Hoofdstuk 3 Planbeschrijving
3.2 Ruimtelijke en functionele structuur
3.2.6. Cultuurhistorie en archeologie
Zoals in de vorige paragraaf beschreven probeerden de bewoners van dit vruchtbare, maar gevaarlijke gebied vanaf de middeleeuwen door bedijking de overstromingen te beheersen en zo het land beter bewoonbaar te maken. Veelvuldige dijkdoorbraken brachten
rampspoed en schade, en veroorzaakten diepe gaten, kolken of wielen genaamd.
Hieromheen moest een nieuwe dijk worden gelegd. Ook bij Arnhem is dit in het verleden op meerdere plaatsen gebeurd; enige kolken herinneren hier nog aan. In het plangebied zijn enkele gedeelten van het uiterwaardlandschap goed bewaard gebleven, zoals bij het splitsingspunt van Rijn en IJssel, en de uiterwaarden van Schuytgraaf.
Met de normalisatie- en regulatiewerken van omstreeks het midden van de 20e eeuw heeft men de rivieren veiliger en beter bevaarbaar gemaakt. Allerlei oorzaken hebben echter tot grotere piekafvoeren van het Rijnwater geleid, en bij hoge waterstand wordt het uiterste gevergd van de bestaande dijken. Extreem hoogwater in de jaren '90 noodzaakte tot dijkverzwaring; de dijken zijn verhoogd en versterkt. Dit alleen is echter niet voldoende; ook
De uiterwaarden van Schuytgraaf zijn qua landschap van cultuurhistorische waarde.
Vanuit cultuurhistorisch oogpunt is Meinerswijk zeer interessant. De Praets had van oudsher een functie van handels- en overlaadplaats met een veer en later de schipbrug over de Rijn. Verder was Meinerswijk een zogenaamde "hoge heerlijkheid", wat onder meer inhield, dat er de volledige rechtspraak uitgeoefend mocht worden. De funderingsrestanten van het in de 19e eeuw gesloopte kasteel Meinerswijk bevinden zich langs de
Meginhardweg. In het westelijk deel zijn overblijfselen van een Romeinse castellum (legerplaats) ontdekt, het "Castra Herculis". Zowel het kasteel als het castellum zijn archeologische rijksmonumenten:
CMAnr. X-y-coordinaten omschrijving status 40A-041 189.060/443.340 Kasteelterrein, terrein van zeer hoge
archeologische waarde
beschermd
40-042 188.400/442.700 Romeins castellum, terrein van zeer hoge archeo- logische waarde
beschermd
Ten oosten van het kasteel Meinerswijk moeten zich resten van een nederzetting genaamd
"Vicus Meginhardus" bevinden. Deze nederzetting werd in de 9e eeuw al genoemd en is in 847 geplunderd door de Noormannen. Een andere nederzetting die uit dezelfde tijd stamt en in schriftelijke bronnen voor het eerst in 834 werd genoemd, is "De Prast". Deze nederzetting heeft gelegen waar nu De Praets ligt. In het noordelijk gedeelte van polder Meinerswijk zijn in de jaren zeventig de resten van een drietal middeleeuwse schepen gevonden: een platboomd vaartuig, een punterachtig schip en een boomstamschip. De kans dat er meer scheepswrakken uit verschillende perioden (Romeins, middeleeuws, postmiddeleeuws) worden aangetroffen, is groot.
De baksteenfabricage was meer dan 100 jaar een belangrijke economische drijfveer in Meinerswijk. Door het afgraven van klei (tichelen) ontstonden plassen, die nu van grote landschappelijke en ecologische waarde zijn. De laatste steenfabriek sloot in 1985. Enkele van de oude fabrieksgebouwen zullen bewaard blijven. Ook in de bocht achter de dijk bij De Bakenhof stond een steenfabriek. Van de oorspronkelijk drie steenfabrieken resteert alleen steenfabriek "Elden".
"Met "Stadsblokken" werden in vroeger tijd de percelen aangeduid ten zuiden van Arnhem.
Deze lagen aan de noordzijde van de Rijn, die toen met een flinke bocht door Malburgen stroomde, ongeveer op de plek waar nu de Zeegsingel ligt. Om economische redenen was het aantrekkelijk de rivierloop langs de stad te leiden; onder hertog Karel van Gelre (± 1530) werd de Rijn naar het noorden verlegd. Zo werden de Stadsblokken van de oude stad gescheiden."
In het plangebied zijn een tweetal "civiele doorlaatbruggen", de een in Meinerswijk (Drielse-dijk bij de voormalige steenfabriek Elden) en de andere in de groene rivier bij Stadsblokken (Eldenseweg). Deze civiele doorlaatbruggen waren onderdeel van de IJssel-waterlinie uit de jaren '50 van de vorige eeuw, ter verdediging tegen een mogelijke dreiging vanuit het oosten. Daartoe werden in het winterbed de doorlaatbruggen - een soort sluizen - geplaatst;
ook lagen er caissons gereed om de hoofdstroom te kunnen dempen.
Ook de Defensiedijk langs de Nijmeegseweg in Arnhem-Zuid maakte er deel van uit. Bij activering van het systeem zou het water opgestuwd worden, waardoor een zeer groot - ook binnendijks - gebied onder water zou lopen. Het geheel is nooit geactiveerd en heeft overigens maar enkele jaren bestaan. Ook staan er in het gebied nog wat oude
defensiewerken. De civiele doorlaatbruggen zijn rijksmonumenten:
ID nr. X-y-coordinaten Omschrijving
8850 189.936/442.934 doorlaatbrug Eldenseweg
In dit bestemmingsplan worden geen regels ten aanzien van deze monumenten gesteld, aangezien de Monumentwet hiervoor het kader biedt en reeds voldoende bescherming garandeert.
Van de Malburgse uiterwaarden is op cultuurhistorisch gebied wel wat bekend. Op een tweetal plaatsen waren veerpontjes aanwezig. Bij De Bakenhof was een overzetplaats; de Malburgseveerweg is daar getuige van. Ook tussen Koningspley en IJsseloord was een
Op oude kaarten van het gebied dat nu Malburgen-oost/De Bakenhof heet, is net ten zuiden van de Bakenhofweg in de knik van de dijk het versterkte huis of kasteel "Malbergen" te zien.
In de directe nabijheid van het kasteel lag de nederzetting Malburgen, bestaande uit een parochiekerk en enkele boerderijen. Kasteel en nederzetting zijn waarschijnlijk in 14e/15e eeuw op deze plek aangelegd. Resten van waarschijnlijk de parochiekerk zijn bij sloop- en bouwwerkzaamheden aangetroffen; evenals enkele begraafplaatsen. De dijk is op dit punt mogelijk nog van middeleeuwse oorsprong.
De IJsseloordse uiterwaarden zijn - voor zover bekend - cultuurhistorisch niet onderzocht.
Ondanks het feit dat er nog weinig onderzoek en opgravingen zijn geweest geldt voor de cultuurhistorie van de gehele Rivierenzone een middelhoge tot hoge archeologische
verwachting. In de omgeving van het plangebied (Schuytgraaf, Elden) zijn vondsten gedaan van Romeinse en middeleeuwse aardewerken voorwerpen. Gezien de lange
bewoningsgeschiedenis is het te verwachten dat er ook in het plangebied resten aan te treffen zijn.
Bewoningsgeschiedenis rivierengebied
Het rivierengebied tussen Arnhem en Nijmegen is niet alleen de laatste tijd, maar al gedurende een relatief lange periode een intensief bewoond gebied geweest. Dit heeft te maken met de diversiteit van het landschap. Op de hoger gelegen zandige oeverwallen kon men wonen en gewassen verbouwen, terwijl de lager gelegen komgebieden geschikt waren om het vee te weiden. Daarnaast boden de rivieren goede mogelijkheden voor transport.
Tot voor kort stamden de vroegste aanwijzingen voor menselijke activiteit in het
rivierengebied uit de (inheems)-Romeinse tijd, alhoewel uit onderzoek elders bleek dat ook sporen van vroegere bewoning (vanaf Neolithicum ) tot de mogelijkheden zouden kunnen behoren. Sinds het archeologisch onderzoek in de nieuwe wijk van Arnhem, Schuytgraaf, weten we dat we ook veel oudere bewoningssporen op Arnhems grondgebied ten zuiden van de Rijn mogen verwachten. In Schuytgraaf zijn de resten van een jachtkamp uit het late Mesolithicum/ vroege Neolithicum gevonden (ca.5000 v. Chr.). Archeologische resten uit zowel de late IJzertijd en de Romeinse tijd zijn goed vertegenwoordigd in het Arnhemse rivierengebied, maar ook na de Romeinse tijd bleef het rivierenlandschap een aantrekkelijke vestigingsplaats bieden. In Arnhem-Zuid zijn op verschillende plaatsen sporen van
bewoning aangetroffen die vanaf de vroege middeleeuwen (8e eeuw) tot in de 13e/14e eeuw dateren.
Archeologische rijksmonumenten
De meest belangrijke vindplaats in het plangebied is het Romeins castellum(legerplaats) , waarvan in Meinerswijk de resten zijn gevonden. Deze plek is door de minister als
rijksmonument aangewezen. Deze legerplaats maakte deel uit van de noordelijke grens van het Romeinse Rijk, die vanaf de 1e eeuw na Chr. langs de rivier de Rijn lag. In 1979 zijn de resten van het castellum ontdekt. Tijdens een onderzoek aan het eind van de jaren tachtig zijn funderingsresten van het belangrijkste gebouw van het castellum, de Principia, tevoorschijngekomen. Tevens zijn de voor een Romeins castellum karakteristieke, in doorsnee V-vormige grachten ontdekt. Hebt gaat om een vroege militaire vestiging: eerste decennia van 1e eeuw n.Chr. Het castellum is diverse malen herbouwd.
De oudste fasen waren in hout opgetrokken. De jongste fasen in natuursteen. Het castellum heeft waarschijnlijk tot eind van de 3e eeuw dienst gedaan als militaire vestiging.
In Meinerswijk ligt een tweede archeologisch rijksmonument: de plek waar in de
middeleeuwen het "Hof Meinerswijk" heeft gestaan. Het hof wordt voor het eerst aan het eind van de 13e eeuw genoemd als grafelijk bezit, maar moet al eerder als zodanig tot het grafelijk domein gerekend worden, omdat al in 1233 er sprake is van een dienstman die zich "Renerus de Meynerswike" (Rein van Meinerswijk) noemt. In 1990 en 1991 heeft de Archeologische Werkgemeenschap Nederland een booronderzoek uitgevoerd op het kasteelterrein en sporen uit de 12e en 13e eeuw aangetroffen.
Beide vindplaatsen worden middels de Monumentenwet 1988 beschermd.
Cultuurhistorische rijksmonumenten Doorlaatbrug Driesedijk
De aan de zuidelijke oever van de Nederrijn gelegen langgerekte betonnen brug is van het
Deze brug in Arnhem-Zuid (Meinerswijk), gelegen tussen de Drielsedijk en de Meginhardweg, is gebouwd in 1934-1935 en wordt gebruikt voor fiets- en voetgangersverkeer.
De bouw van deze brug staat in functioneel verband met de oostwaarts gelegen doorlaatbrug de Eldensedijk.
De landhoofden bestaan uit een rechte frontwand en rechte vleugelwanden.
De brug heeft bij het zuidelijke begin aan de linker zijde een klein uitgebouwd platform waarop een rechthoekig betonnen gebouwtje voorzien van een plat dak met een klein overstek. Het gebouwtje met daarin apparatuur voor het bedienen van de schuiven heeft aan de oostzijde een grote dubbele metalen deur. De overige zijden zijn blind.
Doorlaatbrug Eldense Dijk
De aan de zuidelijke oever van de Nederrijn gelegen langgerekte betonnen brug de
"Eldense Dijk", is van het type doorlaatbrug met aan de oostzijde metalen schuiven. Deze brug in Arnhem-Zuid (Meinerswijk) is waarschijnlijk gebouwd tussen 1920 en 1940 en wordt thans gebruikt voor fietsverkeer en voetgangers.
Het betreft een langgerekte betonnen doorlaatbrug bestaande uit een horizontale rijvloer (balkenvloer) doorgaand over meerdere portalen.
De portalen bestaan elk uit vijf kolommen en hebben getrapte uitkragingen aan de zijden ter hoogte van de dwarsliggers.
Tussen de portalen zijn aan de oostzijde van de doorlaatbrug metalen schuiven
aangebracht. De landhoofden bestaan uit een rechte frontwand en rechte vleugelwanden van beton in de richting van de brug.
Waardering voor beide Rijksmonumenten:
1. Van architectuurhistorische waarde als functioneel en typologisch goed voorbeeld van een in de uiterwaarden gesitueerde doorlaatbrug uit de jaren dertig van de twintigste eeuw. Karakteristiek voor de tijd van ontstaan zijn de uitvoering in beton en de eenvoud van het ontwerp. Bruggen uitgevoerd in beton komen in Nederland vanaf de jaren twintig steeds meer voor.
2. Van cultuurhistorische waarde voor de waterhuishouding van het gebied Meinerswijk (vroege vestigingsplaats, baksteenfabricage vanaf de laatste kwart van de negentiende eeuw).
Stedenbouwkundige waarde als essentieel onderdeel van het historisch gegroeid landschappelijk concept van de polder Meinerswijk (overlaatgebied). De brug heeft een functionele relatie met de oostwaarts gelegen doorlaatbrug de Eldensedijk.
Vondsten in directe omgeving van plangebied(van belang voor bewoningsgeschiedenis) In Schuytgraaf, net buiten het plangebied gelegen, heeft inventariserend booronderzoek 11 archeologische vindplaatsen opgeleverd. Eén ervan (een jachtkamp uit het late
Mesolithicum/ vroege Neolithicum , ca.5000 v. Chr.) is inmiddels door de minister aangewezen als beschermd monument.
Van de andere vindplaatsen in het gebied worden gedeeltes opgegraven en gedeeltes beschermd door de ligging in groenzones. Een opgraving die van juni 1998 tot januari 2001 in het zuidelijk deel van Schuytgraaf plaatsvond, heeft veel gegevens opgeleverd over de bewoning van deze streek van ca. 500 voor Chr. tot ca. 600 na Chr.
De nederzetting Elden, ook net buiten het plangebied gelegen, kent eveneens een vroege vermelding. In 855 wordt Elden voor het eerst genoemd. Tijdens archeologische
waarnemingen is er Romeins en middeleeuws aardewerk gevonden. Er is geen systematisch archeologisch onderzoek uitgevoerd.
Een kaart met bovenstaande archeologische en cultuurhistorische waarden is opgenomen als bijlage 3 bij de toelichting.
3.2.7 Woonschepen Aanleiding
Wonen op het water is een vorm van wonen die als zodanig geen erkenning meer behoeft.
Het is een volwaardige woonvorm: in ons waterrijke land niet meer weg te denken. Het is voor velen een zéér aantrekkelijke vorm van wonen. Ook Arnhem kent wonen op het water, al gedurende vele decennia, op verschillende locaties. Het geeft kleur aan de stad. Maar vraagt ook om enige ordening. Deze behoefte heeft ertoe geleid, dat woonschepen als woonvorm en de ruimtelijke verschijningsvorm van het woonschip als ook de kwaliteit van de ligplaats onder de aandacht is gekomen. Wij vinden het noodzakelijk dat voor wonen op
Gelet op de specifieke woonvorm voor wonen op het water is het nodig wel enkele bijzondere regels vast te leggen.
Door de raadswerkgroep Woonschepen is in januari 2003 een notitie Woonschepen uitgebracht waarin zes kaders zijn geformuleerd voor de door het college uit te werken nota Woonschepen.
In een door de raad op 13 oktober 2003 aangenomen motie werd nog eens expliciet het belang benadrukt om bij het uitwerken van het beleid op een positieve wijze de bewoners van woonschepen te benaderen en de door de raad geformuleerde kaders en
aanbevelingen ter harte te nemen.
Het resultaat hiervan is verwoord in de notitie ‘Woonschepen; uitwerking kaders en onderbouwing locaties’, welke de basis vormt voor het gemeentelijk te voeren woonbotenbeleid.
Resultaat
Op basis van de geformuleerde uitgangspunten en de randvoorwaarden zijn de volgende locaties aangewezen als locatie voor woonschepen. Daarbij moet onderscheid gemaakt worden tussen wenselijke locaties en niet wenselijke locaties. De voor ligging van woonschepen wenselijke locaties zijn:
1. de Rosandepolder voor zover dit het grondgebied van de gemeente Arnhem betreft (gedeeltelijk);
2. de Defensiehaven (gedeeltelijk);
3. Onderlangs
4. de Boterdijk (gedeeltelijk);
5. de Westervoortsedijk en aan de kop van de Van Oldebarneveldtstraat (gedeeltelijk);
6. twee ligplaatsen op de locatie de Praets;
7. de Haven van Coers (gedeeltelijk).
De voor ligging van woonschepen niet wenselijke locaties zijn:
1. de Haven van Coers (gedeeltelijk, betreffende de ligplaats bekend als nummer 5);
2. de Westervoortsedijk en aan de kop van de Van Oldebarneveldtstraat (gedeeltelijk, betreffende de ligplaatsen bekend als nummers 85b, 85c en 89a);
3. de Boterdijk (gedeeltelijk, betreffende de ligplaatsen 5 t/m 11);
4. de ASM-haven;
5. de Rijnkade (gedeeltelijk, betreffende de ligplaats bekend als nummer 162);
6. de Nieuwe Haven (gedeeltelijk, betreffende 8 ligplaatsen).
In totaal liggen er 119 woonschepen binnen Arnhems grondgebied. Daarvan zal voor 35 woonboten (ASM-haven 17 woonschepen, Nieuwe Haven/Billiton Kade 8 woonschepen, Rijnkade 1 woonschip, Haven van Coers 1 woonschip, Boterdijk 5 woonschepen, Westervoortsedijk 3 woonschepen) een andere locatie gezocht worden.
Toekomst
De gemeente heeft de taak op zich genomen om te zoeken naar een of meerdere locaties voor de woonschepen die momenteel op locaties liggen, die als niet wenselijke locatie zijn aangewezen. Het gaat hier om de woonschepen, die zijn gelegen in de Haven van Coers, Westervoortsedijk, ASM-haven, Nieuwe Haven, Rijnkade en de Boterdijk.
Er zijn een aantal locaties genoemd, zoals: Gat van Moorlag, nabij Haven van Coers (uitbreiding), Groene Rivier (meestromende nevengeul), Gat van Bruil/Meinerswijk, locaties IJsseluiterwaarden. De afweging van de mogelijke locaties is nauw verbonden met de herinrichting van de uiterwaarden van Rijn en IJssel en met de mogelijke kansen die het gebied zou kunnen krijgen. Bij het zoeken naar mogelijke locaties zullen de
woonschipbewoners betrokken worden.