6. Variante onderdelen
6.1 Culturele verschillen
Er zijn sommige culturele concepten die van de BT naar de DT overgebracht konden worden. Een van deze concepten is het gebruik van de tweede persoon enkelvoud “jij” (tutoyeren - tykanie) en van de beleefde aanspreekvorm “u”
(vousvoyeren - vykanie). Hier verwijst de manier van aanspreken naar de gewoonte verbonden met het leeftijdverschil. Een meisje (Mirjam) zegt ‘u’ tegen een oudere man (Piet) en hij zegt ‘jij’ tegen het meisje. De DT volgt de uitingen uit de BT.
Een ander cultureel concept dat zich door de hele tekst herhaalt is de
kamerverdeling in de benedenverdieping van het huis van Piet Kee. De woorden die het interieur beschrijven, die de kamers noemen, zijn gang, keuken, woonkamer, huiskamer, voorkamer en achterkamer. Het lijkt, of er in totaal zes kamers zijn. Maar het is niet zo. De gang - chodba - is in het Nederlands zoals in het Slowaaks een overdekte, gedeeltelijk besloten ruimte waarlangs men van een kant naar een andere kan gaan. Maar in het Slowaaks staat het begrip van een gang dichterbij het concept van de verbindingsgang. Hier in de tekst is het de eerste ruimte, de eerste kamer van het huis. De eerste kamer van een huis (of appartement) heet in het Slowaaks
predizba of predsieň. Daarom vertaalde ik het woord 'gang' als 'predizba' en niet als 'chodba', hoewel ze als synoniemen dienen.
Een voorkamer bevindt zich aan de voorkant van een huis en een achterkamer aan de achterkant van een huis, maar samen vormen ze een kamer en suite15, een grote kamer. De kamers zijn meestal met een (schuif)deur gescheiden in twee. Het is een typisch kenmerk van veel Nederlandse huizen. Een voorkamer werd in ‘het verleden als 'mooie kamer' gebruikt, alleen bij speciale gelegenheden. Bij bezoek bijvoorbeeld. Op andere dagen werd er in de achterkamer geleefd. Het concept van
15
Suite is de benaming voor een combinatie van een voorkamer, de kamer aan de straatkant, en een achterkamer, gescheiden door een of twee schuifdeuren. Beide kamers van de suite hebben een deur naar de gang. De kamer aan de straatkant, de voorkamer of mooie kamer, wordt vaak gebruikt om (zakelijk) bezoek te ontvangen. De achterkamer is dan de eigenlijke woonkamer.
een 'mooie kamer' en 'een kamer waar men woont' bestond gedeeltelijk ook in Slowakije, maar niet zo breed als in Nederland.
Een achterkamer werd ook de huiskamer genoemd. Het letterlijk vertaalde woord 'huiskamer' zal in het Slowaaks veel te algemeen klinken, als een kamer in een huis - 'izba v dome'. Omdat het Nederlandse woord een synoniem voor woonkamer is, gebruik ik alleen zijn Slowaakse equivalent, 'obývačka'.
Meer problematisch was de vertaling van het woord ‘voorkamer’. Als ik het met een calque zou vertalen, dan krijgen wij ‘false freinds’: 'voorkamer' - 'predizba'. Er ís ook een andere vertaling mogelijk, meer beschrijvend, hoewel ook letterlijk - 'predná izba', dus een 'kamer aan de voorkant'. Maar dan zal de denotatieve betekenis voor een Slowaakse lezer heel vaag zijn. Daarom koos ik voor het woord 'salónik' -
'salonnetje'. De betekenis dekt de functie, een ontvangstkamer. Dus het finale visuele effect zal zijn dat er zich op de benedenverdieping vier kamers16, bevinden. De gang - predizba, de voorkamer - salónik, de achterkamer, huiskamer of woonkamer - obývačka en de keuken - kuchyňa.
Het volgende cultureel bepaalde, extralinguïstische fenomeen is verbonden met
alcohol. Om concreet te zijn met alcohol drinken als asociaal gedrag, als het te vroeg op de dag is. Ik kan het niet echt bewijzen, maar wat ik opgemerkt heb, is dat men in Nederland geen glaasje wijn of een biertje drinkt voor 17:00 uur. (Toeristen zijn een uitzondering.) Het lijkt dat dit gedrag in de Nederlandse maatschappij een gewoonte is. Als voorbeeld dient een zin uit Bernlefs verhaal: Ja, waarom niet een biertje, al was het nog pas half zes. (p. 18)
Ik wil niet zeggen dat Slowakije een land van alcoholisten is, maar de gewoontes, de sociaal geaccepteerde regels verbonden met consumptie van alcohol zijn wat losser en minder stabiel - in vergelijking met Nederland. Dat was ook de motivatie waarom ik er in mijn vertaling een zin aan toevoegde: Vlastne, prečo si jedno [pivo]
nedať? Aj keď bolo na alkohol ešte priskoro, iba pol šiestej. (Hoewel het voor alcohol te vroeg was…). Daarmee maakte ik expliciet, wat in de tekst impliciet is gebleven. Het laatste culturele verschil is te zien bij het afscheid van de gasten die op thuisbezoek kwamen. In het verhaal komt de situatie naar voren als Erik en Johnny naar huis gaan. De scene vindt in de voorkamer plaats en hun afscheid eindigt met de zin: Jullie komen er wel uit, niet? (p. 20). Voor mijn gevoel zou dit in Slowakije als ongewoon ervaren worden. In Slowakije is het de gewoonte dat de bewoner zijn gasten tot de deur vergezelt. Blijkbaar is dat in Nederland anders. Om dat culturele verschil te vermijden heb ik de zin naturaliserend vertaald, met het gebruik van de vertaalstrategie adaptatie als: Príjemnú cestu domov. (Wel thuis).Hier moet ik bekennen, dat de verandering van de zin is ingegeven door puur subjectieve redenenen gebaseerd op mijn persoonlijke observatie van Nederlandse en Slowaakse gewoontes.
6.2 Realia
Veel woorden die onder de thematische categorie ‘zee en zeilen’ vallen, vormen een onderdeel van de realia in dit verhaal. Realia vormen een specifieke
problematiek binnen de vertaalwetenschap. Het zijn de woorden die de bipolariteit tussen twee culturen markeren. Realia zijn in hun connotatieve en denotatieve betekenis complex en vastgeketend aan de BC en de BT. Hun aanwezigheid in de DT benadrukt de spanning tussen twee codes, twee talen, tussen 'eigen/wij' en 'vreemd/zij'. Toch verwacht een lezer hun aanwezigheid in een vertaalde tekst. Aan de ene kant verwacht hij/zij dat het literaire werk goed, vlot, makkelijk gelezen kan worden in zijn/haar moedertaal en aan de andere kant dat hetzelfde werk een andere cultuur naar hem/haar brengt. Dit laatste geeft de DT couleur locale.
Hieronder volgt een tabel waarin alle realia uit Bernlefs verhaal staan. Ze zijn gesorteerd volgens het classificatiesysteem van Vlahov en Florin (Florin 1993). Sommige bleven gemarkeerd, andere heb ik overgebracht naar het Slowaaks en werden ongemarkeerd. Om de verschuivingen te beschrijven, gebruik ik de vertaalprocedures van Grit.
NL SK vertaalprocedure effect
EIGENNAMEN
Van Wijk & Zomer Van Wijk & Zomer handhaving Q
Piet Kee Piet Kee handhaving Q
Mirjam Mirjam handhaving Q
Beppie Beppie handhaving Q
Erik Erik handhaving Q
Johnny Johnny handhaving Q
Don Don handhaving Q
Gonny Gonny handhaving Q
Flip Flip handhaving Q
Van Harten Van Harten handhaving Q
AARDIJKSKUNDE - fysieke aardrijkskunde
Zeewijk Zeewijk handhaving Q
Havenkade ulica Havenkade combinatie Q
Rotterdam Rotterdam handhaving Q
Otterlo dedinka Otterlo combinatie Q
Cigales Cigales handhaving Q
Dokker Dokker handhaving Q
Tuinstraat ulica Tuinstraat combinatie Q
- objecten verbonden met menselijke activiteit
kanaal prieplav benadering A
sluis plavebný kanál benadering S
binnenmeer jazero kernvertaling A
kade nábrežie benadering A
ETNOGRAFIE - dagelijks leven
(roze) strippenkaart (dôchodcovský) cestovný lístok omschrijving S
spijkerbroek džínsy benadering Q
jack bunda benadering Q
winkelcentrum obchodné centrum leenvertaling Q
dubbel benedenhuis poschodový domok kernvertaling A
patatstaafje hranolček, hranolka benadering Q
sigarettenwinkel trafika benadering Q
borrelhapje …k pivu adaptatie A
chateaubriand chateaubriand handhaving Q
puree zemiaková kaša omschrijving S
strandstoel lehátko kernvertaling A
wijnvlek op zijn wang purpurová škvrna na líci kernvertaling A
boterham (krajec) chleba kernvertaling S
jenever jenéver leenvertaling Q
boothals …so širokým výstrihom omschrijving A
plateauzolen …s hrubými podrážkami omschrijving A
baaldag deň kernvertaling A
- werk
proefwerk písomka benadering Q
doorslagen prieklepový papier kernvertaling A
trawler plavidlo, trawler combinatie Q
vistoeristen príležitostní rybári benadering S
drie-havo …do tretieho kernvertaling A
visafslag rybia burza omschrijving Q
EHBO-kist lekárnička benadering Q
kledingzaak butik benadering S
kapperslaken pláštenka kernvertaling A
- maten en geld
gulden gulden handhaving Q
twee stuivers dva pätáky kernvertaling A
wisselgeld rozmenené peniaze leenvertaling Q
een ton stotisíc kernvertaling A
rijksdaalder dva a pol guldena kernvertaling A
- kunst en cultuur
walkman walkman handhaving Q
bus autobus omschrijving Q
pasje platobná karta kernvertaling S
crapaud kreslo kernvertaling A
schoorsteenmantel na kozube kernvertaling A
sloep čln kernvertaling A
Albert Heijn potraviny Albert Heijn combinatie Q
Blokker drobný tovar Blokker combinatie Q
Kruidvat drogéria Kruidvat combinatie Q
bloemenstal kvetinárstvo benadering A
cassettenspeler magnetofón benadering Q
POLITIEK EN MAATSCHAPPIJ - administratieve verdeling
cargadoorskantoor kancelária lodnej agentúry kernvertaling A
cognossementen náložné listiny kernvertaling A
verbanningsoord trestanecký tábor benadering S
strandpaviljoen pláž kernvertaling A
- politieke en sociale leven
NV’s en BV’s s.r.o.-čky a akciovky benadering Q
wandelaar weglating
geluidsoverlast rušenie nočného pokoja omschrijving S
6.3 Humor
Een van Bernlefs inspiratiebronnen die in het verhaal aanwezig zijn, is verbonden met de avant-gardistische kunstenaar Marcel Duchamp en practical jokes (Martens 2000: 6). Het kenmerk van practical jokes is dat de grap met de situatie verbonden is en niet in eerste instantie verbaal is17. De komiek van practical jokes heeft zijn bron in daden en in de consequenties van die daden. Het effect moet hilarisch zijn. Daarom kan een practical joke in werkelijkheid als pesterij aflopen. Er zijn daders en
slachtoffers te identificeren en de grap is te voorspellen.
Maar in het verhaal van Bernlef zijn de consequenties onbedoeld, ze zijn niet te voorspellen. Het is een reeks van eenvoudige, alledaagse situaties. Het misverstand pakt voor de personages anders uit dan de bedoeling was. De personages zijn de daders en de slachtoffers tegelijkertijd. Daarop bouwt Bernlef de dynamiek van zijn verhaal. Het effect is licht tragikomisch en vooral poëtisch.
Hoewel de inspiratie van practical jokes de macrotekstuele thematische strategie betreft die Bernlef gebruikt, is er in de tekst ook een concreet voorbeeld van
aanwezigheid van het komische, van humor, hier in de vorm van een grap gebaseerd op een woordspel. De verbinding tussen de vorm en de inhoud is daardoor nauw. Een grapje kan dan of verloren gaan of aangepast worden. Ik heb het behouden. Voor een equivalente vertaling was een functionalistische aanpak nodig.
17
Een dame in Duitsland vroeg echtscheiding aan. Ze was verzot op detectives, maar haar man schreef steeds de naam van de dader boven het eerste hoofdstuk. De echtscheiding werd
Het tweede deel uit Eriks uitleg “van de haas” en zijn denotatieve betekenissen (1. magere spier, 2. een dier dat op een konijn lijkt) die de kern van de grap vormen (Johnny denkt dat de biefstuk van een ‘haas’ is.) is verloren gegaan. De vertaling reflecteert het woord ‘biefstuk’ en is equivalent vertaald als ‘sviečková’. Hier speel ik met de denotatieve betekenissen (1. zelfstandig naamwoord - vlees, 2. bijvoeglijk naamwoord - kaarsen). In mijn vertaling weet Johnny niet dat sviečková een stuk vlees is. Daarom vraagt hij of de chateaubriand van bijenwas gemaakt is.
De gebruikte dynamische, oblique vertaalstrategie, met het naturaliserende effect is de vertaalprocedure van de 'adaptatie'.
6.4 Allusie
Een interessant moment is als Piet Kee uit de kappersstoel opstaat. Zijn dialoog met de kapster gaat als volgt:
NL SK effect
U bent weer hetheertje, zei ze en trok het laken van hem af. De heer is waarlijk opgestaan, zei hij toen hij moeizaam uit de kappersstoel overeind kwam.
(p. 27)
Je z vás vskutku pekný pánko, skonštatovala a stiahla z neho
pláštenku. Vskutku vstal pán, prehodil potom, ako sa mu s ťažkosťami podarilo vstať z kresla.
Q
Het woord ‘heertje’ in de BT betekent een sierlijk uitgedoste jonge man. In het Slowaaks zal het bv. fešák of švihák kunnen zijn. Maar ik kon het niet gebruiken omdat de zin De heer is waarlijk opgestaan verwijst naar de bijbelse tekst (Lukas 24:34) en ik wilde niet dat de allusie verloren zou gaan. Daarom bepaalt het citaat de woordkeuze van de dialoog. De identificatie van de bron waar het citaat vandaan komt, vereist de juiste kennis. Op internet kon ik drie verschillende vertalingen
vinden. De twee ongebruikelijke waren oecumenisch: Pán bol naozaj vzkriesený (De heer was waarlijk opgewekt en Pán naozaj vstal z mŕtvych (De heer was echt uit de
NL SK effect
Wij kregen geen chateaubriand als je dat soms denkt.”
“Chateaubriand?”
“Biefstuk van de haas,” zei Erik.
“Biefstuk van een haas?”
“Jij weet ook niks,” zei Erik. “Dat betekent het beste vlees dat er aan een koe zit.”
(p. 19)
Neservírovali nám chateaubriand, ako by si človek mohol myslieť.”
“Chateaubriand?”
“Sviečková,” vysvetlil Erik.
“Sviečková? Akože z vosku?”
“Ty tiež nič nevieš,” poznamenal Erik. “Sviečková je najjemnejší kus mäsa pod chrbtom kravy.”
Q A S
dood opgestaan). Het derde, gebruikelijke citaat was de evangelische vertaling:
Vskutku, vstal Pán (Werkelijk, de heer was opgestaan). De bedoeling van de woordcombinatie pekný pánko (een mooi meneertje) wil de denotatieve betekenis van een knappe, sierlijke man oproepen. Tegelijkertijd kon ik ook de kern Pán (De heer) bewaren. Het herhalen van vskutku (werkelijk) versterkt de allusie.
6.5 Uitdrukkingen
Uitdrukkingen zijn interessante verschijnselen vanwege hun vaste constructie. In het Nederlands gebruikt men ze vaker dan in het Slowaaks. Het lijkt ook, dat er meer uitdrukkingen in het Nederlands zijn dan in het Slowaaks18. Daarom was het soms lastig om het juiste, volledige equivalent te vinden. En als dat niet mogelijk was, om een functioneel equivalent te vinden. Om de verschuivingen te beschrijven
gebruik ik de vertaalprocedures van Vinay & Darbelnet. 1. Doe maar of je thuis bent - Cíťte sa ako doma (p. 7)
BT, DT: fras.: maak ’t je gemakkelijk - équivalence / Q
2. Voor wat hoort wat - Niečo za niečo (p. 10)
BT, DT: fras.: voor een bewezen dienst betaamt een wederdienst - équivalence / Q
3a. De jongen had een oogje op haar … - Chlapcovi sa páčila … (p. 10)
BT: fras.: een (goed) oogje op iem. hebben – a) iem. zeer graag mogen, b) verliefd op iem. zijn.
DT: vertaald omschrijvend. Ik heb de semantische boodschap bewaard ten koste van de uitdrukkingsvorm.
- transpositie / A
3b. … maar zij weerde hem af. - … ale ona si ho držala od tela. (p. 10)
DT: držať si niekoho od tela (re-vertaling: …zij hield hem van het lichaam) - afstand houden, afweren.
De tweede deel van de zin heb ik als compensatie vertaald met het gebruik van een Slowaakse uitdrukking.
- transpositie / S
4. overal voeren we heen - plavili sme sa po všetkých kútoch sveta (p. 12)
18
DT: fras.: po všetkých kútoch sveta (re-vertaling: naar alle hoeken van de wereld) - overal; het verwijst naar een overzicht van alle plaatsen en richtingen. - modulatie / S
5. Maar die is al de deur uit. - Ale ten sa už osamostatnil. (p. 13)
BT: fras.:de deur uit zijn – niet meer in huis zijn, m.n. voorgoed het ouderlijk huis verlaten hebben, op zichzelf wonen
DT: (re-vertaling: Maar hij werd al zelfstandig) - transpositie / A
6. foto’s brachten hem op het spoor. - fotky mu tento pocit pripomínali (p. 14) BT: fras.: iem. op het spoor brengen – door iemands gang of herhaalde gangen gebaande weg; gevolgde weg
DT: Ik koos om de equivalente Slowaakse uitdrukking (priviesť na stopu) niet te gebruiken. Liever koos ik voor descriptieve vertaling (foto’s herinnerden hem aan het gevoel)
- modulatie / A
7. …op de mouw gespeld… - … neťahal ich za nos … (p. 14) BT: fras.: iem. Iets op de mouw spelden – hem iets wijsmaken DT: fras.: ťahať niekoho za nos (expr.) - leugen, wijsmaken
De uitdrukkingen drukken dezelfde semantische inhoud uit, maar hun vorm is verschillend (re-vertaling: iem. aan de neus trekken)
- équivalence / Q
8. … achter de rug - … za sebou (p. 14) BT: fras.: achter de rug – voorbij DT: (re-vertaling: achter zich hebben) - modulatie / A
9. U zat dus achter de vrouwen aan - Takže ste obáňali ženské. (p. 16) BT: fras.: achter iets zitten – zich inspannen om het te verkrijgen DT: fras.: (re-vertaling: op vrouwen jagen)
- équivalence / Q
10. Een gevallen vrouw - Padlá žena (p. 17)
BT, DT: fras.: een gevallen vrouw – die zedelijk aan lager wal geraakt is - letterlijke vertaling / Q
11. Dat smaakt naar meer - To chce viac (p. 17)
BT: fras.: dat smaakt naar meer. (Belgisch: dat smaakt naar nog) – a) is heel lekker, ik wil er nog wel wat van hebben, b) bevalt uitstekend, ik wil dat nog weleens doen
DT: (re-vertaling: Het wil meer) - modulatie / A
12. mijn moeder ziet haar niet zitten - Mojej mame … nesedí. (p. 17)
BT: fras.: het niet (meer) zien zitten – a) er niet meer uitkomen, b) geen succes verwachten van het bedoelde, c) geen zin meer hebben in het bedoelde
DT: fras.: zitten – geschikt zijn, passend enz. - transpositie / Q
13. Wie het breed heeft laat het breed hangen - Kto má veľa peňazí, ten si to môže
dovoliť (p.19)
BT: fras.: (spottend of ironisch) wie of die het breed heeft, laat het breed hangen (spreekwoord) – wie veel bezit heeft, kan veel uitgeven
DT: (re-vertaling: Wie veel geld heeft, die kan het zich veroorloven) - modulatie / A
14. Je kon elkaar bijna niet verstaan - Človek nepočul vlastného slova (p.19) DT: fras.: nepočuť vlastného slova (re-vertaling: Je hoort niet je eigen woord) betekent, dat a) iets niet mogelijk was om te horen, b) er te veel lawaai, geschreeuw… was.
De BT is met het gebruik van een uitdrukking vertaald. - modulatie / S
15. was ze druk in de weer met vriendinnen - Svoj voľný čas trávila s kamarátkami (p. 20)
BT: fras.: in de weer zijn – bezig zijn, in beweging zijn
DT: tráviť čas (re-vertaling: Haar vrije tijd bracht ze door met haar vriendinnen) - modulatie / A
16. In bridgen had hij nooit aardigheid gehad - Bridgu nevedel prísť na chuť (p. 20) BT: fras.: aardigheid hebben in - plezier
DT: gras: prísť niečomu na chuť (re-vertaling: op smaak aan iets komen) - iets kunnen begrijpen, iets goed, leuk, plezierig vinden
17. Heb ik soms iets van u aan? - Vari mám na sebe niečo vaše? (p. 29)
BT: fras.: (soms, misschien) iets aan hebben van iemand - wordt gezegd tegen iemand door wie men langdurig wordt aangestaard of bekeken.
DT: De vorm is letterlijk overgebracht. De DT lezer begrijpt alleen de denotatieve betekenis.
- letterlijke vertaling / Q
18. …zo bedroefd mogelijk aanstarend - … nahodila psí pohľad (p. 29)
DT: fras.: psie oči, pohľad (re-vertalin: honden ogen, blik) figuurlijk, expressief - toegewijd, trouw kijken
De visuele beeld ‘bedroeft kijken, aanstaren’is bewaard met een fraseologisme. - adaptatie / S
19. … onder vier ogen …- … medzi štyrmi očami … (p. 31)
BT, DT: fras.: een onderhoud onder vier ogen - vertrouwelijk en/of serieus gesprek, zonder een derde .
- équivalence / Q
20. Gonny moest het antwoord schuldig blijven - odpoveď nepoznala (p. 33)
BT: fras.: het antwoord schuldig (moeten) blijven - geen antwoord geven, omdat men er niet toe in staat is
DT: (re-vertaling: ze kende het antwoord niet) - modulatie / A
6.6 Sociolect
Kleding en muziek zijn de kenmerken van de jeugd in het verhaal. Metaforisch zijn ze ook met de naam van de snackbar Eldoradoverbonden; een mythisch goudland.
ZowelPiet Kee als de jongeren praten Standaard nederlands. Sociolect, het slang
van de jongeren is wel af en toe aanwezig. Meestal zijn het informele termen, spreekwoorden. De context waarin zich de sprekers bevinden is in de DT dezelfde als in de BT. De verschillen zijn lexicaal. In verbinding met de vertaalstrategieën zijn er een paar interessante problemen te zien. De gebruikte vertaalprocedures zijn die van Vinay & Darbelnet. Hieronder staan alle zinnen waar de verschuivingen het opvallendst zijn:
1. “Wilt u ook een patatje.”
“Dáte si hranolku?”
Het woord ‘patatje’ is de neutrale benaming van een reepje gefrituurde aardappel. Het DT equivalent is een informeel spreektalig woord. Ik gebruikte het omdat het een veelgebruikt woord in het Slowaaks is. Het versterkt de informaliteit van het gesprek (Q → S). De vertaling is daardoor ook meer naturaliserend. Het schrijftaalwoord is
hranolček. De vertaalprocedure is letterlijke vertaling.
2. “Dat is dan verdomd aardig van meneer Kee,” zei de jongen …
“Tak to je teda od pána Kee strašne milé,” povedal chlapec … (p. 10)
Het bijwoord verdomd is een krachtige bevestiging, een vloek. Synoniemen hiervan zijn ‘zeer’ of ‘erg’. In het Slowaaks is er een informeel gebruik van het bijwoord strašný (vreselijk) te zien. Het bijwoord heeft een negatieve betekenis. Het bijwoord is gebruikt - paradoxaal - samen met een woord met een positieve
betekenis. Deze substandaard combinatie wordt in het Slowaaks vaak gebruikt (Q → S). De vertaalprocedure is letterlijke vertaling.
3. “Ik spaar ervoor.”
“Šporím si na to.” (p. 12)
De Slowaakse vorm van het werkwoord is informeel. Šporím is het spreekwoord,