Voor het beantwoorden van de hoofdvraag van dit onderzoek is gebruik gemaakt van concepten van transitietheorie, transitiemanagement, het artikel van Thompkins & Eakin (2012) over private adaptatiegoederen en motivaties voor investeren in klimaatadaptieve goederen. Er werd gebruik gemaakt van een casus die in de wijk Stadsbeek in Enschede plaatsvond, waar onderzoek over effecten van differentiatie van rioolheffingen als sturingsmiddel voor klimaatadaptief gedrag van bewoners plaatsvond. De vraag die werd beantwoord was:
Hoe en in welke mate heeft differentiatie van rioolheffingen als vorm van een financiële prikkel effect op gedragsverandering voor klimaatadaptatie in de transitie naar een klimaatbestendige stad? Differentiatie van rioolheffingen heeft als sturingsinstrument binnen transitiemanagement meer effect op bepaalde groepen van bewoners dan anderen. Bij bepaalde groepen heeft het een ander doel dan anderen (zie tabel 3). Individuen zullen niet volledig in een van deze drie categorieën vallen maar kenmerken vertonen van alle drie. Toch kan het model gebruikt worden om te tonen welke effecten differentiatie van rioolheffingen als vorm van financiële prikkel kan hebben op
gedragsverandering voor klimaatadaptatie in de transitie naar een klimaatbestendige stad. In de laatste kolom van tabel 3 wordt getoond waar de communicatie en framing op gericht kan worden om de verschillende groepen te motiveren.
Voor de ‘Altruïsten’ zal het doel een ‘groene pluim’ ofwel een beloning zijn voor gedrag wat al vertoond wordt. Bij deze groep vindt het kleinste effect van gedragsverandering plaats, aangezien het gedrag al vertoond werd.
Bij de ‘Olsoniaanse privilegegroep’ zal het creëren van bewustzijn en communicatie van de voordelen van klimaatadaptief handelen voor het voorkomen van wateroverlast een doel zijn. Door differentiatie van rioolheffingen kan het bereikt worden, maar andere maatregelen als
informatiecampagnes en collectieve acties als Operatie Steenbreek als genoemd in paragraaf 1.3 kunnen meer effect hebben.
Bij ‘Nut- en winst- maximalisten’, die gericht zijn op financiële compensatie en het
terugverdienen van hun investering zal de differentiatie van rioolheffing het grootste effect hebben. Echter, de grootte van de investering moet wel in verhouding staan tot de korting die men krijgt zodat de investering terug te verdienen is in enkele jaren. De groep in de casus die de meeste kenmerken vertoont van ‘Nut- en winst- maximalisten’ zijn de woningeigenaren en de woningcorporaties.
In Figuur 7 zijn de relatieve verhoudingen van het effect van differentiatie van rioolheffingen op de verstrekkende groepen weergegeven.
Deze casus laat zien dat bij transitiemanagement rekening moet worden gehouden met een grote groep verschillende actoren: individuele bewoners en burgers. In de huidige literatuur komt dit niet naar voren. Voor co-evolutie binnen transitiemanagement tussen top-down management en bottom up tonen de inzichten van deze casus en deze praktijkervaringen dat bottom-up ook moet worden gezien als de motivatie voor investering in klimaatadaptief handelen. In de transitie naar een klimaatadaptieve stad zal het transitiemanagement de bewoners als een grotere actor moeten beschouwen om de transitie te kunnen realiseren naar de ‘water sensitive city’.
33
Figuur 7. Weergave van verstrekkende groepen waar differentiatie het meeste effect op zal hebben (Aangepast van Figuur 2 van Thompkins & Eakin, 2012 in paragraaf 2.5).
Deze casus toont ook aan dat de transitie binnen het Nederlandse waterbeheer niet voltooid is. Het besef van het nieuwe integrale watermanagement als nieuw regime is wel doorgedrongen, maar in de praktijk gebeuren dingen nog sectoraal en niet geïntegreerd. De nieuwe Omgevingswet die zal worden doorgevoerd in 2021 zou hier echter wel verandering in kunnen brengen, waardoor lokale overheden meer geïntegreerd beleid kunnen maken omtrent waterbeleid. Door invoering van de nieuwe Omgevingswet zal het nieuwe regime in de stabilisatiefase terecht kunnen komen aangezien deze wet een grote permanente omslag teweeg zal brengen binnen het waterbeleid.
6.2 Discussie
Zoals eerder gememoreerd kon er voor dit onderzoek geen contact worden gezocht met de burgers betrokken bij de casus. Er zijn nu data verzameld via interviews over de burgers zelf, maar naar hun eigen mening kon niet worden gevraagd. Deze extra stap kan verstoring veroorzaken in de validiteit van de data. Het is de subjectiviteit van geïnterviewden die nu is vastgelegd. Voor vervolgonderzoek zouden een enquête bij bewoners en gesprekken met de wijkraad een goede stap zijn, omdat dan de bewoners die direct met de maatregel te maken hebben hun mening kunnen geven. In dit onderzoek is het de mening van een wijkmedewerker (of andere actor) over de mogelijke mening van burgers. Het is ook interessant om te zien of deze mening van de gemeentemedewerkers overeenkomt met de mening van de wijkbewoners.
Er zijn in totaal 16 interviews gehouden, waarvan 5 met actoren kennis over de bewoners in de wijk. Hierdoor is er een beperkt zicht op de bewoners. Het perspectief van de
woningbouwcorporaties is in dit onderzoek ook beperkt aangezien er maar één actor van één woningbouwcorporatie is geïnterviewd. De andere woningbouwcorporaties zouden anders op de maatregel kunnen reageren. Aangezien 60% van de huizen in de wijk huurhuizen zijn, zijn
woningbouwcorporaties een belangrijke actor in dit gebied. Door tijdsgebrek kon uiteindelijk Domijn, de grootste woningbouwcorporatie in het casusgebied, niet meer worden geïnterviewd. Dit gold ook voor de woningbouwcorporatie Ons Huis, alhoewel deze minder prominent aanwezig is in dit gebied. Een relatieve tekortkoming van dit onderzoek is dat er gebruik is gemaakt van één casus. Het gebruik van een enkele casus heeft beperkingen voor onderzoek, zoals een lage generaliseerbaarheid van de
34
resultaten. Ook heeft het structurele problemen omtrent externe validiteit, waardoor de resultaten niet op andere casussen kunnen worden geprojecteerd (Willis, 2014).
6.3 Aanbevelingen
Het is aan te raden om meer onderzoek te doen naar de rol van burgers en bewoners en hun motivaties ten opzichte van klimaatadaptieve maatregelen. In de transitie naar de klimaatadaptieve stad zijn zij een groep met veel grondbezit en daardoor zullen zij ook klimaatadaptief moeten handelen om de transitie te kunnen voltooien. Met lokaal transitiemanagement is het van groot belang om meerdere sturingsmaatregelen zoals een differentiatie in belastingen te onderzoeken. Bij andere maatregelen zoals gesteld in paragraaf 1.3 is het aan te bevelen om de reactie van motivatie van bewoners te onderzoeken zodat de beste manier kan worden geselecteerd.
Onderzoek bij meerdere experimenten en casussen omtrent hetzelfde onderwerp zal ook de kennis vergroten, waardoor deze kan worden gedeeld door samenwerkingsverbanden zoals de GDGD of KAS. Hierdoor zal ook de betrouwbaarheid en externe validiteit van dit onderzoek verhoogd kunnen worden, als de resultaten worden gereproduceerd.
Onderzoek naar de combinatie van meerdere maatregelen die de motivaties van bewoners aanspreken op meerdere vlakken zal ook moeten worden uitgevoerd. Thompkins & Eakin schrijven niet veel over de combinatie van verschillende motivaties bij een individu, en nader onderzoek is dus wenselijk.
Voor de transitie binnen het Nederlandse waterbeheer is het sterk aan te raden om bij de gevolgen van de implementatie van de Omgevingswet in 2021 te bezien of hierdoor waterbeheer als volledig geïntegreerd watermanagement wordt uitgevoerd en de stabilisatiefase wordt bereikt.
35
7. Bibliografie
Bor, A., Mesters, C. (2018). Financiële prikkels voor klimaatadaptatie: inventarisatie financiële beloningen voor klimaatbestendige gebouwen en tuinen. Deltaprogramma Ruimtelijke Adaptatie. Geraadpleegd op 11-6-2018, van:
https://ruimtelijkeadaptatie.nl/actueel/actueel/nieuws/2018/financiele-prikkels/.
de Bruin, K., Dellink, R. B., Ruijs, A., Bolwidt, L., van Buuren, A., Graveland, J., & Tassone, V. C. (2009). Adapting to climate change in The Netherlands: an inventory of climate adaptation options and ranking of alternatives. Climatic change. 95(1-2), 23-45.
Brackel, L. (2017). Politieke dimensies van transities: discussie over differentiatie van de rioolheffing als beleidsinstrument voor de klimaatbestendige stad. Universiteit van Amsterdam.
Brown, R. R., Keath, N., Wong, T. H. F. (2009). Urban water management in cities: historical, current and future regimes. Water Science and Technology, 59(5).
Bryman, A. (2012). Social Research Methods (4th ed.). Oxford: Oxford University Press. De Staat der Nederlanden. Klimaatakkoord Unie – Rijk.
Brügger, A., Morton, T. A., & Dessai, S. (2015). Hand in hand: Public endorsement of climate change mitigation and adaptation. PloS one, 10(4).
Commissie Aanpassing Belastingstelsel (CAB). (2018). Een stevige basis voor de toekomst, de nieuwe waterschapsbelastingen: Stevige principes, eerlijke lastenverdeling en ruimte voor maatwerk. Geraadpleegd op 20-6-2018, van https://www.uvw.nl/wp-content/uploads/2018/06/Eindrapport- Commissie-Aanpassing-Belastingstelsel-interactieve-pdf.pdf.
Cassell, C., & Symon, G. (2004). Essential Guide to Qualitative Methods in Organizational Research. SAGE.
Cijfers Elferink-Heuwkamp. (2018). Situatie in Elferink-Heuwkamp buurt in Enschede. Geraadpleegd op 5-6-2018 van: https://allecijfers.nl/buurt/elferink-heuwkamp-enschede/.
Cijfers Enschede. (2018). Situatie in Enschede. Geraadpleegd op 5-6-2018 van: https://allecijfers.nl/gemeente/enschede/.
Cijfers Stadsveld Noord- Bruggert. (2018). Situatie in Stadsveld-Noord buurt in Enschede.
Geraadpleegd op 5-6-2018 van: https://allecijfers.nl/buurt/stadsveld-noord-bruggert-enschede/. Deltaplan Ruimtelijke Adaptatie 2018. (2017). Deltaprogramma 2018: Doorwerken aan een
duurzame en veilige delta. Ministerie van Infrastructuur en Milieu en het Ministerie van Economische Zaken. Geraadpleegd op 11-6-2018, van https://ruimtelijkeadaptatie.nl/deltaplan-ra/.
De Woonplaats. (2018). Verduurzaming woning. Geraadpleegd op 7-5-2018 van:
https://www.dewoonplaats.nl/ik-ben-huurder/reparaties-onderhoud-klussen/verduurzaming/. Dirven, J., Rotmans, J., Verkaik, A.P. (2002). Samenleving in transitie, een vernieuwend gezichtpunt. (Society in Transition: an Innovative Viewpoint). Essay, Den Haag.
Fletcher, T. D. (2010). Water sensitive cities: do we have what it takes to create them?. In Integrating water systems. Proceedings of the Tenth International Conference on Computing and Control for the Water Industry, CCWI 2009-'Integrating Water Systems', Sheffield, UK, 1-3 September 2009 (pp. 3- 11). CRC Press/Balkema.
36
Gemeente Enschede. (2015). Gemeentelijk Rioleringsplan Enschede 2016-2020: Veilig en op maat (GRP 2016-2020). Geraadpleegd op 30-5-2018 van https://repository.officiele-
overheidspublicaties.nl/externebijlagen/exb-2017-28340/1/bijlage/exb-2017-28340.pdf. Gemeente Enschede. (2018). Grondwateroverlast. Geraadpleegd op 30-5-2018 van https://www.enschede.nl/openbare-ruimte/grondwaterenriool/grondwateroverlast.
Gemeente Enschede. (2010). Grondwater Isohypsen Interpolatie. Geraadpleegd op 30-5-3018 van https://www.enschede.nl/openbare-ruimte/grondwaterenriool/grondwater.
Gemeente Enschede. (2018). Stadsbeek informatiepagina. Geraadpleegd op 17-6-2018, van: https://www.enschede.nl/stadsbeek.
Gemeente Renkum. (2018). Afkoppelcoach: advies aan huis. Geraadpleegd op 7-6-2018 van:
https://www.renkum.nl/Inwoners/Duurzaamheid_en_energie/Afkoppelen_regenwater/Afkoppelcoa ch_advies_aan_huis.
Grin, J., Rotmans, J., Schot, J. (2011). Transitions to sustainable development. Directions in the study of long term transformative change. New York: Routledge.
Grondwatermeetnet Twente. (2018). Grafiek Peilbuis 693A. Geraadpleegd op 30-05-2018, van http://publiek.twentswaternet.mosgeo.com/grafiek.php?ml=2980. MOS Grondmechanica. Interview Belshof. (2018). Projectmedewerker bij Stadsdeelbeheer West Gemeente Enschede. Geïnterviewd door Sofia van Holsteijn in Enschede. 15 mei 2018.
Interview Benerink. (2018). Toezichthouder Planmatig Onderhoud bij de Woonplaats. Geïnterviewd door Sofia van Holsteijn in Enschede. 22 mei 2018.
Interview Bolhuis. (2018). Senior medewerker Stadsdeelmanagement Stadsdeel West bij Gemeente Enschede. Geïnterviewd door Sofia van Holsteijn in Enschede. 25 mei 2018.
Interview Broekhuis. (2018). Procesmanager bij Gemeentelijk Belastingkantoor Twente. Geïnterviewd door Sofia van Holsteijn in Hengelo. 8 mei 2018.
Interview Buitenweg. (2018). Senior beleidsadviseur waterketen bij Waterschap Vechtstromen. Geïnterviewd door Sofia van Holsteijn, telefonisch. 23 mei 2018.
Interview De la Roy. (2018). Planvoorbereider Gemeente Son & Breugel. Geïnterviewd door Sofia van Holsteijn in Son & Breugel. 18 april 2018.
Interview Finkers. (2018). Wijkcoach bij Gemeente Enschede & Samen Meer Doen (SMD). Geïnterviewd door Sofia van Holsteijn in Enschede. 15 mei 2018.
Interview Hooijmans. (2018). Strategisch adviseur bij Gemeentelijk Belastingkantoor Twente. Geïnterviewd door Sofia van Holsteijn in Hengelo. 8 mei 2018.
Interview Kock. (2018). Senior beleidsadviseur Afval bij Gemeente Enschede. Geïnterviewd door Sofia van Holsteijn in Enschede. 24 april 2018.
Interview van Kruining. (2018). Beleidsmedewerker Waterbeleid bij de Unie van Waterschappen. Geïnterviewd door Sofia van Holsteijn in Den Haag. 10 april 2018.
Interview Maas. (2018). Senior Belastingen bij Dienst Dommelvallei. Geïnterviewd door Sofia van Holsteijn in Son & Breugel. 18 april 2018.
37
Interview Overmars. (2018). Wijkcoach Pathmos-Stadsveld bij Gemeente Enschede & Samen Meer Doen (SMD). Geïnterviewd door Sofia van Holsteijn in Enschede. 15 mei 2018.
Interview Pinyol Alberrich. (2018). Auteur Masterscriptie ‘Overcoming barriers to green roof adoption A study on barriers to green roof implementation by private actors’ aan de Universiteit Utrecht. Geïnterviewd door Sofia van Holsteijn in Utrecht. 6 april 2018.
Interview Slomp. (2018). Senior beleidsadviseur belastingzaken bij Vereniging van Nederlandse Gemeenten. Geïnterviewd door Sofia van Holsteijn in Den Haag. 10 april 2018.
Interview Weijzen. (2018). Beleidsmedewerker Riool & Water bij Gemeente Venray. Geïnterviewd door Sofia van Holsteijn, telefonisch. 8 mei 2018.
Interview Wille. (2018). Senior projectmanager Water bij Gemeente Renkum. Geïnterviewd door Sofia van Holsteijn, telefonisch. 31 mei 2018.
Kullberg, J. (2016). Tussen groen en grijs: een verkenning van tuinen en tuinieren in Nederland. Sociaal Cultureel Planbureau. Den Haag.
Lintsen, H. (2002). Two centuries of central water management in the Netherlands. Technology and culture, 43(3), 549-568.
Loeber, A. (2003). Inbreken in het gangbare: Transitiemanagement in de praktijk, de NIDO- benadering. Uitgave door NIDO, Leeuwarden.
Loorbach, D. (2010). Transition management for sustainable development: a prescriptive, complexity‐based governance framework. Governance, 23(1), 161-183.
Loorbach, D., & Rotmans, J. (2006). Managing transitions for sustainable development. In Understanding industrial transformation (pp. 1-19). Springer, Dordrecht.
Marlow, D. R., Moglia, M., Cook, S., & Beale, D. J. (2013). Towards sustainable urban water management: A critical reassessment. Water research, 47(20), 7150-7161.
Mees, H. (2014). Responsible climate change adaptation: exploring, analysing and evaluating public and private responsibilities for urban adaptation to climate change. Utrecht University.
Mees, H., Driessen, P. P. J., Runhaar, H., Stamatelos, J. (2013). Who governs climate adaptation? Getting green roofs for stormwater retention off the ground. Journal of Environmental Planning and Management, 56(5), 802-825.
Meijers, R. (2018). Mailcontact over ‘Boodschap in rapport interviews rioolheffing’, over de redenen waarom bewoners niet mogen worden gesproken op 14-06-2018.
Meindertsma, B., van der Parre, H. (2018). Burgers met natte voeten kijken naar overheid maar willen niet meer betalen. Geraadpleegd op 5-6-2018 van: https://nos.nl/artikel/2230728-burgers- met-natte-voeten-kijken-naar-overheid-maar-willen-niet-meer-betalen.html.
Meindertsma, B., van der Parre, H. (2018). Burgers met natte voeten kijken naar overheid maar willen niet meer betalen: data onderzoek wateroverlast voor publicatie. Verkregen op 17-5-2018 middels mailcontact met Ben Meindertsma.
NOS. (2018). Miljoenen schade door hoosbuien: lagere overheden eisen snel extra geld.
Geraadpleegd op 16-6 van: https://nos.nl/artikel/2234552-miljoenen-schade-door-hoosbuien-lagere- overheden-eisen-snel-extra-geld.html.
38
Olie, L. (2018). Afkoppelcoach voor gemeenten Renkum en Veenendaal. Kennisportaal Ruimtelijke Adaptatie: Voorbeeldprojecten. Geraadpleegd op 16-6-2018 van:
https://ruimtelijkeadaptatie.nl/voorbeelden/overzicht-projecten/@191502/afkoppelcoach/. Operatie Steenbreek. (2018). Doel van de operatie: gevolgen vestening. Geraadpleegd op 7-6-2018, van: http://www.operatiesteenbreek.nl/operatie-steenbreek-2/.
Rijksoverheid. (2018). Onderwerpen: Omgevingswet. Geraadpleegd op 17-6-2018 van: https://www.rijksoverheid.nl/onderwerpen/omgevingswet.
Rotmans, J., Kemp, R., & Van Asselt, M. (2001). More evolution than revolution: transition management in public policy. foresight, 3(1), 15-31.
Rotmans, J. (2003). Transitiemanagement: Sleutel voor een duurzame samenleving. Assen: Koninklijke van Gorcum.
Rotmans, J., & Loorbach, D. (2009). Complexity and transition management. Journal of Industrial Ecology, 13(2), 184-196.
Ruesen, M. (2013). The organic transition: Transition towards a sustainable agricultural system in Tunesia: a case study of Tunesian governmental support to organic agriculture. Master Thesis, University of Amsterdam.
Slomp, J. (2018). Duurzame wijkinvesteringszone als innovatief lokaal instrument: Factsheet bij de inventarisatie van duurzame alternatieven in lokale heffingen. Verkregen op 10-4-2018 d.m.v. mailcontact met Jacco Slomp.
Smink, M. (2015). Incumbents and institutions in sustainability transitions. PhD Thesis, Utrecht University.
Stichting RIONED. (2013). Riolering in beeld - Benchmark rioleringszorg 2013. Ede.
Teekens, H. (2018). Mailcontact 01-06-2018 over tekstuele verklaring redenen waarom bewoners niet mochten worden geïnterviewd.
Tompkins, E. L., & Eakin, H. (2012). Managing private and public adaptation to climate change. Global environmental change, 22(1), 3-11.
Van der Brugge, R., & Rotmans, J. (2007). Towards transition management of European water resources. Water Resources Management, 21(1), 249-267.
Van der Brugge, R., Rotmans, J., & Loorbach, D. (2005). The transition in Dutch water management. Regional environmental change, 5(4), 164-176.
Van der Velde, R. (2018). Plan van aanpak project duurzame rioolheffing stadsbeek. WaterMAAT. Zijlstra, J. (2016). Afkoppelen van riool kan duizenden euro’s kosten. NOS Binnenland artikel. Geraadpleegd op 16-6-2018 van: https://nos.nl/artikel/2141235-afkoppelen-van-riool-kan- duizenden-euro-s-kosten.html.
Zuithof, M. (2017). Waterbeheer centraal in klimaatadaptieve stad: Voorloper Enschede. Vitale Groene Stad, 5 (2), 35-37.
39