Met de trein arriveren we in het station van Groningen. Vier vleugels worden in de hal van het station gemanoeuvreerd en opgesteld in de vorm van een klaverblad. Langzaam druppelen mensen binnen en nemen plaats. Sommigen nog wat vreemd om zich heen- kijkend. Je ziet ze denken, is dit echt de plaats waar zo dadelijk een concert gegeven wordt? Anderen weten het al en zijn er speciaal voor gekomen.
Het gaat om een uitvoering van de compositie Canto Ostinato, een werk van de Neder- landse componist Simeon ten Holt (1923-2012) en het meest bekende van de vijf grote composities die hij schreef10.
8 Unesco International Jazz Day 2015.
9 Zoek in YouTube op ‘interview met Jeroen van Veen over Canto Ostinato’ of ga naar: https://www.youtube.com/watch?v=Qp9495bspDU De hele clip duurt 13:29.
10 Naast Canto Ostinato (1976-1979) zijn dat Lemniscaat (1982-1983), Horizon (1983-1985), Incantatie IV (1987-1990) en Méandres (1997). Daarnaast omvat zijn oeuvre een reeks aan kleinere werken voor pianomuziek, vocale werken, kamermuziek en elektronische muziek.
Vier musici nemen plaats achter de vleugels en een intrigerend muziekstuk ontvouwt zich. Een hardnekkig aanhoudend lied, een Canto Ostinato.
Het is inmiddels tientallen jaren geleden dat ik deze compositie voor het eerst hoorde, in de Beurs van Berlage in Amsterdam. Ik was overdonderd. Van begin tot eind werd ik meegevoerd in een wonderlijke trance van harmonie en ‘ostinaat’, de schitterende en tegelijk eenvoudige melodie omgeven door dat ogenschijnlijk oneindig repeterende motief. De meeste uitvoeringen van deze compositie zijn avondvullend en duren om en nabij de drie uur. Er zijn ook uitvoeringen bekend die veel langer duren en op onge- bruikelijke locaties plaatsvinden, zoals in stationshallen of in de hal van een ziekenhuis. Ten Holt was nooit echt enthousiast over die extreem lange uitvoeringen. Langer is niet persé beter, zei hij dan. Ook zijn er verschillen in uitvoering. De ‘traditionele’ vorm is die met vier vleugels, maar ook met twee vleugels of zelfs solo wordt het werk uit- gevoerd of met andere instrumentatie zoals op orgel of marimba.
Canto Ostinato ontstond tussen 1976 en 1979 toen Ten Holt terugkeerde naar het instrument waarvoor hij ooit was begonnen te componeren. In plaats van een compo- sitie die van A tot Z vastligt schreef hij een ‘vrije’ vorm die overeenkomsten vertoont met dat van minimalisten. Anders dan de meeste minimalisten, die vaak de nadruk leggen op het ritmische aspect, zoekt Ten Holt het veel meer in de richting van melo- die en klank. De concerten lijken haast een ritueel, waarbij het resultaat elke keer anders is. Dit komt niet alleen doordat de componist bewust de uitvoeringsmogelijk- heden heeft vrijgelaten, maar ook en belangrijker omdat hij de invulling van het te spelen materiaal aan de uitvoerders overlaat. Eigenlijk gaat het nog een stap verder; net als bij improvisatie worden de muzikale keuzes pas gemaakt op het moment van uitvoering. Het is dan ook een proces of, zoals Ten Holt het ook duidde, een ‘werk in uitvoering’. De pianisten navigeren door het stuk, dat bestaat uit 106 secties, en hebben voortdurend oog- en oorcontact.
Door naar elkaar te kijken en naar elkaar te luisteren en bij elkaar te verifiëren of elke speler er klaar voor is, geeft om beurten één van de musici het sein om gezamenlijk door te gaan naar een volgende sectie.
Dit suggereert dat iemand het stuk leidt, maar het tegendeel is waar. Bij Canto Osti- nato bestaat geen leiding. Het stuk leidt als het ware zichzelf en het is de taak van de musici het stuk in juiste muzikale banen te voeren, waarbij ze niet alleen elkaar nodig hebben, maar ook afgaan op elementen van buitenaf, de akoestiek, het publiek, de sfeer. Alles is van invloed op het uiteindelijke resultaat.11
Pianist Jeroen van Veen, die in de clip te zien en te horen is, legt het als volgt uit: … je mag elke stukje zo vaak herhalen als je zelf wilt� En als iedereen dan is uitgespeeld en iedereen heeft z’n accentjes gedaan, dan ga je door naar het volgende� Er staat ook sein (Van Veen wijst naar een notitie in de partituur)� Dan geef ik een teken� Dat teken lijkt alsof ik de boel leidt, maar dat is niet zo� Ik kijk rond en heb contact met iedereen� En op het moment dat ik met iedereen contact heb gehad en iedereen zegt okay het is goed je mag doorgaan, dan geef ik een sein en dan gaan we samen door naar de volgende sectie� Bij Canto Ostinato bestaat dus geen leiding, het stuk leidt zichzelf. Het werk ontstaat in de uitvoering ervan. Naast de bijzondere muziek is ook dit een fascinerend element tijdens de uitvoering, de uitvoering zelf. Er is geen leider, er is alleen iemand die de taak heeft om aan te geven wanneer er een overgang is naar een volgende sectie (het stuk bestaat uit 106 secties), alleen op het moment dat iedereen eraan toe is. Ook die rol wordt in onderling overleg toebedeeld en zelfs afgewisseld zodat alle spelers rou- lerend de rol van ‘seingever’ krijgen tijdens de uitvoering. Dus het is hier de uitvoering die zichzelf leidt.
Wat betekent dit? Wat betekent het wanneer werk ontstaat in de uitvoering ervan? Wat is de implicatie, het gevolg en de betekenis, daarvan voor dat werk en de werker die ermee en eraan werkt? Hoe krijgt leiderschap vorm als het slechts fungeert als ‘momenten van seingeven’, met het ‘sein’ als signaal in de partituur van de compositie? Het is verleidelijk hier ook het begrip ‘sein’ als Duits woord voor het filosofische ‘zijn’ te zien. Zijn het dan misschien ook ontologische vragen die uit of door de uitvoering van het stuk ontstaan? Immers wat is werk wanneer het ontstaat als het ontstaat? Hoe ziet de minimale blauwdruk voor dat werk eruit? Wie is de uitvoerder in dit ‘werk in uitvoering’ dat in het samenspel met de andere uitvoerders ontstaat? Hoe bepalen de ‘andere uitvoerders’ de andere uitvoerders en vice versa? Wie is die ander in het ‘spel zonder leider’? Hoe ziet leiderschap eruit waar geen leider present is?
En op het moment dat ik met iedereen contact heb gehad en iedereen zegt okay het is goed je mag doorgaan, dan geef ik een sein en dan gaan we samen door naar de volgende sectie.