Verleden en MeMo
3.6. De Koude Oorlog voorbij en het verderfelijke anachronisme
Wat de verandering in de wijze waarop de Jodenvervolging wordt beschreven illustreert hoezeer (contemporaine) normen de beschrijving van het verleden beïnvloeden. De geschiedenissen van de Holocaust en de bezettingstijd historiseren in de zin dat er in normatief opzicht meer afstand wordt genomen. Met het verstrijken van de tijd verdwijnt of vervaagt de emotionele betrokkenheid bij het verleden. Daarbij blijft de historische gebeurtenis in kwestie wel aanwezig in het verhaal. In deze paragraaf staat een andere vorm van presentisme centraal. Hier gaat het om gevallen waar een invalshoek op de geschiedenis verdwijnt of categorisch van vorm verandert. Het eerste voorbeeld, uit beide methoden, is een waarin een prominent onderdeel van de narratio uit de eerste druk in latere drukken is weggelaten. Het gaat hier om de betekenis van de atoombom. Het tweede voorbeeld is specifiek aan de vierde en vijfde druk van Sprekend Verleden en is minder
75 SV2008, 153-157.
76 SV2008, 155.
77 SV2008, 155.
50 onschuldig. Het gaat hier om het vervangen van de Sovjet-Unie met ‘Rusland’. Een verderfelijk anachronisme.
Te beginnen met het verdwijnen van de atoombom. In de eerste druk van MeMo is de verdiepende paragraaf ingeruimd voor de bespreking van de atoombommen op Hiroshima en Nagasaki. De nadruk wordt in deze paragraaf gelegd op de vernietigende en afschrikwekkende kracht van het wapen:79
“De schade die de beide bommen [op Hiroshima en Nagasaki] aanrichtten, is onbeschrijflijk.”
De auteurs ondernemen vervolgens een poging om de schade in menselijk en materieel opzicht te beschrijven:
“De bom op Hiroshima had een verwoestende werking. De meeste slachtoffers vielen door de geweldige luchtdruk: gebouwen werden omver geblazen; de enorme hitte veroorzaakte branden. Na de explosie ontstond een gigantische ‘paddestoel’ van opgezogen, verpulverd materiaal.”
De atoombom was het begin tussen de wapenwedloop tussen de Verenigde Staten en de Sovjet-Unie. De auteurs wijzen op de vernietigende kracht van de gecombineerde wapenarsenalen, om daarna de gevolgen van de atoombommen op Nagasaki en Hiroshima te beschrijven:
“Mensen die aan straling bloot hadden gestaan, kregen kanker en er werden kinderen met afwijkingen geboren. Men ging zich afvragen of dergelijke wapens eigenlijk wel gemaakt en gebruikt mochten worden.”
In de tweede druk uit 2005 ontbreekt elk spoor van de atoombom. Dit zal deels het gevolg zijn van de keuze om de geschiedenis van de Tweede Wereldoorlog te beperken tot Duitsland en Nederland – beide landen hadden tijdens de oorlog nu eenmaal weinig direct te maken met de atoombom. Desondanks is de volledige afwezigheid van iedere vermelding van de atoombom opmerkelijk. In de derde druk uit 2010 worden de bommen alleen genoemd in de afsluitende zinnen van de paragraaf over het militaire verloop van de oorlog. In vergelijking met de beeldende
79 M1999, 45.
51 taal uit de eerste druk worden de bombardementen van Hiroshima en Nagasaki hier erg droogjes beschreven:
“Japan was nog niet verslagen. Om de oorlog snel en met minder verliezen te winnen, besloot de nieuwe Amerikaanse president Truman een geheim wapen te gebruiken. De Japanse steden werden in augustus 1945 door atoombommen verwoest. Kort daarop gaf Japan zich over. De Tweede Wereldoorlog was voorbij.”80
In Sprekend Verleden speelt de atoombom geen prominente rol. De atoombommen worden in alle drukken alleen genoemd in de context van de gevolgen van de Tweede Wereldoorlog. Het verschil waarmee de atoombommen worden genoemd in de eerste twee drukken in verhouding tot de latere drukken is veelbetekenend:
"Misschien is de dreiging van een atoomramp of een atoomoorlog wel het
belangrijkste gevolg van de Tweede Wereldoorlog"81
"De dreiging van een atoomramp of een atoomoorlog was een belangrijk gevolg
van de Tweede Wereldoorlog."82
Ik durf hier met enige zekerheid te stellen dat de zin uit de eerste twee drukken tekenend zijn voor de tijd waarin ze zijn geschreven. In de eerste helft van de jaren '80 was de Koude Oorlog nog lang niet gestreden en was het uitbreken van een atoomoorlog tussen oost en west nog een reëel scenario. De rumoerige jaren na het uiteenvallen van de Sovjet-Unie en de atoomromp bij Chernobyl lagen in 1994 ook nog vers in het geheugen. De Koude Oorlog was misschien nog niet lang genoeg voorbij om van een andere ‘belangrijkste’ gevolg te spreken.
80 M2010, 39.
81 SV1981, 51; SV1994, 111,
52 Vergelijk de onderstaande citaten uit de derde en vierde druk van Sprekend Verleden.
SV2000 SV2008
"Volgens sommige onderzoekers was Hitler de hoofdschuldige, maar waren Frankrijk, Engeland en de SU medeverantwoordelijk voor het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog."83
“Volgens sommige onderzoekers was Hitler wel de hoofdschuldige, maar waren Frankrijk, Engeland en Rusland medeverantwoordelijk voor het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog.”84
“Hitler bereidde zich dus van het begin af aan voor op een oorlog, maar niet op een wereldoorlog. Dat zo’n oorlog toch uitbrak lag gedeeltelijk aan de politiek van Engeland, Frankrijk en de SU.”85
“Hitler bereidde zich dus van het begin af aan voor op een oorlog, maar niet op een wereldoorlog. Dat zo'n oorlog toch uitbrak lag gedeeltelijk aan de politiek van Engeland, Frankrijk en Rusland.”86
“Ook werden Duitse krijgsgevangenen na de oorlog door de Sovjet-Unie niet vrijgelaten, maar nog jarenlang in werkkampen vastgehouden. Pas in 1955 keerden de laatsten naar Duitsland terug.”87
“Ook werden Duitse krijgsgevangenen na de oorlog door Rusland niet vrijgelaten, maar nog jarenlang in werkkampen vastgehouden. Pas in 1955 keerden de laatste naar Duitsland terug.”88
“Deze wapens [V1 en V2] werden onder andere vanuit Nederland op Londen en Antwerpen gelanceerd. Ze hadden echter niet het door de Duitsers gewenste effect. Na de oorlog zouden de VS en de Sovjetunie de raketten verder ontwikkelen.”89
“Deze wapens [V1 en V2 - GvtH] werden onder andere vanuit Nederland op Londen en Antwerpen gelanceerd. Ze hadden echter niet het door de Duitsers gewenste effect. Na de oorlog zouden de VS en Rusland de raketten verder ontwikkelen.”90
“Vóór de Tweede Wereldoorlog gaven de West-Europese mogendheden nog de toon aan in de wereld. Tijdens de oorlog groeiden de VS en de SU uit tot supermogendheden, waar geen andere staat tegenop kon.”91
“Vóór de Tweede Wereldoorlog gaven de West-Europese mogendheden nog de toon aan in de wereld. Tijdens de oorlog groeiden de VS en Rusland uit tot supermogendheden, waar geen andere staat tegenop kon.”92
Tabel 5. ‘Sovjet-Unie’ naar ‘Rusland’ in Sprekend Verleden
Van de passages uit het schema zijn alleen die uit de derde druk historisch gezien correct. Niet Rusland werd een supermogendheid, maar de Sovjet-Unie. Beide zijn categorisch verschillend. Dat de Russische Federatie de erkende opvolger is van de voormalige Sovjet-Unie in bijvoorbeeld de Veiligheidsraad betekend niet dat beide staten inwisselbaar zijn. In de vierde en vijfde druk wordt geïmpliceerd dat de huidige Russische Federatie in wezen hetzelfde is als de Sovjet-Unie. Dat de geschiedenis van de Russische Federatie niet los te zien valt van de geschiedenis van de Sovjet-Unie 83 SV2000, 47. 84 SV2008, 147 85 SV2000, 47. 86 SV2008, 147. 87 SV2000, 53. 88 SV2008, 150. 89 SV2000, 53. 90 SV2008, 151. 91 SV2000, 60. 92 SV2008, 258.
53 staat buiten kijf, maar daarom kunnen beide niet zomaar vereenzelvigd worden. Er is hier sprake van waar Ed Jonker voor waarschuwt: contemporaine omstandigheden worden op het verleden geprojecteerd, waardoor de uniciteit van het verleden verdwijnt. In plaats van dat het heden afstand neemt ten opzichte van het verleden, wordt het heden in de beschrijving van het verleden gelegd.
Een andere vorm van presentisme is het relevant maken van het verleden aan contemporaine omstandigheden. Zo heeft de derde druk van Sprekend Verleden ruim aandacht voor de Neurenberger processen.93 In tekstomvang en thematiek is deze aandacht groter dan in eerdere en latere drukken. Ik kan het niet onomstotelijk bewijzen, maar het lijkt mij aannemelijk dat de aandacht voor de Neurenberger Processen uit de derde druk niet los te zien is van de tijd waarin zij verscheen. In de jaren voorafgaande aan de eeuwwisseling zijn er verschillende internationale oorlogstribunalen opgericht. Hierbij moet gedacht worden aan het Joegoslavië-tribunaal uit 1994 en het Rwanda-Joegoslavië-tribunaal in 1994, of de toen contemporaine oprichting van (door ondertekening van het Statuut van Rome in 1998 en officieel in werking getreden in 2002) het Internationaal Strafhof te Den Haag. Deze conclusie wordt deels ondersteund door het kopje dat de tekst voorafgaat: ‘Neurenberg, het eerste internationale oorlogstribunaal’.94
3.7. Deelconclusie
Hoe verandert de beschrijving van het verleden van de Tweede Wereldoorlog in
Sprekend Verleden en MeMo? Beide leerboekmethoden experimenteren met de
selectie en beschrijving van historische feiten. Hierbij springen vooral de derde druk van Sprekend Verleden uit 2000 en de tweede druk uit 2005 van MeMo in het oog. In beide gevallen wordt in latere drukken toch weer teruggegrepen op eerder werk. Een geschiedenis van de Tweede Wereldoorlog zonder daarbij Nederland te behandelen (Sprekend Verleden), of zonder behandeling van het militaire conflict (MeMo) lijkt onmogelijk. Deze twee uitzonderingen daargelaten kan worden gesteld dat de geschiedenis van de Tweede Wereldoorlog, wat betreft de historische feiten in beide geschiedenisleerboekmethoden, in 2014 niet heel verschilt van die uit 1981 of 1999.
93 SV2000, 58.
54 De wijze waarop en de invalshoek van waaruit de beschrijving van de Tweede Wereldoorlog veranderd is bij MeMo groter dan bij Sprekend Verleden. De eerste druk van MeMo (1999) is geschreven vanuit een overwegend politiek en militair perspectief, met weinig aandacht voor economische en sociale thema’s. Dit is een wereld van verschil met de tweede en derde druk, waarin de thematiek toch aanzienlijk meer gevarieerd is.
Wie de vijfde druk van Sprekend Verleden vergelijkt met de eerste druk zal meer oog hebben voor de overeenkomsten dan de verschillen. Er bestaan weliswaar grote thematische verschillen tussen beide drukken, maar in grote lijnen vertellen ze beide hetzelfde verhaal. Dit betekent dat het verhaal van de Tweede Wereldoorlog in
MeMo, op de periode 2000 – 2008 na, al ongeveer 25 jaar hetzelfde is: de Tweede
Wereldoorlog in verhouding tot de Eerste Wereldoorlog, gecombineerd met de geschiedenis van de bezettingstijd en de gevolgen van de Tweede Wereldoorlog. De verhouding tussen heden en verleden heeft verschillende uitwerkingen op het geschiedenisleerboek. In het geval van de impliciete waardeoordelen over het Nederlands oorlogsverleden kan worden gesteld dat er sprake is van een toenemende emotionele afstand tussen heden en verleden. In andere gevallen zorgt het voortschrijden van de tijd voor een andere evaluatie van, ceteris paribus, hetzelfde verleden. Tussen 1981 en 2000 was volgens Sprekend Verleden de uitvinding van de atoombom misschien wel het belangrijkste gevolg van de Tweede Wereldoorlog. De geschiedenis van de ontwikkeling en de toepassing van de atoombom verandert niet; de betekenis ervan wel. Vanaf de derde druk is de uitvinding van de atoombom nog maar een belangrijk gevolg. Op vergelijkbare wijze is de atoombom in 1999 nog prominent aanwezig in de eerste druk van MeMo. Zes jaar later is de atoombom niet langer verschrikkelijk, maar allen het wapen dat de Tweede Wereldoorlog tot een eind brengt. Het definitieve einde van de Koude Oorlog heeft een (beperkte) herwaardering van de Tweede Wereldoorlog tot gevolg.
55 Een derde wijze waarop een heden de inhoud van een geschiedenisleerboek kan beïnvloeden is door middel van het verderfelijke anachronisme. Waar in de vorige twee voorbeelden sprake is van historisering, afstand nemen, wordt in dit geval het heden op het verleden geprojecteerd. Hiermee worden de historische verschillen tussen heden en verleden, de uniciteit van het verleden, teniet gedaan. Het vervangen van het historisch correcte begrip ‘Sovjet-Unie’ door ‘Rusland’ suggereert dat het huidige Rusland altijd al zo is geweest, en dat de gehele geschiedenis zich tot aan het heden zich in een rechte lijn heeft ontwikkeld.
56