4.1 Inleiding
In deze casus zullen twee uitgeefmomenten van Maartje Wortel met elkaar vergeleken worden. Dit gaat om het uitgeefmoment van het boek IJstijd, dat is uitgegeven bij haar voormalige uit- geverij De Bezige Bij, en het uitgeefmoment van Er moet iets gebeuren, de onlangs verschenen verhalenbundel bij haar huidige uitgeverij Das Mag. Wie is Maartje Wortel en waarom zijn zij en haar uitgevers geschikt als casus? Voordat de twee momen- ten geanalyseerd worden, volgt hieronder eerste biografie van Maartje Wortel, en daarna de geschiedenis van uitgeverij Das Mag. De geschiedenis van De Bezige Bij is in het vorige hoofd- stuk uitvoerig besproken; vandaar dat er in dit hoofdstuk alleen een geschiedenis van De Correspondent wordt gekarakteri- seerd. De geschiedenis van De Bezige Bij wordt in deze casus vanzelfsprekend meegenomen. Vervolgens maak ik een analyse van de uitgeefmomenten rondom IJstijd en Er moet iets gebeuren om de verschillen in kaart te brengen, waarbij de focus ligt op de productie, de distributie en de ontvangst van de boeken. 4.1.1 Wie is Maartje Wortel?
Maartje Wortel, geboren op 26 oktober 1986 te Eemnes, ging naar de Rietveld Academie in Amsterdam en volgde daar de opleiding Beeld & Taal. In 2007 deed ze mee aan de literaire schrijfwedstrijd Write Now! en wist ze de wedstrijd te winnen. Maartje Wortel begon met het schrijven van columns voor NRC Next. Tegenwoordig schrijft ze regelmatig columns en ar- tikelen voor Trouw en is ze vaste columnist voor het tijdschrift Metropolis M.
vast, en spelen met woorden en taal233. Tijdens het schrijven is Maartje Wortel niet bezig met mooie zinnen creëeren of din- gen mooier te maken dan ze zijn. Ze schrijft om de dingen die ze niet zegt te laten zien. Op die manier zou ze mensen beter willen leren kijken. Ze schrijft ook om vragen op te roepen, door niet al te veel te vertellen in haar boeken. Ze stelt zelf bovendien levensvragen in haar werk over de liefde en de tijd waarin we leven234. De essentie van haar werk is dan ook een zoektocht naar wat contact en liefde precies inhoudt. Deze zoektocht beschrijft Wortel vanuit een mannelijk perspectief, zodat tekst krachtiger en droger wordt. In de verhalenbundel Dit is jouw huis schreef de auteur duidelijk meer verhalen van- uit de man. Volgens Wortel is de mannelijke psyche makkelijker dan de vrouw en worden haar teksten komischer als ze vanuit dit perspectief schrijft.
Maartje Wortel debuteerde met de verhalenbundel Dit is jouw huis in 2009, dat door De Bezige Bij werd uitgegeven. Met dit debuut won ze de Anton Wachterprijs 2010. De roman Half mens (2011), ook verschenen bij De Bezige Bij, werd genomi- neerd voor meerdere prijzen: de Opzijliteratuurprijs, de BNG literatuurprijs en de AKO literatuurprijs. Ze won de BNG lite- ratuurprijs vervolgens met de roman IJstijd, die in 2014 bij De Bezige Bij werd uitgegeven. Daarnaast werd ook deze roman genomineerd voor de Opzijliteratuurprijs en stond de roman op de longlist van De Goudenboekenuil en de Libris Litera- tuurprijs. In 2015 stapte Maartje Wortel over van uitgeverij De Bezige Bij naar Das Mag. Wortel was daarmee, samen met Wal- ter van den Berg en Lize Spit, een van de eerste auteurs die zich aansloot bij de nieuwe uitgeverij235.
Na de overstap die Wortel maakte van De Bezige Bij naar Das Mag, vertelde ze eerlijk in interviews wat haar beweegre- denen zijn geweest. Zo laat ze in de Telegraaf weten: ‘De meeste 233 ‘Levend zoekmodel’, De Morgen. 11 januari 2014.
234 Keuning, N. ‘Juist in het mislukken ligt de vrijheid’, VolZin. 30 april 2014.
235 Jaeger, Toef. ‘Uitgeverij Das Mag van start na geslaagde crowd- funding’, NRC Handelsblad. 18 november 2015.
klassieke uitgeverijen zien niet dat de wereld verandert. Er zijn hele mooie onafhankelijke uitgeverijen zoals De Geus, Cossee en Karaat. Maar de uitgeverijen die aan de grote concerns toe- behoren, worden vaak in een soort houdgreep gehouden. Daar- door zijn ze arrogant, winstgericht, en naar binnen gekeerd.’236 Hiermee lijkt de schrijfster zich te richten op De Bezige Bij, een uitgeverij die aan een grote concern toebehoort, namelijk WPG. Uit het interview kan worden opgemaakt dat Wortel te weinig liefde voelde bij De Bij: ‘Omdat de uitgeverij zo’n rijke traditie kent en grote namen aan zich heeft weten te binden, moet je als jonkie vaak al dankbaar zijn dat je er überhaupt bij mag horen.’ Oftewel, jonge schrijvers zoals Maartje Wortel kunnen zich onzeker voelen bij een dergelijke uitgeverij met gevestigde namen. Ze miste bij De Bezige Bij een goede balans: ‘Ik verkoop natuurlijk niet superveel boeken, maar ik vraag wel veel. Een boek verdient aandacht en tijd.’ Tijdens het ra- dioprogramma Nooit Meer Slapen op 24 november 2015 praat de schrijfster met Pieter van der Wielen over het wisselen van uitgeverij. De aanleiding van de overstap was haar wens om een keer een verhalenbundel bij een kleine uitgeverij te publiceren, in plaats van bij een gevestigde uitgeverij, want ‘het gewicht van zo’n grote uitgeverij drukt zo’n zware stempel meteen op je werk en dat moet dan meteen iets zijn en je hoort bij een club en het is allemaal zo groot meteen.’ Deze wens had Wortel al voordat de nieuwe, innovatieve uitgeverij Das Mag werd opge- richt. Het liefste wilde ze de verhalenbundel bij uitgeverij Babel en Voss publiceren, omdat ze graag samen wilde werken met Daniël van der Meer, die daar destijds in dienst was. De uitgeve- rij werd in 2009 opgericht door Reinjan Mulder, Daniël van der Meer een Daan Heerma van Voss. De mannen waren van plan om alles anders te doen. Het plan was om alleen boeken uit te geven die ze zelf wilden lezen en ze zouden zich onderscheiden door een zorgvuldige redactie237. De mannen wilden het klein 236 Jong, A. de. ‘Maartje Wortel. Alles met liefde’, De Telegraaf. 5 december 2015.
237 Voss, Thomas Heerma van. Onzichtbare boeken. Babel & Voss Uit- gevers, Amsterdam 2014.
houden om daarmee de kwaliteit van hun boeken te waarbor- gen. Na het samenstellen van de eerste verhalenbundel Wat we missen kunnen, werden de oprichters door de Volkskrant bestem- peld als ‘nieuw initiatief’, ‘gedurfd’ en ‘ambitieus’238. Na de pu- blicatie van Zeezwijgen, een roman van de Duitse auteur Nicol Ljubic, begon uitgeverij Babel en Voss op te vallen als interes- sant geluid in de uitgeverswereld. De uitgeverij heeft in vier jaar acht boeken uitgegeven, die niet goed werden verkocht239. Na een aantal boeken werd de uitgeverij niet meer als nieuw gezien en keek niemand meer op van nieuwe publicaties van Babel en Voss. Daniël van der Meer was ondertussen bezig met Das Ma- gazin en Reinjan Mulder schonk zijn aandacht aan zijn nieuw aangeschafte hond240. Uiteindelijk besloten de mannen om geen boeken meer uit te geven.
Toen Maartje Wortel hoorde dat hij samen met Toine Donk een nieuwe uitgeverij ging starten, besloot ze over te stappen naar hun uitgeverij. Voordat ik een grondige analyse zal geven van deze overstap, volgen er van beide uitgeverijen een biogra- fie om de context beter te begrijpen.
4.1.2 Over Uitgeverij Das Mag
Toine Donk en Daniël van der Meer ontmoetten elkaar op het Boekenbal 2011, waar ze plannen maakten om een vernieuwend, literair tijdschrift op te richten. Nog in datzelfde jaar werd hun nieuwe tijdschrift Das Magazin gelanceerd. Das Magazin dien- de een ‘clubgevoel’ bij mensen te creëeren, zodat je de mensen iets meer biedt dan alleen een tijdschrift241. De lezers zouden dan het gevoel krijgen alsof ze ergens bij horen. Met behulp van een crowdfundactie - het ophalen van 5.000 euro binnen 12 dagen - werd de eerste editie van Das Magazin gefinancierd. Het nulnummer werd uitgebracht bij uitgeverij Babel & Voss242. 238 Voss, 2014, p. 17.
239 Voss, 2014, p. 27. 240 Voss, 2014, p. 34.
241 Kraak, H. ‘Wij gaan tegen de conjunctuur in’, De Volkskrant, 27 april 2013.
Op 24 februari 2012 werd het eerste nummer gelanceerd in het MC-theater bij de Westergasfabriek243. Het bijna vierkante tijd- schrift met ribbelachtig papier staat vol verhalen, foto’s en af- beeldingen. Daarnaast vraagt Das Magazin openlijk om de hulp van ‘pilaren’. In het eerste nummer worden pilaren De Groene Amsterdammer, Zarb Champagne, N+1, Melkweg Amsterdam en Bob Meijer genoemd. Merkwaardig is de paginavullende re- clame op de achterzijde van Das Magazine voor een ander tijd- schrift, namelijk 360.
Zowel binnen- als buitenlandse auteurs krijgen een plekje in het tijdschrift, zoals Hanna Bervoets, Remco Campert en Ja- mes Franco. Ook cabaretiers (Jan Jaap van der Wal) en rappers (Pepijn Lanen, bekend van De Jeugd Van Tegenwoordig) wordt een podium geboden in Das Magazin. Het literaire tijdschrift verschijnt vier keer per jaar en in elk nummer staat een thema centraal. Een belangrijk aspect van het tijdschrift is de vormge- ving, die gedaan wordt door Studio Vruchtvlees. Door typogra- fische experimenten onderscheidt Das Magazin zich van andere literaire bladen.
Maar hoe onderscheidt Das Magazin zich van andere literaire tijdschriften? Volgens het wervingsfilmpje voor de crowdfun- dactie van het tijdschrift, houdt Das Magazin van ‘een goede vormgeving, verrassende auteurs, pretentieloze inhoud en ijzer- sterke verhalen’.244 Opvallend is de laagdrempeligheid van het blad; de oprichters proberen een zo’n groot mogelijk cultureel publiek aan te spreken, ongeacht hun achtergrond of kennis245. Een grote kennis van literatuur is dus niet noodzakelijk voor het lezen van Das Magazin. Dat het tijdschrift hierdoor een grote achterban heeft verworven wordt door Donk en Van Der Meer niet onder stoelen of banken gestoken. Zo deelt het duo berichten van journalisten of critici over de grotere hoeveelheid lezers van Das Magazin dan van andere literaire tijdschriften op
community’, Spiegel der letteren (2014), p. 395.
243 http://www.folia.nl/actueel/13624/literair-tijdschrift-das-magaz- in-gelanceerd geraadpleegd op 5 december 2016.
244 https://vimeo.com/26909966 geraadpleegd op 21 november 2016 245 Vaessens, T. & L. Delissen, 2014, p. 411.
Facebook en Twitter. De oprichters zijn overigens sowieso in- formeel op social media en onderhouden ze persoonlijk contact met hun lezers door op berichten te reageren en de berichten te delen.
Toine Donk en Daniël van der Meer besloten ook verschei- dene literaire evenementen op te zetten. In 2011 vond de eerste talkshow Literaturfest plaats, waar de heren zelf het volgende over zeggen: ‘zonder enige kennis van zaken en met een aan hysterisch enthousiasme praten over boeken: dat is Literatur- fest (...)’.246 Deze populaire literatuuravond begon eind 2010 als podcast, opgericht door journalisten Tim de Gier, Ernst-Jan Pfauth en Toine Donk247. Toen eindredacteur Daniël van der Meer zich na het Boekenbal aansloot, volgde al snel een literai- re avond van Literaturfest op 9 mei 2011 in de Rode Hoed248. In 2014 besloten de oprichters om te stoppen met Literaturfest. ‘We willen stoppen op het hoogtepunt’, aldus Pfauth249. Sinds 2013 organiseren Toine Donk en Daniël van der Meer het Das Magazin Festival, waarvan de eerste editie geheel uitverkocht was. Voor dit festival werden dertig leesclubs georganiseerd, met na afloop een groot feest, waar meer dan duizend mensen op af zijn gekomen. Tijdens deze leesclubs gaan schrijvers op intieme locaties in gesprek met lezers, zoals in de oude werk- kamer van Harry Mulisch. Na het succes van de eerste editie besloot het duo om ook een Belgische versie te organiseren, op 20 september 2014 te Gent. Donk en Van Der Meer wer- den benaderd door enthousiaste medewerkers van de Vlaamse krant De Morgen, die voorstelde om samen een soortgelijk fes- tival op te zetten in Gent. Dit festival werd wel kleiner dan het festival in Amsterdam; zo werden er niet dertig, maar vijftien 246 http://literaturfest.pfauth.com/talkshow/ geraadpleegd op 17 november 2016.
247 http://literaturfest.pfauth.com/nog-twee-afleveringen-en-dan- stopt-literaturfest/ geraadpleegd op 5 december 2016.
248 Timmerije, Anneloes. Vrijplaats aan de gracht. Verhalen uit de Rode
Hoed. Utrecht: Ten Have, 2015.
249 Nieuwenhuis, Roderick. ‘Literatuuravond Literaturfest stopt’,
leesclubs georganiseerd. Niet alleen in Amsterdam en Gent, maar ook in Londen werd op 22 november 2015 het literatuur- festival georganiseerd. Dit festival, kleiner dan in Amsterdam en Gent, bestond uit tien leesclubs. De auteurs die optraden waren Herman Koch, Zoe Pilger, Joris Luyendijk, Evie Wyld, Claire Lowdon, Tommy Wieringa, Gerbrand Bakker, Laline Paull, Alex Christophi, en Dimitri Verhulst250. Al met al, beide uitgevers hebben niet stilgezeten. Het succes van Das Magazin en de literaire evenementen deed Toine Donk en Daniël van der Meer op het nieuwe idee komen om een jonge, hippe uitge- verij op te richten. Maartje Wortel gaf de aanzet voor het duo om Das Mag op te richten, toen ze vroeg ‘Wordt het niet eens tijd? (...) Ik vind drie dingen belangrijk. Liefde, vertrouwen en toewijding. Jullie geven me die.’ Toen Wortel over het opzet- ten van een nieuwe uitgeverij begon, namen Donk en Van Der Meer haar niet serieus. Al hun tijd besteedden de mannen aan het tijdschrift Das Magazin. Toen steeds meer auteurs en boek- handelaren dezelfde vraag gingen stellen, besloten ze dat het tijd werd om Das Mag op te richten.
Het plan voor de nieuwe uitgeverij werd gelanceerd op zowel de website van Das Mag als op hun Facebook en Twitter, onder de leus ‘Minder boeken AUB’. Hier werd een filmpje geplaatst met de reden van het oprichten van Das Mag, de doelstellin- gen van de uitgevers, en om mensen te vragen om te investeren in deze nieuwe uitgeverij251. Teksten als ‘het boek is geen zielig zeehondje’ en ‘eerst zoeken we 3.000 mede-oprichters die deel willen uitmaken van literaire geschiedenis’ en een opvallende, kleurrijke vormgeving maakten het filmpje af. Op Facebook plaatsten Donk en van Der Meer continu updates over het ver- loop van de crowdfundactie: hoeveel mensen er al hadden geïn- vesteerd en hoeveel dagen er nog over waren om mede-oprichter te worden van de uitgeverij. Ook deelden ze het aantal boeken 250‘Dutch ‘Das Magazin’ organises first festival abroad London’, Ons Erfdeel. 5 oktkober 2015.
http://www.onserfdeel.be/nl/blogs/detail/dutch-das-magazin-organis- es-first-festival-abroad-in-london geraadokeegd io 17 november 2016. 251 https://vimeo.com/142932936 geraadpleegd op 17 november 2016.
dat ze nog moesten ‘verkopen’ via de crowdfundactie: ‘al 5.000 boeken verkocht via dasmag.nl’. Het uiteindelijke streven was om in totaal 9.000 boeken verkopen, de 3.000 mede-oprichters zouden 3 boeken ontvangen als ze vijftig euro in de uitgeverij in- vesteerden. Daarnaast werden er filmpjes en foto’s gedeeld van de verhalenbundel Er moet iets gebeuren bij de drukker, om zo le- zers te enthousiasmeren. Op 4 november deelde Das Mag zelfs al het evenement voor het feest dat zou plaats vinden in Para- diso op 18 november, indien de crowdfundactie gehaald werd.
De financiering van de uitgeverij kwam van investeerders die Das Mag hielpen met een startkapitaal. Zo besloten onder an- dere Arnon Grunberg, Arie Boomsma, Arjen Lubach, voorma- lige Mojo-baas Leon Ramakers en platenbaas Kees de Koning te investeren in de nieuwe uitgeverij252. Daarnaast besloten de oprichters om een crowdfundactie op te starten, waarbij mi- nimaal 3.000 investeerders nodig waren om de uitgeverij van start te laten gaan. Deze crowdfundactie ging op 20 oktober via www.dasmag.nl van start en op 17 november werd de actie beëindigd. Het duo paste dus hetzelfde crowdfundconcept toe als bij de oprichting van hun literaire tijdschrift Das Magazin. De reden van de crowdfunding is in dit geval creëeren van een publiek draagvlak, waardoor een achterban van de uitgeverij ontstaat. Toine Donk over beide crowdfundacties: ‘Onze abon- nees werden de bouwstenen van ons tijdschrift. Zij steunden en enthousiasmeerden ons. We willen een identieke gemeenschap creëren rond de uitgeverij. De boekenpakketten vormen de bouwstenen van Das Mag Uitgevers.’253 De twee uitgevers had- den 3.000 investeerders nodig die voor vijftig euro een pakket met hun eerste drie boeken kochten: Er moet iets gebeuren van Maartje Wortel, Schuld van Walter van den Berg en Het Smelt van Lize Spit. De crowdfundactie voor de nieuwe uitgeverij bleek echter niet zo soepel te verlopen. De dag voor de einddatum 252 Jansen, Tim. ‘Minder boeken aub. Oprichters Das Mag: ‘uitgevers zijn niet nieuwsgierig genoeg’, HP de Tijd. 17 november 2015.
253 Stevens, Jan. ‘’Wij zien onze schrijvers graag’. Daniël van der Meer en Toine Donk houden Das Mag Uitgevers boven de doopvont’, De
van de crowdfundactie, werd de vraag ‘Gaat Das Mag echt niet van start’ verontrust rondgestuurd per mail254. Uiteindelijk luk- te het 3.000 mede-oprichters te werven.
Op 17 november 2015 wordt uitgeverij Das Mag gelanceerd. Het streven van de twee uitgevers is ‘om auteurs beter te beta- len, lezers een e-book bij aanschaf van een papieren boek ver- strekken, auteurs te voorzien van intensieve talentbegeleiding en maximaal vijftien boeken per jaar uit te geven om zo de kwa- liteit ervan te waarborgen’, aldus Toine Donk255. Das Mag gaat haar auteurs beter betalen door hen 15% van de verkoopprijs van een boek aan te bieden in plaats van de gangbare 10% zo- als bij andere uitgeverijen. Deze royalties kunnen oplopen tot 22,5%, wanneer de kopers direct door de auteurs worden aange- dragen, via zijn of haar Twitteraccount of de nieuwsbrieflink256. We zagen al in het vorige hoofdstuk over Rutger Bregman dat ook uitgeverij De Correspondent, een jaar eerder opgericht dan Da Mag, haar royalty’s verhoogde naar 15%.
Voor het vaststellen van een maximum aantal uit te geven boeken per jaar hebben de uitgevers een voorbeeld genomen aan de Britse platenmaatschappij XL Recordings, die per jaar vijf platen uitbrengen. Een van hun grote successen is de we- reldberoemde Adele, die haar platen bij XL Recordings uit- brengt. Volgens uitgever Toine Donk is het verstandig om niet te veel boeken te willen uitgeven, zodat ze zich volledig kunnen richten op de vijftien titels die ze wel uitbrengen. Donk: ‘Uitge- verijen schieten nog te vaak met hagel. Zij blijven veel boeken uitgeven, ook al is het minder dan in het verleden. Zij hopen op die ene klapper, zodat daarmee de rest gefinancierd kan wor- den. Het uitblijven van een klapper is riskant.’257 De vraag rijst nu of Das Mag daadwerkelijk slechts vijftien boeken uitgeeft in één jaar. De boeken die Das Mag heeft uitgegeven staan in bij- lage 3. Deze fondslijst laat zien dat de uitgeverij zich inderdaad 254 Jaeger, Toef. ‘Uitgeverij Das Mag van start na geslaagde crowd- funding’. NRC Handelsblad. 18 november 2015.
255 Jansen, Tim. 17 november 2015. 256 Jansen, Tim. 17 november 2015. 257 Jansen, Tim. 17 november 2015.
aan de vastgestelde quotum houdt. In 2015 heeft Das Mag twee boeken uitgegeven en in 2016 zijn dat er zeven. Vooralsnog is het lastig om vast te stellen of ze zich hier uiteindelijk aan zal kunnen houden.
Naast het vaststellen van een maximum aantal boeken, wil- len oprichters Toine Donk en Daniël van der Meer een inten- sieve talentbegeleiding aanbieden. Dit doet ze door elk jaar een zomerkamp op te zetten waar twintig jonge auteurs tien dagen lang samen zijn. Een voorbeeld van zo’n jonge auteur is Lize Spit, die haar succesvolle debuut Het smelt ongeveer een jaar ge-