zozeer gesproken over Madjid en Pat die behoren tot de sociale groep jongeren, maar Madjid en Pat die een eigen taal hebben om hun criminele activiteiten onderling te bespreken. Er ontstaat door deze vertaalkeuze dus een zekere connotatieve verschuiving.
Dit wordt opnieuw getoond door onder andere de keuze voor de vertaling van het woord ‘pote’, dat niet gebruikelijk is in een hoog taalregister. Van den Brink heeft het woord vertaald als ‘vriend’ terwijl dit niet de essentie weergeeft van het Franse woord. ‘Vriend’ is namelijk een woord dat gebruikt wordt door alle Nederlanders en er wordt dus geen specifiek onderscheid getoond tussen jongeren en ouderen. Nele Vercaigne heeft in haar scriptie (waarmee ze in 2009 de Belgische scriptieprijs heeft gewonnen) gekozen voor de vertaling ‘makker’ met de beredenering dat dit woord beter aangeeft dat het hier gaat om jongerentaal. [CITATION Ver091 \p 69 \l 1043 ] Dit woord is weliswaar verouderd in de gesproken jongerentaal die men tegenwoordig in Nederland kent, echter is de lezer hier nog altijd vertrouwd mee. Ondanks het feit dat er in het Nederlands geen volledig equivalent bestaat voor het betreffende woord, heeft Vercaigne er op effectieve wijze voor gezorgd dat de herhaaldelijke expliciete distinctie die wordt gemaakt in de originele roman ook terugkomt in de Nederlandse vertaling.
3.4 Verlan
Naast dit specifieke voorbeeld van eliminatie van het argot zijn er ook voorbeelden te vinden in de vertaling die racistische uitlatingen meer naar de voorgrond halen dan in het origineel. Zo wordt er onder andere meerdere malen door de personages verwezen naar mensen met een donkere huidskleur met de term renoi, dit is een woord uit het verlan wat staat voor ‘noir’. Het verlan is kenmerkend voor het Frans, het is een vorm van expressie die kan worden omschreven als taalgebruik waarbij woorden worden omgedraaid maar hun betekenis behouden:
“La langue des cités sort de l’ombre. Deux traits la caractérisent, le multilinguisme et l’usage du verlan. En plus des argots français, angloaméricains et de quelques patois,
l’arabe, les langues tsiganes et celles d’Afrique noire entrent dans sa composition. Le verlan, envers de “ à l’envers ”, prononce les mots dans l’autre sens : “ cité ” donne téci, “ branché ” chébran, “ tomber ” béton... ” [ CITATION Gou98 \l 1043 ]
Het verlan is een taalconcept dat al meerdere jaren bestaat in Frankrijk maar vooral veel werd gebruikt in de afgelopen dertig jaar, met name door de jeugd in de banlieues. Twee
kenmerkende aspecten van het verlan zijn de cryptische doeleinden (net zoals het argot) en de identiteitsmarkering. Het verlan speelt vandaag de dag een grote rol in de Franse samenleving. Het verlan representeert de manier van praten van sociale en etnische minderheden in het land. Vanwege de geheime betekenissen van de woorden, is het verlan constant aan het evolueren. Deze relatief snelle aanpassing van deze taal heeft dus ook taalkundige effecten. Tegenwoordig wordt het verlan zo vaak gebruikt dat het wordt genormaliseerd. Deze normalisatie kan volgens veel linguïsten leiden tot een standaardisering van het verlan, aangezien enkele betreffende woorden al voorkomen in het woordenboek.[ CITATION Dra13 \l 1043 ]
Dit concept bestaat niet in het Nederlands en dit kan dus ook niet zodanig worden
overgenomen in de vertaling. Dit verklaart waarom Van den Brink er niet voor heeft gekozen om hetzelfde te doen in het Nederlands omdat de lezer niet zou begrijpen waarom de woorden