In Nederland heeft zich een uitgebreid veld met maatschappelijke organisaties ont-wikkeld, dat groot is in vergelijking met andere landen. Dit komt onder andere door de lange en rijke traditie van het particulier initiatief die ons land kent, de positieve houding die de overheid lang gehad heeft jegens maatschappelijke organisaties en het patroon van particulier aanbod (door maatschappelijke organisaties) met col-lectieve financiering.38 Kennelijk zit er kracht in maatschappelijke organisaties. Wat is die kracht?
Allereerst kunnen maatschappelijke organisaties betrokkenen inspireren. Van de ge deelde waarden (‘zó moet samenleven eruit zien’) en van het nagestreefde doel (‘dit is belangrijk’) kan een stevig appèl uitgaan. Zo slagen veel maatschappe-lijke organisaties erin om mensen te binden en om ze een bijdrage te laten leveren, bijvoorbeeld als vrijwilliger of in de vorm van een financiële bijdrage. De maatschap-pelijke organisaties in Nederland blijken dan ook een goede motor voor vrijwilligers-werk: de deelname aan vrijwilligerswerk is in Nederland erg hoog in vergelijking met andere landen en er wordt ook veel geld gegeven.39 In tegenstelling tot de overheid, waaraan men over het algemeen een bijdrage levert omdat het moet, draagt men bij aan maatschappelijke organisaties omdat het mag en men het wil.
37 | Van de Donk & Brandsen (2006), op p. 368. 38 | Burger & Dekker (2001), hoofdstuk 5.
Een andere belangrijke waarde van maatschappelijke organisaties is dat in zulke organisaties burgers op basis van vrije, weloverwogen keuzen vorm kunnen geven aan solidaire vormen van uitoefening van allerlei dienstverlening en vormen van lotsverbonden heid. Zo kunnen ze ook uitdrukking geven aan hun (gedeelde) waardenoriëntatie. Daarmee kunnen maatschappelijke organisaties zorgen voor een maatschappelijke dienstverlening op een pluralistische wijze (‘het verschil maken’).40
De in eigen maatschappelijke of levens beschouwelijke kring gevormde organisaties overwinnen de beperkingen van de ‘uniforme’ overheid en bieden zo samen meer variëteit dan de stembus ooit zou kunnen leveren.41 Bovendien is uit economisch-his-torisch onderzoek gebleken dat het ontstaan en bestaan van bloeiende maatschap-pelijke verbanden belangrijker is geweest voor het welzijn en de levens standaard in Nederland dan goed functionerende markten.42
Daarnaast zijn het maatschappelijk initiatief en maatschappelijke organisaties ‘sociaal verankerd’: ze hebben met de maatschappelijke werkelijkheid van doen. Het gaat om con crete mensen, problemen en ervaringen. Een buurtcomité wordt opge-richt bijvoorbeeld omdat er veel overlast is in de buurt of omdat grootschalige sloop dreigt. In een school wordt onderwijs gegeven aan bepaalde kinderen, die allemaal een naam en een gezicht hebben. Ook dit is een voordeel. Het contrasteert immers met de vaak abstracte wereld van het beleid die je sterk aantreft bij de overheid. Daar regeert de ‘beleidsrealiteit’ en worden problemen gedefinieerd die soms niet echt bestaan of worden sommige bestaande pro blemen onvoldoende erkend.
Bovendien blijken maatschappelijke organisaties geschikt en succesvol op vele ter reinen. Zoals bij ‘vertrouwensdiensten’, waarbij de gebruikers een vertrouwd gevoel willen hebben bij de dienstverlening (je wilt bijvoorbeeld een school voor je kind waar je dat met een gerust hart kunt achterlaten). Of bij relationele diensten, waarbij de dienstverlening vooral in de relatie tussen dienstverlener en gebruiker tot stand komt, of bij zaken waar je meer wil dan een (functionele) dienst, zoals een sportclub of een belangenvereniging. Ook daar waar we een levensbeschouwelijke inbedding verwachten hebben maatschappelijke organisaties veel waarde. Zo gaat het bij de gezondheidszorg niet alleen om technische ingrepen, maar ook om aan-dacht voor de patiënt, bij onderwijs niet alleen om kennis overdracht, maar ook om vorming en waardenoverdracht. Juist vanuit de christen-democratie is hier altijd veel nadruk op gelegd.
Ook kennen het maatschappelijk initiatief en maatschappelijke organisaties een groter innovatief vermogen dan bijvoorbeeld de overheid.43 Een activiteit is snel gestart, een ‘clubje’ makkelijk opgericht. Dat biedt de kans om iets nieuws te doen of een nieuwe aanpak te proberen. Of om aan te sluiten bij maatschappelijke ontwik-kelingen en nieuwe techno logische mogelijkheden. Maatschappelijk initiatief past
40 | Vergelijk Knops & Van de Donk (2009). 41 | Douglas (1983).
42 | Van Bavel (2008).
dus goed bij een moderne, dynami sche samenleving. De overheid zelf heeft vaak immers minder experimenteerruimte en minder aanpassingsvermogen dan maat-schappelijke partijen. Bovendien weet de overheid niet alles. Juist een palet aan maatschappelijke organisaties kan zorgen voor redundantie en variëteit aan waarden en gezichtspunten, die voor het leergedrag in beleidsprocessen zeer relevant is.
Kortom, de belangrijkste potentieel sterke punten van maatschappelijke organi-saties zijn samen te vatten als:
gemeenschapsontwikkeling (er gaat een bindende werking van uit); a.
expressie van eigen normen en waarden (waardengeoriënteerd vs. neutrale b.
overheid);
betere dienstverlening (kwaliteit, kosten); c.
groter innovatief vermogen (makkelijke
d. entry voor nieuwkomers, minder
controle);
sociale verandering (ze hebben de ruimte om het overheidsbeleid te e.
beïnvloeden).
Tegenover deze voordelen staan ook enkele mogelijke nadelen van maatschappelijke organisaties. Een oorspronkelijk besef van solidariteit en gemeenschappelijk beleefde waar den en ambitie kan uitgehold raken, terwijl de organisatie nog wel blijft bestaan, maar dan als ‘neutrale’ maatschappelijke activiteit. Het voortbestaan van de organisatie zelf wordt dan het doel, meer nog dan de oorspronkelijke maatschap-pelijke ambitie.
Voorts is er bij non-profit organisaties het gevaar van inefficiënties omdat de winstprikkel en de druk van aandeelhouders ontbreken. Aan de andere kant kan het feit dat de meeste maatschappelijke organisaties geen winst uitkeren juist bijdragen aan het vertrouwen in de kwaliteit van de dienstverlening.44
Ook het afleggen van verantwoording door de leiding van een maatschappe-lijke organisatie kan problematisch zijn. Binnen een vereniging moet het bestuur zich verant woorden tegenover de leden, maar binnen een stichting is dat niet (verplicht) geregeld. Dat is een ander potentieel zwak punt. Het gevaar bestaat dat een organi-satie zo geïsoleerd kan raken van de oorspronkelijke dragers van de maatschappelijke activiteit.
44 | Het gaat hier om het zogenaamde non-distributiebeginsel. Het gaat om dienstverlening met een hoge mate van informatieasymmetrie en vormen van kwaliteitsonzekerheid. Het gegeven dat de gebruiker de aanbieder wel moet vertrouwen, krijgt vorm door het ver-bod om winst uit te keren aan de economische eigenaren. Zou de winst wel uitgekeerd kunnen worden, dan zouden de eigenaren immers, zonder dat de cliënt het doorheeft, de kwaliteit van de dienstverlening kunnen verlagen ten faveure van de eigen winstpositie. Die weg is afgesloten voor non-profit organisaties zoals verenigingen en stichtingen en daarmee draagt het non-profitkarakter bij aan het vertrouwen.
Conclusie
Maatschappelijke organisaties kunnen dus op vele terreinen een belangrijke waarde hebben. Gezien de hier geschetste potentiële sterkten en zwakten van maatschappe-lijke organisaties is het daarbij voor deze organisaties wel van groot belang dat ze de volgende zaken niet uit het oog verliezen. Zo’n organisatie dient:45
een ideële oriëntatie telkens te verbinden met 1.
een beeld van de gemeenschap waarvoor men met name wil werken;