Democratie en diversiteit van mediaverslaggeving
Diversiteit van mediaverslaggeving is een belangrijke voorwaarde voor het functioneren van een democratische samenleving, waarin journalistiek traditioneel wordt gezien als ‘waakhond voor democratie’. In deze rol biedt journalistiek een platform aan diverse politieke en maatschappelijk stemmen voor gelijkwaardige uiting (Hendriks, 2006; Kiekebosch & Zeijl, 2013) en zorgt diversiteit van mediaverslaggeving ervoor, dat stemmen en meningen in de maatschappij evenredig belicht worden (Van Cuilenburg, 2007; Humprecht & Esser, 2017; Welbers, van Atteveldt, Kleinnijenhuis & Ruigrok, 2018) McQuail (2009) noemt diversiteit van mediaverslaggeving één van de basisprincipes van het functioneren van journalistiek binnen democratie, naast vrijheid en gelijkheid van media,
betrouwbaarheid en kwaliteit van informatie en ondersteuning van publieke orde en solidariteit. De mate van diversiteit van mediaverslaggeving geeft een indicatie van de mate van het functioneren van democratie en reflecteert het niveau van functioneren van journalistiek binnen een democratische samenleving (Van Hoof, Jacobi, Ruigrok, Van Atteveld, 2014).
Wetenschappelijke benaderingen van diversiteit van mediaverslaggeving
In het wetenschappelijk veld van journalistiek en communicatie wordt daarom veel onderzoek verricht naar diversiteit van mediaverslaggeving, waarbij diversiteit vanuit verschillende perspectieven wordt benaderd. Van Cuilenburg (2007) onderscheidt externe en interne diversiteit. Externe diversiteit van mediaverslaggeving komt het beste tot haar recht wanneer er sprake is van breed aanbod en groot bereik van mediakanalen binnen het mediasysteem. Daarmee komt het dicht bij de Amerikaanse benadering van diversiteit, waar nadruk vooral op diversiteit in aanbod aan mediakanalen en persvrijheid ligt (Van Cuilenburg, 2007; Humprecht & Buchel, 2013).
Interne diversiteit van mediaverslaggeving komt het beste tot uiting wanneer inhoud van
berichtverslaggeving diversiteit van politieke en maatschappelijke issues van het land reflecteert en stemmen en belangen van diverse politieke en sociale groepen binnen de maatschappij representeert (Van Cuilenburg, 2007; McQuail, 2009). Daarmee ligt interne diversiteit dicht bij de Europese
benadering van diversiteit, waar de nadruk vooral op het recht van de burgers om toegang te hebben tot diverse informatie ligt, evenals op sociale verantwoordelijkheid van mediakanalen om volledige informatie over politieke, economische en maatschappelijk relevante issues en over diverse groepen binnen de maatschappij uit te dragen (Van Cuilenburg, 2007; Humprecht & Buchel, 2013).
Interne diversiteit van mediaverslaggeving kan horizontaal, verticaal en open of reflectief zijn. Daarbij zijn zowel horizontaal als verticale diversiteit van belang voor het bestaan van goed functionerende democratie (Hellman, 2001; Van Hoof et al, 2014) Er is sprake van horizontale interne diversiteit wanneer politieke en sociale issues, stemmen en belangen van diverse politieke en sociale groepen binnen inhoud van verslaggeving van alle mediakanalen van het mediasysteem naar voren komen
69
(Hellman, 2001; Van Hoof et al, 2014). Verticale interne diversiteit van mediaverslaggeving richt zich op inhoudelijke diversiteit van verslaggeving binnen een specifiek medium en de mate waarin een medium onafhankelijk van belanghebbende politieke actoren functioneert (Hallin & Mancini, 2004; Van Hoof et al, 2014).
Interne diversiteit van mediaverslaggeving is open, wanneer politieke stemmen, onderwerpen, geografische invalshoeken, journalistieke genres en auteurs in gelijke mate binnen
mediumverslaggeving vertegenwoordigd zijn, wat maatschappelijk debat en het creëren van publieke sfeer binnen de democratische samenleving bevordert (Van der Wurff & Van Cuilenburg, 2001; Van der Wurff & Lauf, 2006; McQuail. 20). Er is sprake van reflectieve diversiteit, wanneer inhoud van mediaverslaggeving belangrijke maatschappelijke issues aan het licht brengt in dezelfde proportie in welke ze binnen de maatschappij vertegenwoordigd zijn. Daarbij krijgen binnen de maatschappelijke agenda belangrijkere zaken proportioneel meer media-aandacht dan zaken die in de maatschappij als minder belangrijk worden gezien (Van der Wurff & Van Cuilenburg, 2001; Van der Wurff & Lauf ,2006; Van Hoof et al, 2014).
Het belang van comparatief onderzoek naar diversiteit
Hanitzsch (2009) benadrukt dat comparatief onderzoek naar overeenkomsten en verschillen in het functioneren van media in diverse landen helpt om de situatie in betreffende landen beter te leren begrijpen. Hoewel vele journalisten in diverse landen idealen van objectiviteit, onafhankelijkheid en diversiteit van verslaggeving nastreven, wordt praktische uitvoering van het journalistieke beroep en daarmee daadwerkelijke diversiteit van mediaverslaggeving sterk bepaald door het sociaal-politieke systeem waarin media functioneren (Hanitzsch, 2009). Daarom verschillen dimensies en mate van diversiteit van mediaverslaggeving van land tot land (Powers & Benson, 2014), afhankelijk van politieke, economische en sociale context, culturele overtuigingen, normen en waarden van het land waarin het mediasysteem functioneert (Vreese, Peter & Semetko, 2001; Humprecht & Buchel, 2013; Powers & Benson, 2014; Humprecht & Esser, 2017).
Het doel van dit onderzoek naar diversiteit van mediaverslaggeving was om een bijdrage te leveren aan kennis over het functioneren van het Russische mediasysteem en om inzicht te verkrijgen in de diversiteit van journalistiek in postsovjet Rusland, een van de landen waar wereldwijd veel discussie gaande is over sociaal-politieke omstandigheden. Zoals in andere postcommunistische landen heeft ook in Rusland de val van het communistisch systeem geleid tot veranderingen in het mediasysteem (Toepfl, 2013). Vooral vanwege de omstreden politieke situatie in dit formeel democratisch land worden daar veel aannames over gemaakt. Daarom is het interessant om in kaart te brengen in hoeverre deze aannames mogen gelden en in hoeverre de werkelijke mate van diversiteit van mediaverslaggeving in postcommunistisch, conservatief, maar formeel democratisch Rusland
(Hanitzsch, 2009) verschilt van de mate diversiteit van mediaverslaggeving in Westers Nederland, een voorbeeld van daadwerkelijk democratisch land met vrijgevochten mediasysteem (Hallin & Mancini,
70
2004, Bruggeman et al, 2014). Vergelijking met Nederland plaatst resultaten van dit onderzoek in breder paradigma van comparatief onderzoek.
Samenvattende conclusie
In het kader van deze studie werd diversiteit van berichtverslaggeving van de grootste landelijke en regionale Russische en Nederlandse kranten in kaart gebracht en vergeleken. Daarbij werd volgende onderzoeksvraag gesteld:
In hoeverre verschilt diversiteit van de verslaggeving van de prominente landelijke en regionale Russische en Nederlandse kwaliteitskranten?
Gezien exploratief karakter van dit onderzoek en het doel om vooral eerste inzichten in diversiteit van Russische mediaverslaggeving te verkrijgen is ervoor gekozen om zich te richten op verslaggeving binnen prominente landelijke en regionale kwaliteitskranten en deze te vergelijken met diversiteit van verslaggeving binnen Nederlandse kranten van vergelijkbare profilering en niveau. Daarmee ligt de nadruk van dit onderzoek op interne verticale diversiteit.
Om de onderzoeksvraag te beantwoorden werden 1442 artikelen geanalyseerd die in dezelfde periode van twee maanden op de voorpagina’s van Russische grootste landelijke krant Rossijskaya Gazeta en omvangrijke en belangrijke regionale krant Sankt-Peterburgskije Vedomosti zijn
verschenen, evenals artikelen van de voorpagina’s van Nederlandse landelijke krant NRC Handelsblad en regionale krant Het Parool.
De onderzoeksvraag van deze studie werd beantwoord met behulp van een systematische analyse van mediaverslaggeving binnen Russische en Nederlandse regionale en landelijke kwaliteitskranten. Er is gekozen voor een kwantitatieve inhoudsanalyse als de meest geschikte onderzoeksmethode, omdat deze methode speciaal ontwikkeld is voor de objectieve en systematische analyse van inhoud van informatie-en communicatieboodschappen aan de hand van gespecificeerde kenmerken. Daarmee kunnen significante overeenkomsten en verschillen in berichtverslaggeving van onderzoekseenheden worden vastgelegd (Wester, 2006; ’t Hart, Boeije & Hox, 2009).
Meetinstrument voor de inhoudsanalyse was gebaseerd op voorgaande toonaangevende
onderzoeken naar diversiteit van mediaverslaggeving door Van der Wurff en Lauf (2006), Powers en Benson (2014) en Humprecht en Esser (2017) en bestond uit diversiteit van auteurschap,
journalistieke genres, onderwerpen, geografische invalshoeken en al dan niet vermelding binnen de verslaggeving van stemmen van regerende en oppositionele landelijke politieke partijen binnen de verslaggeving als dimensies van diversiteit. Deze dimensies werden op de verslaggeving van elke afzonderlijke krant toegepast. Vervolgens zijn er vergelijkingen getrokken tussen de Russische en Nederlandse landelijke kranten, en tussen de Russische en Nederlandse regionale kranten.
71
Uitgaande van een ideale situatie, waarbij zowel Rusland als Nederland even sterke kenmerken van democratisering zouden vertonen en waarbij onafhankelijke vrije pers het functioneren van democratie zou ondersteunen, kon worden verondersteld dat er weinig tot geen verschillen geconstateerd zouden moeten zijn in interne diversiteit van berichtverslaggeving van Russische en Nederlandse kranten. In deze ideale situatie zouden in alle kranten meeste artikelen door professionele beroepsbeoefenaars worden geschreven en zouden naast nieuwsverslaggeving veel kritische analytische stukken worden gepubliceerd gezien de profilering van alle vier de kranten als kwaliteitskranten, voornamelijk over sociale, economische en politieke orderwerpen. Het zou dan ook moeten zijn dat in zowel
Nederlandse als Russische kranten stemmen van landelijke politieke elite en oppositie evenredig vertegenwoordigd zou zijn, en spreiding van geografische invalshoeken binnen de verslaggeving zou duiden dat zowel belangen en interesses van politieke en economische elite, als interesses van minderheden evenredig belicht zouden worden.
Dahl (1982), Schmitter en Karl (1991) en Hendriks (2006) stellen dat democratisch ideaal waar ‘allen regeren’ onmogelijk te bereiken is en hoewel zowel Nederland als Rusland zich as formeel
democratische landen positioneren, is praktische uitvoering en sociaal-politieke context van beide landen heel verschillend. Waar Nederland een lange traditie kent van vrijheid van meningsuiting, democratie en kritische onafhankelijke pers, duurde de meest democratische periode in de
geschiedenis in historisch gezien veelal autoritair Rusland, slechts 9 jaar en werd het gekenmerkt door maatschappelijke en economische achteruitgang van het land. Ook werd scheiding tussen de pers en de staat in Rusland nooit in de praktijk gebracht en wordt vrijheid van meningsuiting en daarmee persvrijheid in Rusland steeds meer beperkt. Angezien diversiteit van mediaverslaggeving door sociaal-politieke context waarin het mediasysteem functioneert wordt medebepaald (Hallin & Mancini, McQuail, 2009; 2004; Bruggeman et al, 2014) is het logisch dat in de praktijk interne diversiteit van berichtverslaggeving van de onderzochte Russische en Nederlandse kwaliteitskranten verschillende uiting heeft.
Auteurschap
Zowel Russisch als Nederlandse onderzochte kranten publiceren de meeste artikelen die door
journalisten of redactie worden geschreven. Dit past bij verwachtingen dat kwaliteitskranten, zoals alle vier onderzochte kranten zich profielen, over een redactionele basis van professionele
beroepsbeoefenaars beschikken. Het feit dat in de Russische landelijke krant significant vaker stukken voorkomen die door een niet-journalist, maar wel een persoon die gebonden is aan een bepaalde organisatie, worden geschreven, dan in Het NRC Handelsblad, zou te maken kunnen hebben met het feit dat Rossijskaya Gazeta als een officiële krant van de Russische regering vaker experts op een bepaald gebied aan het woord laat, om een bepaald standpunt geloofwaardiger over te brengen naar de voor autoriteit gevoelige Russische burgers. Deze strategie zou niet werken voor de kritische Nederlandse lezer, daarom komen dit soort artikelen in het NRC Handelsblad wellicht minder vaak aan bod.
72
Onderwerpen
Zowel Russische als Nederlandse kranten besteden veel aandacht aan sociale, economische en politieke onderwerpen, met sterker voorkeur voor sociaaleconomische thema’s in Rusland ten opzichte van berichten over sociale onderwerpen en buitenlandse politiek die in Nederlandse kranten vaak voorkomen.
Aandacht aan sociale economische en politieke kwesties past binnen de profilering van alle vier kranten als kwaliteitskranten. Het feit dat politieke onderwerpen minder veel werden vertegenwoordigd als van de kwaliteitskranten kon worden verwacht, zou te maken kunnen hebben met de bewust gekozen onderzoeksperiode toen verkiezingen in beide landen net afgelopen waren en politieke onderwerpen minder actueel op de media-agenda stonden dan in de periode van
verkiezingscampagnes.
Het feit dat Russische kranten meer aandacht aan sociaaleconomische kwesties besteedden, terwijl in Nederland buitenlandse politiek significant groter aandeel binnen de verslaggeving heeft zou te maken hebben met het verschil in politiek-economische achtergrond van beide landen, waarbij Rusland een meer onafhankelijk en naar binnen gerichte positie heeft, terwijl Nederland als onderdeel van
internationale structuren een belangrijke rol speelt in Internationale politiek en ook meer afhankelijk is van ontwikkelingen op het gebied van buitenlandse politiek en economie. Vanuit het perspectief van reflectieve diversiteit zou het ook kunnen betekenen dan gezien de moeilijkere sociaaleconomische levenssituatie in Rusland ten opzichte van Nederland, sociaaleconomische ontwikkelingen binnen eigen land door Russische burgers als heel belangrijk worden gezien en dat Russische
kwaliteitsmedia daarop inspelen in hun verslaggeving.
Geografische invalshoeken
Zowel Russische als Nederlandse landelijke kranten berichten over de meeste onderwerpen vanuit landelijke invalshoek, oftewel vanuit het perspectief dat voor alle staatsburgers relevant zou moeten zijn. Daarbij is deze invalshoek bij de Russische landelijke krant sterker vertegenwoordigd, terwijl bij de Nederlandse landelijke krant de Nederlandse landelijke krant landelijke en nationale invalshoek meer evenredig verdeeld zijn. Ook dat zou te maken hebben met sterkere verbinding van Nederland met andere landen gezien haar actieve internationale positie en medeafhankelijkheid van
buitenlandse economie en politiek in vergelijking met meer autonoom en naar binnen gekeerd Rusland.
Tegelijkertijd zou het oververtegenwoordigd gebruik van landelijke invalshoek door de Russische landelijke krant kunnen duiden op de oververtegenwoordiging van interesses en belangen van Russische politieke en economische elite binnen de berichtverslaggeving. Dit zou ook een logisch gevolg kunnen zijn van het feit dat Russische kwaliteitskranten over het algemeen in handen en onder
73
financieel toezicht van de Russische politieke elite zijn. Het feit dat internationaal invalshoek ook de tweede grootste is bij onderzochte regionale kranten zou te maken kunnen hebben met internationaal economisch en cultureel belang van Amsterdam, Sint-Petersburg en hun regio’s.
Genres
Resultaten van dit onderzoek tonen aan dat naast de nieuwsverslaggeving die bij de profilering van onderzochte kwaliteitskranten past, NRC Handelsblad significant vaker achtergrondverhalen publiceert die op de voorpagina worden aangekondigd en daarmee als belangrijk stuk door de redactie worden gezien, dan Rossijskaya Gazeta die het vooral bij nieuwsverslaggeving houdt. Hetzelfde geldt ook voor de Russische regionale krant, terwijl het Nederlandse Het Parool vaak interviews publiceert die ook al op de voorpagina worden aangeduid.
Oververtegenwoordiging van nieuwsverslaggeving bij de Russische kranten zou te maken kunnen hebben met beperkte publicatieruimte op de voorpagina ten opzichte van geografische grootte van het land en de regio, en daarmee met breed aanbod aan nieuwswaardiger informatie die de lezer al op de voorpagina moet bereiken.
Tegelijkertijd is het de vraag of binnen de politieke situatie met in de praktijk beperkte vrijheid van meningsuiting in Rusland en strafrechtelijke vervolging van kritische journalistiek, het voor de Russische professionele journalisten überhaupt mogelijk is om kritische analytische stukken te
schrijven over sociale, politieke en maatschappelijke kwesties waarop kwaliteitsmedia zich het meeste richten. In het bijzonder geldt dit voor journalisten die bij de media werken die door Russische politieke elite worden ondersteund. Vanuit benadering van representatieve diversiteit zou het ook kunnen zijn dat de Russische lezer vooral geïnteresseerd is in feitelijke informatieve stukken over voor hem relevante sociale en economische onderwerpen, waaraan Russische landelijke en regionale kranten de dan ook meeste aandacht besteden. Dit kan ook zijn omdat Russische burgers geen traditie van participerende democratie hebben, waarbij ze ervan bewust zouden zijn van de praktische invloed die ze op sociaal-politieke situatie van hun land zouden kunnen uitoefenen. In dat geval hadden ze meer interesse kunnen hebben in de opinievormende kritische journalistiek, die binnen zo een democratie ook mogelijk was geweest.
Politieke stemmen
Opvallend genoeg werden in bijna drie kwart van alle geanalyseerde artikelen helemaal geen politieke actoren genoemd. Dat is bijzonder voor de kwaliteitskranten die zich vooral op politieke verslaggeving, evenals sociale en economische onderwerpen richten. Objectieve, onafhankelijke, onpartijdige en kritische politieke verslaggeving speelt dan ook een cruciale rol in ondersteunden functie van media binnen democratische regime. Hoewel praktische uitvoering van democratie in Rusland veel bevraagd
74
wordt, kent Nederland wel een lange democratische politieke traditie, evenals traditie van kritische politieke verslaggeving.
Het feit dat tijdens de onderzoeksperiode weinig aandacht aan politiek werd besteed zou te maken kunnen hebben dat vlak voor de onderzoeksperiode zowel in Rusland als in Nederland verkiezingen zijn geweest en dat vlak na de verkiezingen politieke onderwerpen minder media-aandacht genoten. Hoewel ook resultaten van verkiezingen nog besproken hadden kunnen worden, zou het zo kunnen zijn dat de resultaten van Russische presidentiele verkiezingen eigenlijk weinig onderwerpen ter bespreking bieden, gezien de politieke en strafrechtelijke beperking op kritische journalistiek in Rusland. Daarnaast zijn Russische kwaliteitskranten sowieso formeel en economisch afhankelijk van Russische politieke elite, wiens standpunten ze in de verslaggeving vertegenwoordigen en hebben politieke minderheden weinig toegang tot officiële mediaplatformen. Wat de situatie in Nederland betreft, zou het kunnen zijn dat de onderzoeksperiode binnen de langere periode van kabinetsformatie viel, waardoor weinig informatie over lopende onderhandelingen naar buiten en daarmee ook naar de media toe kwam.
Op basis van de analyse van klein gedeelte van artikelen met politieke stem daarin is gebleken dat politieke verslaggeving in Nederland meer divers is dan in Rusland. Dat zou te maken kunnen hebben met de politieke situatie in Rusland, waarbij vrijheid van meningsuiting en daarmee persvrijheid en democratie slechts formeel aanwezig zijn en hebben oppositiepartijen weinig bestaansrecht en toegang tot mediakanalen. Op basis van deze sociaal-politieke situatie kent Rusland dan ook geen traditie van onafhankelijke, onpartijdige en kritische politieke verslaggeving, zoals Nederland het wel heeft.
Hoewel vertegenwoordiging van politieke stemmen in de Nederlandse verslaggeving meer divers is, en er ook vermelding van belangen van zowel coalitie- als oppositiepartijen in één en hetzelfde artikel voorkomt, valt wel op dat landelijke coalitiepartijen toch vaker dan oppositiepartijen binnen de
verslaggeving worden genoemd. Vanuit het perspectief van reflectieve diversiteit zou men ook kunnen stellen dat regerende coalitie een grotere maatschappelijke achterban van belanghebbenden achter zich heeft en daardoor sterker vertegenwoordigd is binnen mediaverslaggeving dan de oppositie. Daarbij is vermelding van zowel politieke als van politieke minderheden in de mediaberichten echter doorslaggevend.
Discussie
Resultaten van comparatief mediaonderzoek hebben aangetoond dat onafhankelijkheid en
onpartijdigheid van verslaggeving over alle maatschappelijk relevante facetten van de samenleving hoog in het vaandel staan bij de professionele journalisten wereldwijd (Hanitzsch, 2009). Binnen democratisch politiek systeem zou deze benadering moeten resulteren in hoge diversiteit van
mediaverslaggeving binnen ieder afzonderlijk democratisch land, evenals in de vergelijkbare mate van diversiteit van media-verslaggeving in verschillende landen, waar persvrijheid en onafhankelijkheid van media door de staat worden gewaarborgd (Hendriks, 2006; Kiekebosch & Zeijl, 2013).
75
Toch is democratisch ideaal van de samenleving niet realistisch en kent toepassing van democratie in de praktijk veel verschillende vormen (Schmitter & Karl, 1991) waarbij er wel gestreefd wordt om alle burgers vrijheid van meningsuiting en gelijke toegang tot diverse informatiebronnen te garanderen, evenals pluraliteit en diversiteit van informatiebronnen mogelijk te maken en wettelijk te beschermen (Dahl, 1982; Schmitter & Karl, 1991; Hendriks, 2006).
Omdat er nog weinig tot geen recent onderzoek was verricht naar diversiteit van mediaverslaggeving in Russische media, heeft deze studie een exploratief karakter en een reeks van tekortkomingen die besproken moeten worden.
In dit onderzoek zijn slechts twee kwaliteitskranten per land meegenomen. Dat beperkt externe validiteit, oftewel generaliseerbaarheid van de onderzoeksresultaten naar Russische en Nederlandse landelijke en regionale kwaliteitskranten in het algemeen. Het is daarom sterk aanbevolen om in vervolgonderzoek meerdere regionale en landelijke kwaliteitskranten per land te onderzoeken.
In het kader van dit onderzoek werd enkel kwantitatieve inhoudsanalyse van artikelen verricht binnen een onderzoeksperiode van twee maanden. Er is specifiek gekozen voor de periode, waarin er geen grote gebeurtenissen zoals bijvoorbeeld verkiezingscampagnes of grote sportevenementen
plaatsvonden, die algemene diversiteit van mediaverslaggeving zouden kunnen beïnvloeden door het feit dat ze bij voorbaat meer media-aandacht zouden kunnen trekken. Om een nog beter beeld van algemene diversiteit van mediaverslaggeving in beide landen te kunnen krijgen zou men voor een langere onderzoeksperiode van bijvoorbeeld een jaar kunnen kiezen.
Mocht er nader gekeken moeten worden naar diversiteit van politieke stemmen binnen de Russische verslaggeving als weerspiegeling van praktische uitvoering van Russische formele democratie, dan zou juist een periode voorafgaand aan verkiezingscampagnes als onderzoeksperiode bruikbaar zijn om te beoordelen in hoeverre alle politieke belanghebbenden evenredig aan het woord komen binnen