D E EXISTENTIËLE DIMENSIE VAN APATHIE

Volgens  diverse  auteurs  heeft  apathie  t.o.v.  klimaatverandering  een  existentiële  en  ontologische   dimensie:  (1)  de  vanzelfsprekende  betekenisgeving  m.b.t.  wat  het  betekent  om  mens  te  zijn  en  een   betekenisvol  leven  te  leiden  wordt  ontregeld  door  klimaatverandering;  (2)  de  urgentie  en  omvang   van  klimaatverandering  en  mogelijke  gevolgen  daarvan  bedreigen  alles  wat  waardevol  is;  (3)  de   grootschaligheid  en  abstractie  van  het  probleem  kan  leiden  tot  een  psychische  verdoving  waardoor   de  capaciteit  om  leven  als  waardevol  te  kunnen  ervaren  wordt  bedreigd.    

Lertzmans  begrip  van  ‘environmental  melancholia’  is  gebouwd  op  de  stelling  dat  klimaat-­‐  en   milleugerelateerde  dreigingen  traditionele  zekerheiden  opheffen,  zoals  de  beschikbaarheid  van   schoon  water,  gezonde  grond  en  biodiversiteit  en  daarmee  barsten  kunnen  veroorzaken  in  de  ideeën   over  wie  we  zijn,  wat  het  betekent  om  mens  te  zijn  in  relatie  tot  de  natuur,  en  wat  we  kunnen   kennen  (Lertzman,  2015,  p.  12).  Head  stelt  dat  het  fundamentele  geloof  van  de  moderniteit  zal   instorten  (2016),  dit  geloof  behelst  dan  ‘the  unlimtied  scope  of  human  achievement,  capacity  to   control  the  world  around  us,  our  belief  in  the  power  of  knowledge  in  solving  whatever  discomfords   us’  (Hamilton,  2010,  p.  210).  De  ontdekking  van  klimaatverandering  als  hyperobject  dat  de  

menselijke  maat  van  plaats  en  tijd  overstijgt,  leidt  volgens  Morton  tot  een  ‘being-­‐quake’,  een   beschamende  ‘fundamental  shaking  of  being’  dat  de  mens  zwak,  kwetsbaar  en  nietig  achterlaat.  Het   leidt  tot  een  ‘traumatic  loss  of  coordinates’,  ofwel  ‘  the  end  of  the  world’  (Morton,  2013,  p.22).  Zoals   Doeland  schrijft:    

We  kunnen  klimaatverandering  niet  afbakenen,  het  heeft  geen  duidelijk  einde  of  begin  en   strekt  zich  zo  ver  uit  in  tijd  en  ruimte  dat  het  ons  bevattingsvermogen  te  boven  gaat.  En  toch  

is  het  werkelijk  en  dringt  het  in  ons  door;  wij  zijn  allemaal  onderdeel  van  het  hyperobject   klimaatverandering.  Maar  hoe  denk  je  over  iets  na  waar  je  geen  afstand  toe  kan  bewaren  en   wat  zich  bovendien  nauwelijks  denken  laat?  (Doeland,  2013).    

Dit  begrip  van  apathie  als  een  ervaring  van  existentiële  ontregeling  zal  in  hoofdstuk  4  verder  worden   uitgewerkt.    

Diverse  auteur  schrijven  hoe  apathie  ten  opzichte  van  klimaatverandering  kan  resulteren  tot   psychische  verdoving:  de  afname  van  de  intensiteit  van  onze  gevoelens  t.o.v.  grootschalige  

problemen  (Macy  &  Brown,  1999;  Slovic,  2012;  Norgaard,  2011).  De  grote  schaal  waarop  huidig  en   toekomstig  lijden  als  gevolg  van  klimaatverandering  plaatsvindt  en  plaats  zal  vinden,  vormt  hierbij   een  grote  uitdaging.  Psychische  verdoving  vindt  plaats  wanneer  mensen  zich  in  het  begin  ernstig   zorgen  maken,  maar  wanneer  dit  afneemt  met  elke  toevoeging  van  lijden.  Dit  kan  leiden  tot  een   vorm  van  verdoving  waarin  alles  wat  voor  ons  van  waarde  is,  ineenstort:  een  ‘collapse  of  

compassion’.  Als  het  over  grote  aantallen  gaat,  is  men  dan  niet  langer  in  staat  om  de  mens  te  

visualiseren  achter  het  getal  en  hier  een  emotionele  respons  op  te  ontwikkelen.  Een  dergelijk  gebrek   aan  emotie  is  dan  gevaarlijk:  “When  it  becomes  emotionless,  you’re  not  motivated  to  do  anything   about  it;  you’re  completely  numb.”  (Michel-­‐Kerjan  &  Slovic,  2010,  p.  45-­‐46).    Deze  verdoving  is  niet   alleen  gebonden  aan  het  individu,  maar  legt  ook  een  tijdsgeest  van  verdoving  bloot.  Norgaard   borduurt  verder  op  het  werk  van  historisch  psycholoog  Robert  J.  Lifton  die  schrijft  over  de  psychische   effecten  van  leven  in  een  tijd  met  nucleaire  dreiging,  een  tijd  die  hij  de  ‘age  of  numbing’  noemt   (Lifton,  1993,  p.  210).  Het  gaat  dan  volgens  hem  over  het  leven  van  een  absurd  dubbelleven,  waarin   we  weten  dat  we  elk  moment  als  mensheid  kunnen  worden  vernietigd,  maar  intussen  leven  alsof  er   geen  dreiging  bestaat.  Volgens  Lifton  beïnvloedt  deze  absurditeit  substantieel  ons  denken,  voelen,   identiteit,  gevoel  van  empowerment,  politieke  verbeelding  en  moraliteit.  Hij  schrijft:  ‘If  at  any   moment  nothing  might  matter,  who  is  to  say  that  nothing  matters  now?”  (Lifton,  1993,  p.  23).    De   existentiële  betekenisgeving  is  dan  in  het  geding:  zinloosheid,  nihilisme  en  betekenisloosheid   dreigen.  Het  is  opvallend  dat  deze  conceptualisering  van  psychische  verdoving  in  relatie  tot  

klimaatverandering,  voornamelijk  een  respons  op  menselijk  lijden  betreft.  Hoe  verhoudt  dit  zich  tot   bicode,  de  vernietiging  van  leefsystemen  en  geocide,  de  vernietiging  van  de  planeet  aarde?  Dit   begrip  moet  dan  ook  worden  opgerekt  naar  het  verlies  van  het  toekennen  van  waarde  en  compassie   voor  alle  leven.    

2.5.

C

In  dit  hoofdstuk  is  apathie  geduid  als  een  scala  aan  inactieve  houdingen  t.o.v.  klimaatverandering:   het  negeren,  ontkennen,  goedpraten  en  relativeren  van  de  problematiek  en  het  zich  verzetten  tegen   het  idee  hier  zelf  een  rol  in  te  spelen.  Aan  de  hand  van  diverse  psychologische,  sociologische  en   filosofische  argumenten  heb  ik  laten  zien  dat  apathie  moet  worden  begrepen  als  een  

overweldigende  emotionele  ervaring  van  angst,  schuld  en  verlies,  waarin  men  het  niet  uit  kan   houden  met  conflicterende  perspectieven  op  de  betekenis  van  het  zelf  en  de  wereld  in  relatie  tot   klimaatverandering.  Apathie  is  niet  alleen  een  toestand,  maar  evenzeer  een  actief  proces  dat  op   individueel  en  collectief  niveau  wordt  geconstrueerd  in  verhalen  en  gesprekken,  in  een  constante   interactie  tussen  psychologische  dimensies  en  de  culturele,  politieke  en  sociale  context.  Het     ontregelt  en  bevraagt  de  essentie  van  onze  identiteit  en  ons  leven.  Apathie  kan  leiden  tot  een   ‘collapse  of  compassion’,  waarin  alle  leven  zijn  waarde,  betekenis  en  zin  verliest.    Apathie  t.o.v.   klimaatverandering  gaat  volgens  deze  sociologische,  psychologische  en  psychoanalytische  

benaderingen  in  essentie  over  een  existentiële  crisis  van  betekenisgeving  en  zingeving.  Hoe  wordt  dit   benadert  vanuit  levensbeschouwelijike  kaders  in  het  denken  over  zingeving  en  wat  betekent  dit  voor   het  humanisme  als  levensbeschouwing?