De Russische Revolutie
Wanneer we het hebben over de Russische Revolutie, hebben we het over een moment in de geschiedenis waarop er een maatschappij-inrichting ontstond waarbinnen alles wat over het systeem, cultuur, politiek, economie, sociaal leven en meer gezegd werd, door de autoritaire toplaag van die maatschappij werd bepaald. Dat betekent dat wij als historici bij de bestudering van dat systeem hiermee rekening moeten houden. Niet alleen voor ons historici geldt dat, ook voor communisten uit de hele wereld die deze revolutie als voorbeeld wilden – en wellicht willen – nemen.
‘Since all writing on the Russian revolution by Communists (...) is subject to very rigid ideological control, perhaps we may say that Communists cannot come very close to a knowledge of the truth, because this truth is at once more complex and more simple than partisan historians would have us believe.’60 ‘Just as the Bolshevik revolution did not bring about the results anticipated by “scientific socialists” of any persuasion (or for that matter by non-Marxists!), so Lenin’s guidelines for his disciples in the Comintern (…) were in practice soon discarded.’61
In dit citaat komt mede naar voren dat de Bolsjewistische revolutie niet de resultaten opleverde zoals die van tevoren door “wetenschappelijke socialisten” verwacht waren. In hoeverre dit inhoudt of die revolutie geslaagd is of niet, kom ik later nog op terug.
60 John Keep, „The Bolshevik Revolution: Prototype or myth?‟, in: Thomas T. Hammond ed., The anatomy of
Communist takeovers (New Haven 1975) 46-61, aldaar 46.
61 Keep, „The Bolshevik revolution, 47. Wat Keep hier en in de rest van de inleiding van zijn artikel zegt, is dat geen enkele historische gebeurtenis, en ook zeker de Russische revolutie niet, gelijk is aan enige andere gebeurtenis. Deze aaname is natuurlijk overbekend, maar het is heel goed om dat in dit geval nog eens extra te benadrukken. Het werk van Lenin, en ook zeker de autobiografie van Leon Trotski, die hij vele jaren later schreef en wat dus een terugblik is, zijn gekleurde bronnen. En doordat herinnering nu eenmaal geen zuivere werkelijkheden naar voren brengen, is voorzichtigheid geboden. Toch is het zo dat werken als deze een unieke inkijk in het proces van de Russische Revolutie geven. Hoe je het ook wendt of keert, alle bronnen over dit onderwerp komen wel degelijk van de hand van deelnemers aan de revolutie en geven dan ook in ieder geval een deel van de werkelijke denkbeelden weer. We moeten ook niet zomaar alles in twijfel gaan trekken. Sommige waarheden worden wellicht verdraaid, maar andere niet en het is niet altijd even makkelijk om uit te vinden welke. Zeker niet wanneer het om passages gaat waarin actoren over zichzelf aan het woord zijn.
33 Lenin
De eerste Russische Revolutie vond plaats in 1905. Vladimir Iljitsj Oeljanov, beter bekend onder de naam Lenin, maakte toen al onderdeel uit van de communisten. De revolutie liep echter op niets uit. Dat wil zeggen, tot een grote ommekeer kwam het niet, de tsaar hield de macht in handen – ook al was Nicolaas II tot enige hervormingen bereid. De revolutionaire ideeën lieten zich echter nooit de kop indrukken. Lenin was één van de belangrijkste, zo niet dé belangrijkste communistische revolutionair – hoewel dit misschien een stempel is dat hij alleen in hindsight kan krijgen voor zijn aandeel in de succesvolle revolutie van 1917 – aan het begin van de 20e eeuw, en uiteindelijk leidde hij de Bolsjewieken in Rusland naar een overwinning. Al vanaf het einde van de 19e eeuw was hij actief in de communistische beweging. Tot 1923, een jaar voor zijn dood, bleef hij schrijven over Marxisme, socialisme, kapitalisme, de gewapende strijd en nog veel meer. Hij was vooral gespitst op de wereldrevolutie die door Marx was voorgesteld.
In de jaren na de dood van Alexander, zijn broer – die in 1887 werd geëxecuteerd in verband met een samenzwering tegen tsaar Alexander III62 – hield Lenin zich bezig met discussies met andere revolutionairen. De meningen over hoe een sociale revolutie tot stand moest komen waren verdeeld. Lenin hield sterk vast aan de ideeën van Marx over de kracht van het proletariaat. Daarvoor was een kapitalistische samenleving nodig, anders was deze volkslaag niet aanwezig. Anderen vonden niet dat een kapitalistische fase nodig was. Lenin kwam terecht bij een groep „de ouderen‟ genaamd. Verschillende discussies binnen de sociale beweging leidden ertoe dat er een schift kwam tussen mensen die vonden dat de intelligentsia verantwoordelijk was voor het aansturen van de massa en mensen die vonden dat het volk zelf in beweging moest komen. Lenin behoorde tot de laatste groep. Er werd een plan gemaakt wat tot algehele agitatie van het volk ten opzichte van de regering moest leiden. Lenin ondernam hiertoe een reis naar onder andere Zwitserland en Duitsland. Hij kwam daar in aanraking met belangrijke revolutionairen, zoals Plekhanov en Wilhelm Liebknecht. Bij zijn terugkomst waren er andere mensen tot „de ouderen‟ toegetreden die eenzelfde doel hadden als Lenin. In november 1895 was er ontevredenheid bij de arbeiders van een fabriek over het salaris. De arbeiders zelf wilden voor een petitie zorgen, maar de Sociaal Democraten, waaronder dus Lenin, jutten de mensen met pamfletten op en er ontstond een demonstratie. Lenin was één
34 van de mannen die werd opgepakt door de politie en hij werd voor 3 jaar naar Siberië verbannen.63
Tegen de tijd dat de revolutie van 1905 op uitbreken stond kwam hij terug uit zijn verbanning en stortte zich op de politiek. Hij was vastberaden om de Sociaal Democratische Arbeiders Partij te hervormen en er een orgaan van te maken die de bestaande Russische regering omver moest werpen. Een paar jaar ervoor had hij al een essay geschreven onder de titel Wat te doen? waarin hij onder meer stelling neemt tegen het idee van de “vrijheid van kritiek”, wat hij zag als een slappe manier om met de zittende regering samen te werken, een opportunisme dat niet gewenst is. „Wij, gaan in een nauw aaneengesloten groepje. [sic] een steile en moeilijke weg, elkaar stevig de hand reikend. Wij zijn van alle kanten door vijanden omringd en bijna altijd moeten wij onder hun vuur marcheren. Wij hebben ons volgens een in vrijheid genomen besluit verenigd en wel om tegen de vijanden te strijden en niet om in het naburige moeras te geraken welks bewoners ons van het begin af berispten, omdat wij ons tot een bijzondere groep verenigden en de weg van de strijd in plaats van de weg van de verzoening kozen.‟64 Dit was een duidelijke aanzet tot het vormen van een vaste, harde groep. Uiteindelijk zou hij zijn gedisciplineerde organisatie ook zeker krijgen. En vanaf het uitbreken van de revolutie van 1905 schreef hij niet alleen meer over organisatie voor een revolutie, maar ook over de revolutie zelf.65
Revolutie in de geest van de revolutionairen
In Lenin‟s werk uit 1917 komt hij in het licht van wat we nu bekijken met zeer opvallende uitlatingen. Hij geeft kritiek op de mensen die nog steeds naar een soort garantie zochten voor de revolutie. Daarbij zijn er twee vormen te onderscheiden. De eerste is een sociale noodzakelijkheid voor de revolutie, de tweede is de normatieve legitimiteit. De mensen die het idee van de sociale noodzakelijkheid aanhingen waren de mensen die vonden dat de revolutie niet zomaar op poten gezet moest worden, maar dat de revolutionairen moesten wachten tot het juiste moment. Het moment dat de tijd rijp was voor een revolutie in relatie
63 James D. White, Lenin. The practice and theory of revolution (Basingstoke 2001) 37-38.
64http://www.marxists.org/nederlands/lenin/1902/wattedoen/1.htm (23-12-2009) 17:15. Deze versie – essay uit 1902 – van Wat te doen? komt uit een uitgave van Progres Moskou, is vertaald door Geert Cool en Brian Droop en voor het „Marxists Internet Archive‟ door Maarten Vanheuverswyn op het internet geplaatst.
35 tot de historische ontwikkeling. Zij hadden het idee dat de arbeidersklasse nog niet klaar was voor een revolutie. De aanhangers van de normatieve legitimiteit vonden simpelweg dat een revolutie niet democratisch zou zijn, omdat de meerderheid van de bevolking niet achter de revolutionairen stonden op dat moment. Lenin vond – uiteraard – dat een meerderheid geen toestemming hoefde te geven voor een revolutie, en dat het wachten op het juiste moment en de angst voor het “te vroeg” inzetten van de revolutie de angst was voor de afgrond van de
daad.66
‘Lenin’s answer is not the reference to a different set of “objective facts”, but the repetition of the argument made a decade ago by Rosa Luxemburg against Kautsky: those who wait for the objective conditions of the revolution to arrive will wait for ever – such a position of the objective observer (and not of an engaged agent) is itself the main obstacle to the revolution.’67
In het licht van kairos roept deze stellingname een vraag op. We weten namelijk achteraf dat de revolutie geslaagd is. We weten daarom ook dat de positie die Lenin met dit idee inneemt juist geweest is. Als we nu het principe aanhouden dat kairos als “juiste moment” voor grote veranderingen en bijzondere mogelijkheden kan zorgen, dan kunnen we dus aannemen dat wat Lenin hier wilde antwoordt aan kairos. Maar Lenin zegt hier juist dat er niet gewacht moest worden op de juiste omstandigheden, omdat dat in tegenstelling tot de verwachting de revolutie in de weg staat. Lenin lijkt zich er goed van bewust dat een revolutie – of in ieder geval de revolutie die hij in eigen land wilde – een proces is dat zich gaande weg moet ontwikkelen wanneer de eerste stap eenmaal is gezet. Hoe werkt kairos dan in dit geval? Het kan niet zo zijn dat Lenin de tijd niet rijp achtte, want als je niet overtuigd bent van het belang van een rigoreuze stap, dan is het onwaarschijnlijk dat je die stap zet. Integendeel, tussen de Februari-revolutie en de Oktober-revolutie spoorde hij de partijleden aan om na de mislukte eerste revolutie toch nog een keer een revolutie te ontketenen. Hij zag blijkbaar heel duidelijk dat er doorgedrukt moest worden. Voor hem, voor zijn gevoel, was de context voor een succesvolle revolutie dus niet verdwenen met het uitblijven van resultaat in februari. Niet alleen zien we hier kairos, we kunnen in het begrip zelf nu definitief incorporeren dat het geen
66
Slavoj Žižek, Revolution at the gates. Žižek on Lenin. The 1917 writings (Londen 2004) 8.
36 momentopname is, maar dat het een langere tijdsspanne kan zijn waarop het “moment juist is”.
Nu komt hier nog iets anders bij. In zijn memoires heeft Leon Trotski aangegeven dat de sfeer waarin de revolutionairen te werk gingen toen de revolutie eenmaal gestart was, er één was waarin de leiders van de revolutie „felt their steps merching with those of history.‟68 Verder zegt hij dat alles wat werd beslist bijna improvisaties van het moment waren. Even verderop, wanneer hij het heeft over de laatste dagen voorafgaande aan de revolutie in oktober, kunnen we wellicht een deel van de verklaring daarvoor vinden – of in ieder geval een verklaring voor het feit dat de revolutionairen zich in die dagen als een vis in het water voelden: „The question of the uprising was discussed everywhere – in the streets, at meal-time, at casual meetings on the stairs of the Smolny. We ate little, slept little, and worked
almost twenty-four hours a day.‟69 Het is misschien een cynische gedachte, maar als je een aantal dagen achter elkaar nauwelijks slaapt en vervolgens een zeer geladen atmosfeer instapt, nogmaals een groot aantal dagen achtereen, dan kan ik me zo voorstellen dat de wereld er af en toe wat wazig voor je uitziet, en het maken van beslissingen wat anders verloopt dan normaal gesproken. Je krijgt wellicht niet alles meer optimaal mee en je vloeit als het ware door de tijd. Dit kan echter heel positief zijn geweest voor de manier van werken. Maar dit is natuurlijk behoorlijk speculatief.
Hoe dan ook, het aspect van een éénwording met de geschiedenis en het improviseren van de daden is een uitermate interessante. Volgens Runia geloofden Lenin en Trotski niet zozeer dat zij wisten hoe de geschiedenis zou gaan verlopen, maar wel dat zij de geschiedenis min of meer belichaamden en in lijn met het historisch proces handelden.70 Alles wijst er hier op dat de actoren in sync waren met de specifieke periode waarin zij leefden en handelden. Op basis van het idee zoals Zhu het formuleert dat kairos tijdloos is, en dat tijdloosheid per definitie een harmonieuze samenwerking van mens en geschiedenis betekent, kunnen we er hier niet omheen dat we met kairos te maken hebben. Toch is het niet goed om snel tevreden te zijn met deze uitkomst. Want het feit blijft dat we alleen achteraf kunnen zeggen dat dat zo geweest is. Lenin zelf eigenlijk ook. Een conclusie die Runia over pamfletten van Lenin trekt is veelbetekenend. Hij vindt dat de pamfletten over de rechtvaardiging van de
68 Leon Trotski, My Life. An attempt at an autobiography (Harmondsworth 1975) 348.
69
Trotski, My life, 349. Mijn benadrukking.
37 koerswijzigingen van Lenin „after the fact rationalisaties‟ waren.71
Pas achteraf kon Lenin zeggen wat de juiste beslissingen nu waren geweest: de beslissingen die goed waren uitgepakt. Het idee van een succesvolle revolutie is daarmee geleideilijk naar boven gekomen. Lenin heeft zijn ideeën van het hoe en wat gedurende de opstand moeten bijstellen, om uiteindelijk te komen tot het omverwerpen van het heersende regime en zelf de macht te grijpen. Daarmee is zijn concept – je kunt het ook zijn „droom‟ noemen – van hoe het eruit zou gaan zien, verandert. Dit is uiteraard het gevolg van improvisaties. Dit is inherent aan een moment van grote spanning, zoals Smith zegt dat kairos is. Het is tevens een moment waarop iets kan geschieden dat op geen enkel ander moment mogelijk is. Maar wat er mogelijk is kan alleen op het moment zelf uitgevonden worden. Hiermee komen we precies op de onvoorspelbaarheid van kairos en het idee dat de mens er wel op kan aansturen, wat de revolutionairen onder Lenin ontegenzeggelijk gedaan hebben, maar dat de mens het nooit helemaal in de hand heeft.
Wat we hier zien gebeuren is dat er een conceptverandering plaats heeft gevonden. Lenin had een Rusland voor ogen onder een communistisch bewind, met andere woorden, alle macht aan het volk. Wat er uiteindelijk van terecht gekomen is, is dat Lenin de macht overgenomen heeft, maar er in 1921 alweer opstanden tegen zijn regime plaatsvonden.72 Dit betekent dat datgene dat hij voor ogen had nooit is uitgekomen. De hele crisissituatie heeft gezorgd voor een andere uitkomst dan verwacht. Dit is inventio zoals Runia dat voorstaat.
“The notion of inventio offers a perspective from which we can comprehend how, every now and then, people break apart from the stories they live by and start to commit deeds they hadn’t even dreamt of. In such a topical view of history, to ‘commit’ history is to ‘invent the new’ from the old metonymical places – like the revolutionaries of 1789 did when they invented the idea of popular sovereignty out of ‘common knowledge’ about the derelict Etats généraux, (…)”73
Het betekent echter wel dat niets zeker is. Het één worden met de geschiedenis is daarom een heel apart verhaal. Wat uiteindelijk als ´Russische Revolutie´ beschouwd kan worden is nog steeds datgene dat aan het einde van de revolutie aanwezig was, datgene waaruit ons concept
71 Runia, „Lenins „intuïtie van de actie‟‟, 11.
72
Brian Moynahan, The Russian century. A history of the last 100 years (New York 1994) 95-97.
38 van de Russische Revolutie nu bestaat. Toch hebben de revolutionairen in die tijd de omstandigheden zo naar hun hand gezet dat ze de macht konden grijpen die zij wilden. Zij voelden dus inderdaad aan dat het op dat moment, of beter gezegd, in die periode, voor hen mogelijk was om de macht te grijpen. Hoe hun macht en hun staat er uiteindelijk uit zouden zien, konden zij echter absoluut niet weten. De conclusie die we daarom over het concept
kairos kunnen trekken, is dat het niet alleen een tijdsbepaling is, maar tevens een theorie van
conceptsverandering. In het kairos van de Russische Revolutie, het grote spanningsmoment, vond er een conceptuele verandering plaats door de daden van de revolutionairen. De insteek was het concept van de communistische samenleving. De uitkomst was een dictatuur die voor het volk niet veel anders was dan die van de tsaar, maar met andere poppetjes op de machtszetels. Kairos is dus dat deel van de tijd waarin inventio leidt tot nieuwe concepten.
Runia claimt dat Lenin niet door zijn principes geleid werd, maar juist tegengehouden. Hierdoor was hij in staat te wachten tot het juiste moment.74 Hij had de visie om de macht te grijpen op het moment dat hij dacht dat dat kon. Hij was wat dat betreft een ware visionair, die synchroniseerde met het historisch proces. Al in 1914, toen met het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog er een patriottistische golf door Rusland ging – iets waar Lenin het absoluut niet van moest hebben – en de socialistische beweging een flinke deuk op liep, stond er een Lenin op die mogelijkheden zag. Daar vond er een moment van Verzweiflung plaats. De evolutie achter de Tweede Internationale brak weg en door de waarheid van de catastrofe onder ogen te zien, kon hij een mogelijkheid voor revolutie onderscheiden.75 Dat hij vlak voor zijn dood tot de conclusie kwam dat de uitwerking van zijn droom faliekant mislukt was en dat de voorziene communistische staat er waarschijnlijk ook nooit zou kunnen komen – wat met de val van de Berlijnse muur in 1989 waarheid lijkt te zijn geworden – voegt alleen maar toe aan dat beeld van een visionair. Het betekent ook dat Lenin in staat is geweest om zijn droom realistisch te spiegelen aan de historische werkelijkheid. Dat die werkelijkheid er ondanks zijn eigen strikte overtuiging en zienswijze volledig anders is komen uit te zien, betekent eens temeer dat de onderdompeling in de hooggespannen sfeer van 1917 een oncontroleerbare uitwerking heeft gehad op de mensen die deelnamen. Er is op kairos aan te sturen, maar het valt niet te besturen. Zelfs de rechtlijnige Lenin kon niets anders dan een conceptsverandering ondergaan.
74
Runia, „Lenins „intuïtie van de actie‟‟, 6.
39 Conceptsverandering in Rusland
Het is hier natuurlijk belangrijk om precies te stellen wat ik nu met die verandering in het concept bedoel. Voor de Russische Revolutie lijkt dat niets te maken te hebben met de aard