Een ander geluid. De schedel die werd gevonden in Maastricht bij het kasteeltje Jeruzalem, blijkt na enige telefoontjes opgeslokt te zijn in de depots van het Nederlands Forensisch Instituut. Te oud voor strafrechtelijk onderzoek en, tot waarschijnlijke teleurstelling van buurtbewoners, te jong of
gewoontjes om de archeologische klok te luiden. Het verlangen om zich te verbinden met de Antieke Wereld zit diep geworteld in de Westerse samenleving, van de buurtvertegenwoordiger uit een kleine arbeiderswijk tot Europese politici die via nieuwerwetse rituelen de grootsheid van het Romeinse Rijk proberen te evoceren.
Deze scriptie is echter ook vanuit een bepaald perspectief geschreven, vanuit een kritische benadering van het onderwerp. Er zijn ook andere geluiden waarneembaar waar men zich op kan richten, voornamelijk ‘nieuwe’ geluiden. Ik noemde al uitgebreid de recente opstelling van het Thermen Museum in Heerlen waar de nadruk ligt op de ‘gewone’ Romein en andere inheemse volken. De komende jaren zal het museum naar alle waarschijnlijkheid opnieuw op de schop gaan om ruimte te geven aan nieuwe inzichten en een beter behoud van het badhuis. De nieuwe vaste
opstelling van het Limburgs Museum, geopend in 2014, schenkt buitengewoon veel aandacht aan de pre-romeinse inheemse culturen. En het Nijmeegse Museum het Valkhof haalde vorig jaar vanuit Duitsland een tentoonstelling binnen met een ongewoon onderwerp uit de Romeinse geschiedenis:
Plaats delict - Misdaad bij de Romeinen. De tentoonstelling High Tech Romeinen zal overigens dit jaar
wegens succes opnieuw te zien zijn bij Het Valkhof.
Context. Ik heb geprobeerd mijn vertrekpunt niet onder stoelen of banken te schuiven en dit kan zelfs gezien worden als deel van het argument dat perspectivische geschiedschrijving aan de orde van de dag is. Ik heb geprobeerd op een gefundeerde manier een ‘ander’ perspectief te geven, tegenover het perspectief dat zo vaak op mijn pad is gekomen, van superieure beschavers. Het is van belang meerdere perspectieven en voldoende context te bieden. Wanneer een eenzijdig beeld gegeven wordt, ontneem je het publiek de mogelijkheid de geschiedenis op een symmetrische manier tot zich te nemen. Deze symmetrie is van belang omdat het jou een keuze geeft in hoe je de wereld ziet. Niet alleen de geschiedenis maar dus ook actuele zaken. Met welke bril beschouw je politieke keuzes van nu? Welke referenties gebruik jij om de wereld van nu als het ware langs een meetlat te leggen? Het belang van actualisering van de geschiedenis, toonden haast alle voorbeelden gebruikt in deze scriptie. Geschiedenis zal altijd deels een cultureel bepaalde en persoonlijke reflectie zijn op het verleden, maar door meerdere perspectieven of een completer verhaal te bieden, krijgt men in ieder geval een keuze om een afweging te maken, en het verhaal dat hem of haar het meest ‘correct’ lijkt tot zich te nemen. Correct zal in dit geval ook de betekenis van
moreel correct krijgen.
Context lijkt hier van groot belang te zijn, omdat het Romeinse verleden vol zit van morele (en historische) ambiguïteiten. Door het willen vereenvoudigen van verhaallijnen, een probleem dat bijvoorbeeld bij het maken van tentoonstellingen op de loer ligt, kan belangrijke context voor onze historische beeldvorming in het gedrang komen. Op zijn zachtst gezegd ‘opvallend’ was ook de geringe aandacht in schoolboeken voor de inheemse cultuur, voorafgaand aan de Romeinse overheersing. Door zich bewust te worden van inheemse culturen als de Keltisch-Germaanse tegenoverstaande de Romeinse cultuur, wordt men bewust van het bezettende en imperialistische karakter van de Romeinse beschaving in het Westen. Andersom kan hetzelfde ontstaan, door aan te geven dat de Romeinen in het Westen veroveraars of bezetters waren, kan men zich bewust worden van andere cultuurelementen die al aanwezig waren en misschien andere waardes, gewoontes, kunst enzovoorts erop nahielden die wellicht een alternatieve kijk kunnen bieden op de cultuur van verleden en heden.
Technologisch-materialistisch perspectief. De nadruk in presentaties over de Romeinen ligt traditiegetrouw op de beschaving die zij verspreid hebben. Een modern perspectief dat daarbij te ontdekken valt, en door mij er uit gelicht is, is het technologisch-materialistische perspectief. Over hoogstaande technologische ontwikkelingen tot alledaagse innovaties als stenen huizen (villa’s) en wegen, en tot verbeterde welvaart terug te zien in allerlei consumptiegoederen. (Onder
technologische innovaties kunnen ook rationaliserende middelen verstaan worden die hier nauw mee samen hangen, zoals verbeterde communicatie.) Dit technologisch-materialistisch perspectief was bijvoorbeeld duidelijk te zien in de tentoonstelling High Tech Romeinen of Ixea. Maar ook presentaties zoals de educatieve website entooen.nu, waarin aan de hand van een
reconstructietekening wordt verteld over allerlei luxe goederen die nieuw waren voor de inheemse volken. Of op subtielere wijze hoe allerhande rationaliserende innovaties als de munteenheid en een wegennet meehielpen aan verbeterde (materiële) welvaart.
Hoewel moeilijk ontkend kan worden dat de Romeinen een bloeiende materiële cultuur hadden en op sommige technologische gebieden hun tijdgenoten ver vooruit waren, schuilen er enkele gevaren in dit perspectief. In de eerste plaats worden er aan deze materiële zaken al snel immateriële zaken geconnoteerd die niet noodzakelijkerwijs samenhangen. Zo waren volgens Boris Johnson de
bovengenoemde innovaties doorslaggevende factoren voor politieke eenheid en vrede, net zoals de Romeinse wegen voor de schoolboekauteur uit hoofdstuk II, een beeld opriepen van een veilige en geriefelijke drukte.
Op de tweede plaats overschaduwen de technologisch-materialistische innovaties morele vragen. Wat was de prijs voor al die pracht en praal? Is het veroorloofd geweld te gebruiken jegens
volken die men minder beschaafd acht? Welke weg is afgelegd naar de ‘Pax Romana’? Er ging zo’n tweehonderd jaar aan ‘pacificering’ vooraf, alvorens de periode aanbreekt die we deze naam geven. En hoe zag die vrede er uit?
Op de derde plaats kunnen er historische misconcepties ontstaan of blijven we hangen in beelden die niet kloppen, wanneer we vasthouden aan een eenzijdig beeld van Romeinse
beschavers. Historiën die hier aan vasthouden zullen sneller vatbaar zijn voor historische fouten en getuigen dan eerder van een positivistische geschiedschrijving. Zo waren steden bijvoorbeeld geen volledig nieuw fenomeen voor inheemse culturen, waren munten al enige tijd in omloop onder de Keltisch-Germaanse volken, is de werkelijkheid van Romeinse Villa-bewoning minder luxueus dan we ons wellicht voorstelden en zal er waarschijnlijk nog veel veranderen in onze kijk op Romeinen als unieke wegenbouwers.
Ondanks dat ook ik vanuit een bepaald perspectief dit verhaal geschreven en onderzocht heb, zijn er een aantal punten in de historische beeldvorming rondom de Romeinse tijd waar ik mij graag hard voor maak.
De Romeinse aanwezigheid in het Westen van Europa was een bezetting met imperialistische motieven, een gegeven waar explicieter aandacht aan geschonken zou kunnen worden (met name in Nederland). Ik gaf aan dat deze notie een bewustwording van andere culturen bevordert en wellicht het ‘mythische’ beeld van vrede aan de kaak stelt.
Wanneer we het over de Romeinse tijd hebben, gaat het bovendien over een enorme periode van vele eeuwen, afhankelijk van het gebied waar we over spreken. Deze tijd kunnen we onmogelijk op dezelfde wijze classificeren. Ook mijn eigen statement is hiermee voor relativering vatbaar, na generaties onder bewind van Romeinen zal voor vele inheemse mensen de Romeinse aanwezigheid een vanzelfsprekendheid zijn geweest, hoewel er tot op het laatst ook patriottisme en weerstand is geweest. Kortom, diversiteit en ambiguïteit zou een groter deel kunnen uitmaken van het verhaal dat wij over Romeinen vertellen.
Bronnen.
Interviews:
‘Opa’, Lemaire, T. Diverse gesprekken van midden jaren negentig tot heden.
Jeneson, K. 3 juni 2015, Heerlen. Straten, O. 16 juni 2015, per email.
Literatuur en publicaties:
Arendt, H. (1958). 144, The human condition. Geciteerd in Wyatt, S. (2007) Technological
determinism is dead; long technological determinism (pp. 167-168).
British Museum (n.d.).Decorated bronze mirror. Retrieved May 26, 2015, from
http://www.britishmuseum.org/explore/highlights/highlight_objects/pe_prb/d/decorated_bronze_ mirror.aspx
British Museum (n.d.). Iron Age Mirrors. Retrieved May 26, 2015, from
http://www.britishmuseum.org/research/research_projects/complete_projects/iron_age_mirrors.as px
Creemers, G., & Roymans, N. (2012). Aanvullende informatie. Keltische goudschatten uit de Lage
Landen en de Romeinse verovering door Julius Caesar. Retrieved May 29, 2015, from
http://www.vu.nl/nl/Images/Aanvullende%20informatie%20Keltische%20goudschatten_tcm9- 275787.pdf
Clerinx, H. (2005). Kelten en de Lage Landen (2e dr.). Leuven: Davidsfonds.
Dijkman, W., & Roymans, N. (2010). De Keltische goud- en zilverschat van Amby, gemeente
Maastricht. Utrecht: Matrijs.
Ellicott, C. (2011). So what did the Romans do for us? Archaeologists find cobbled road that was built 100 years BEFORE they invaded. Daily Mail. Retrieved May 24, 2015, from
http://www.dailymail.co.uk/sciencetech/article-1366468/Roman-road-doubt-discovery-cobbled- built-100-years-invasion.html
www.entoen.nu, (n.d.) Schoolplaat Romeinse legerplaats aan de Rijnmond (Valkenburg). Retrieved May 21, 2015, from
http://www.entoen.nu/romeinselimes/beeld-en-geluid/schoolplaat-romeinse-legerplaats-aan-de- rijnmond-(valkenburg)#beeld)
Gabriëls, R. (2015). Rousseau. Lezing, Maastricht, 9 maart, 2015.
Gielen, P. (2007). De onbereikbare binnenkant van het verleden. Over de enscenering van het
culturele erfgoed. Leuven: LannooCampus.
Green, M. (1996). Celtic Art. London: Calman & King.
Heidegger, M. (2014). De vraag naar de techniek (Wildschut, M. vert.). Nijmegen: Vantilt. (Oorspronkelijke uitgave 1954)
Historywallcharts.eu (2009). Romeinse legerplaats aan de Rijnmond. (Valkenburg). Retrieved, May 26, 2015, from http://historywallcharts.eu/view/romeinse-legerplaats-aan-de-rijnmond.-valkenburg
Hooper-Greenhill, E. (1988). Counting Visitors or Visitors who Count? In R. Lumley (Ed.), The museum
time machine (pp. 213-232). London: Routledge.
Julius Caesar, De Gallische Oorlog. (Katwijk-Knapp, van, F.H. vert.). Bussum: Fibula – Van Dishoeck (1971).
Icks, M. (2008). De weelde en wellust van Heliogabalus. Beelden van een decadentie keizer door de eeuwen heen. In S. Mols, O. Hekster, & E. Moorman (red.), Romeinse decadentie (pp. 143 – 160). Nijmegen: Vantilt.
Julius Caesar, De kleine Caesar. Hoogtepunten uit Oorlog in Gallië. (Hunink, V. vert.). Amsterdam: Athenaeum – Polak & Van Gennep. (2000).
Jacobi, J. (2010). De psychologie van C.G. Jung (M. Drukker, vert.). Rotterdam: Lemniscaat. (Oorspronkelijke uitgave 1971)
Johnson, B. (2008). Rome. Droombeeld van Europa (R. Kolmar & J. Ruitenberg, vert.). Amsterdam: Mets & Schilt. (Oorspronkelijke uitgave 2006)
Jeneson, C. (2013). Exploring the Roman villa World between Tongres and Cologne: A landscape
Lemaire, M. (2012) Aan de hand van techniek. Over de relatie tussen mens en moderne technologie. (n.p.).
Lendering, J. (2008). Nijmegen: Finds. Retrieved May 26, 2015, from http://www.livius.org/no-nz/nijmegen/nijmegen-finds.html
Linden, K. van der (2011). IXEA in the Limburgs Museum by Leo Verhart. Retrieved May 31, 2013, from http://www.inheritage.eu/detail.php?articleId=32
Lorenz, C. (2002). De constructie van het verleden (6e, herz. ed.). Amsterdam/Meppel: Boom. Meijer, F. (2011). Lessen Uit Rome. Vreemdelingen in het Romeinse Rijk en in de Europese Unie. Amsterdam: Athenaeum – Polak & Van Gennep.
Meijer, F. (2004). Vercingetorix. De mythe van Frankrijks oudste held. Amsterdam: Athenaeum – Polak & Van Gennep.
Nouwen, R. (2009). Keizer Augustus en de Lage Landen. Leuven: Davidsfonds. Ros, V. (2012, 10 januari). High Tech Romeinen. De Limburger.
Tacitus, The Agricola and the Germania 30; translation H. Mattingly.
Toebosch, T. (2015). Romeins Heerlen: ouder en groter dan Maastricht. NRC Handelsblad. Retrieved June 30, 2015, from http://www.nrc.nl/handelsblad/van/2015/april/04/romeins-heerlen-ouder-en- groter-dan-maastricht-1481511?status=ja-betaald
De Trompetter (2012, 21 maart). Raadsels rond schedel. De Trompetter.
Trouw (2008, 9 februari). De geschiedeniscanon invoeren op alle scholen is nog geen dictaat. Trouw. Retrieved June 30, 2015, from
http://www.trouw.nl/tr/nl/4324/Nieuws/article/detail/1646389/2008/02/09/De-geschiedeniscanon- invoeren-op-alle-scholen-is-nog-geen-dictaat.dhtml
University of North Carolina (n.d.). Gundestrup cauldron. Retrieved June 26, 2015, from http://www.unc.edu/celtic/catalogue/Gundestrup/kauldron.html
Van Dale (1989). Groot woordenboek der Nederlandse taal. Utrecht/Antwerpen: Van Dale Lexicografie bv.
Verbeek, P. (2011). De grens van de mens. Over techniek, ethiek en de menselijke natuur. Rotterdam: Lemniscaat.
Walboomers, H. (2011) Ambiorix contra Caesar 54 v. Chr. In het Venlose Jammerdal? Maastricht: Shaker Media
Wikipedia (2015). Noble Savage. Retrieved June 30, 2015, from https://en.wikipedia.org/wiki/Noble_savage
Woolf, G. (1993). Roman peace. In J. Rich & G. Shipley (Eds.), War and society in the Roman World (pp. 171-194). Londen: Routhledge.
Wyatt, S. (2007) Technological determinism is dead; long technological determinism. In E.J. Hackett, O. Amsterdamska,M. Lynch & J. Wajcman (Eds.). The handbook of Science and Technology Studies (3th ed.) (pp. 165-180). Cambridge, MA: The MIT Press.
Kurstjens, H. (2007). Nederlandse geschiedeniscanon: een discussie zonder eind?! Retrieved May 30, 2015, from http://oud.digischool.nl/gs/community/canonartikel.htm
Doumentaires:
Johnson, B. (2008) Boris Johnson and The dream of Rome. London: BBC / Tiger Aspect Productions. Jones, T., Ereira, A., McNab, D. (2006). Terry Jones’ Barbarians. London: Oxford Film & Television Production.
Speelfilms:
Goldstone, J. (Producer), & Jones, T (Director). (1979). Life of Brian. London: Python (Monty) Pictures. Franzoni, D., Lustig, B., & Wick, D (Producer), & Scott, R (Director). (2000). Gladiator.
Glendale/Hollywood: DreamWorks.
Schoolboeken:
Backx, C., Berents, D., Dekker, I., Duijsen, H. van, Frehse, M., Gastel, M. van, et al. (1999). MeMo.
Geschiedenis voor de tweede fase. Basisboek VWO. Den Bosch: Malmberg.
Beliën, H.M., Dalhuisen, L.G., Eerden, P.C. van der, Geest, H.J.M. van der, Horzen, C.J. van, Klijn, H., et al. (1982). Sprekend verleden. Een geschiedenis van de wereld 1 (3e dr.). Haarlem: Gottmer Educatief. Berents, D., Fruytier, P., Hagenaars, M., Jongejans, J., Kropman, M., Kruithof, T., et al. (2006). MeMo.
Geschiedenis voor de tweede fase. Periodekatern havo. Prehistorie en oudheid. Tijd van jagers en boeren. Tijd van Grieken en Romeinen (3e dr.). ’s-Hertogenbosch: Malmberg.
Boonstra, R., Bosch, A.J., Heijden, C. van der, Kreek, R. de, Oudheusden, J. van, Veldkamp, M., et al. (2014). Feniks. Overzicht van de geschiedenis. Geschiedenis voor de bovenbouw. HAVO (2e dr.). Amersfoort: ThiemeMeulenhoff.
Boonstra, R., Bosch, A.J., Haperen, M. van, Heijden, C. van der, Kreek, R. de, Oudheusden, J. van, et al. (2014). Feniks. Overzicht van de geschiedenis. Geschiedenis voor de bovenbouw. VWO (2e dr.). Amersfoort: ThiemeMeulenhoff.
Broos, H. & Fernhout, J. (1967) Lingua Latina. Wageningen: N.V. gebr. Zomer & Keunings Uitgeversmij
Bulthuis, H., Geenen, E., Hagenaars, M., Jongejans, J., Kerstjens, F., Peters, B. (2013). MEMO.
Geschiedenis voor de onderbouw. 1H/V Handboek (4e dr.). ’s-Hertogenbosch: Malmberg.
Dalhuisen, L., Geest, R. van der, Lammers, A., Schippers, C., Steegh, F., Vergunst, B., et al. (1998).
Sprekend verleden. Geschiedenis tweede fase. Handboek 4 havo (3e dr.). Baarn: NijghVersluys.
Dalhuisen, L., Geest, R. van der, Jong, M. de, Steegh, F., Waal, C. de. (2002). Sprekend verleden.
Bijlage 1
Lijst met tentoonstellingen Museum het Valkhof, gerelateerd aan Romeinse oudheid, periode 2000 - 2015.
Titel; datum en locatie; eventueel opmerkingen Blauw = kritische benadering
Rood = Technologie Groen = Luxe
Bordeaux = Rationalisering
Titel Datum en plaats Opmerkingen/beschrijving High Tech Romeinen.
Kijk wat ze konden! Doe wat ze deden!
21 juli 2015 t/m 24 januari 2016, het
Valkhof Nijmegen
Overwegend interactieve tentoonstelling. Kinderen/gezinnen. Samenwerking met Belgisch en Duits Museum voor gedetailleerde info: http://www.museumhetvalkhof.nl/tentoonstelling en/terugblik/1155-bijzondere-objecten-
gecombineerd-met-interactieve-exhibits-2.html
Ook boek van verschenen. Techniek, luxe, rationalisering.
Plaats delict - Misdaad bij de Romeinen
Te zien van 18 mei t/m 5 oktober 2014, het Valkhof
Nijmegen.
“Oplichting, moord en grafroof; in de Romeinse tijd was dit aan de orde van de dag. De familietentoonstelling ‘Plaats Delict’ geeft aan de hand van objecten uit gerenommeerde musea in Duitsland én uit de eigen collectie een beeld van de misdaad(bestrijding) bij de Romeinen. De tentoonstelling is ingedeeld in de thema’s grafroof, valsmunterij, inbraak & doodslag, bescherming en rechtspraak & bestraffing. Speciaal voor kinderen is er een route gemaakt waarbij zij zelf op jacht gaan naar criminelen.” Betreft een DUITS tentoonstellingsconcept http://www.museumhetvalkhof.nl/tentoonstellingen/verwa cht/1489-vanaf-18-mei-plaats-delict-misdaad-bij-de- romeinen.html
Het Romeinse Raadsel t/m 22 september 2013, het Valkhof Nijmegen
Interactieve kindertentoonstelling 4 t/m 12 jaar, archeologie
Waarom godinnen zo mooi zijn: liefde en schoonheid in de oudheid
t/m 12 augustus 2012, het Valkhof Nijmegen
“Parfum en cosmetica, spiegels en kapsels en met edelstenen ingelegde sieraden van goud en zilver. Jezelf mooi maken is niet alleen van deze tijd maar deed men ook in de oudheid al. (…)
De tentoonstelling 'Waarom godinnen zo mooi zijn' neemt u mee op een reis langs de aspecten van liefde en schoonheid in de oude culturen van
de Egyptenaren, Romeinen, Grieken en het Nabije Oosten.” Ook het spirituele/liefde komt aan bod
High Tech Romeinen. Kijk wat ze konden! Doe wat ze deden!
4 september 2011 t/m 4 maart 2012, 4
september 2011 t/m 4 maart 2012, het Valkhof Nijmegen
Overwegend interactieve tentoonstelling. Kinderen/gezinnen. Samenwerking met Belgisch en Duits Museum voor gedetailleerde info: http://www.museumhetvalkhof.nl/tentoonstelling en/terugblik/1155-bijzondere-objecten-
gecombineerd-met-interactieve-exhibits-2.html
Ook boek van verschenen. Techniek, luxe, rationalisering. Romeins schrijfplankje van Tolsum 16-05-2009 tot 24-05- 2009, het Valkhof Nijmegen
Luxe en decadentie 23-08-2008 tot 04-01-
2008, het Valkhof Nijmegen
Kritisch uitgangspunt bij tentoonstelling, gericht op volwassenen en middelbare scholieren.
Decadentie als ’verval’ kwam niet echt uit de veren en het was vooral de ‘luxe’ die de bezoeker ervoer >Analyse:
http://www.museumvereniging.nl/Portals/0/Docu ments/Sectie%20Culturen/081127_Verslag_tento onstellingsanalyse_Luxe_%20en_%20decadentie.p df
Twee-delige tv-uitzending te vinden via:
http://cultuurgids.avro.nl/front/detailkunstuur.ht ml?item=8179173
Lesmateriaal:
http://www.museumhetvalkhof.nl/onderwijs- a/archief-lesmateriaal/luxe-en-decadentie.html Ook publicatie bij gemaakt
Achter het zilveren masker: technisch onderzoek naar Romeinse ruiterhelmen 02-06-2007 tot 18-11- 2007, het Valkhof Nijmegen Met publicatie
De laatste uren van Herculaneum
01-12-2006 tot 18-03- 2007, het Valkhof Nijmegen
Grootse publiekstrekker van museum Valkohof tot nu toe. Over een opgraving van Herculaneum, aan de voet van de Vesuvius net als Pompeï. Reizende tentoonstelling, ingekocht uit Duitsland. Ook met publicatie. http://www.museumhetvalkhof.nl/tentoonstelling en/terugblik/147-de-laatste-uren-van- herculaneum.html http://www.nijmegen.nl/rapportenzoeker/Docs/Ef fectmeting_Herculaneum_jul2007.pdf De kantharos van Stevensweert 02-09-2006 tot 05-11- 2006, het Valkhof Nijmegen
Romeinse vondst van versierde drinkbeker, zilver met Bacchus voorstelling.
De Bataven, verhalen van een verdwenen volk (publicaties) 83. 18-09-2004 tot 09- 01-2005, het Valkhof Nijmegen. Romeins Nijmegen boven het maaiveld –
Reconstructies van verdwenen architectuur (publicatie) 47. 28-09-2002 tot 06- 01-2003, het Valkhof Nijmegen. http://www.angelfire.com/me/ik/valkhof.html http://www.pansa.nl/books.htm Mythen, mensen en muziek. Muziek in de Oudheid (publicatie) 8. 01-04-2000 tot 18-06- 2000, het Valkhof Nijmegen. Bronnen: http://www.museumhetvalkhof.nl/images/stories/beeldbank/tentoonstellingen_algemeen/tentoons tellingsoverzicht_vanaf_1999.pdf http://www.museumhetvalkhof.nl/tentoonstellingen/terugblik.html