5. Meervoudige casestudy
5.3 Cases Nederland
In deze paragraaf worden de Nederlandse cases onderzocht, namelijk: Leiden Bio Science Park, Kennispark Twente en Technopolis Delft.
Rol overheid
In onderstaand figuur 5.7 staat de betrokkenheid van de overheid per science park in Nederland samengevat.
Tabel 5.7: Rol overheid science parks Nederland
Leiden Bio Science Park Kennispark Twente Technopolis Niveau Provinciaal Gemeentelijk Provinciaal Gemeentelijk Gemeente Delft en Rotterdam
Beleid Financierende en beleidsmatige participatie als initiator
De overheid is op Leiden Bio Science Park betrokken op alle niveaus. Nationaal is het cluster waar Leiden zich in bevindt, opgenomen in een van de Sleutelgebieden9. De provincie Zuid-Holland is opgenomen in de Raad van Advies. De gemeente Leiden is naast initiator ook een van de beheerders van het park. Het gaat om de kavels waar het oorspronkelijke science park is gestart, voordat de rest van het omliggende gebied er bij werd betrokken. De acquisitie van bedrijven op het park verloopt via een stichting, maar naast de Universiteit Leiden heeft de gemeente Leiden hier de bevoegdheid om bedrijven toe laten.
De eerste kavel op het park (deelgebied 7 in bijlage 4) die bestemd was voor hightech bedrijven, behoorde tot de gemeente. Later zijn hier de Universiteit van Leiden en het Leids Universitair Medisch Centrum (LUMC) nauwer bij betrokken geraakt vanwege hun complementaire activiteiten en aangrenzende grondposities. Voor de ontwikkeling van het park zijn samenwerkingsafspraken gemaakt. Met de universiteit in het bijzonder vanwege haar strategische grondposities in het gebied. Grondopbrengsten werden geïnvesteerd in de ontwikkeling van andere kavels. Voor infrastructuur blijft de gemeente nog traditiegetrouw verantwoordelijk. Door de uitbreiding van het park op het
9
Deze hebben betrekking op een combinatie van bedrijvigheid en kennis met aansprekende en motiverende zakelijke en maatschappelijke ambities en voldoende organiserend vermogen, evenals toezegging van alle betrokkenen. Het doel van de ´sleutelgebiedenaanpak´ is de versterking van de Nederlandse economie door het aanbrengen van focus in de inspanningen van overheden, kennisinstellingen en bedrijven op kansrijke gebieden (Van Tilburg en Bekker 2004). Biotechnologie en life-science zijn hiervan goede voorbeelden.
grondgebied van de universiteit en ziekenhuis, is de rechtstreekse invloed van de gemeente steeds minder geworden op het park, mede door verkoop van eigen kavels.
Gemeente Enschede en provincie Overijssel zijn de initiatiefnemers van stichting Kennispark Twente. De gemeente is beheerder van Business & Science Park Enschede, dat wordt samengevoegd met de het campusterrein van de Technische Universiteit Enschede. Samen vormen zij Kennispark Twente. De provincie wordt gezien als strategische partner. Zij kunnen subsidies beschikbaar stellen, het park beleidsmatig stimuleren en lobbyen bij hogere overheden.
Gesteld kan worden, dat de rol van de gemeente wordt verschoven binnen Kennispark Twente. Door het intensief uitgeven van kavels op het Business & Science Park zijn hier nog maar enkele hectaren uitgeefbaar. Hierdoor legt de gemeente zich in de nabije toekomst meer toe op het verzorgen van het openbare gebied, zoals de aanleg en onderhoud van infrastructuur en groenvoorziening. De universiteit neemt straks meer de ontwikkeling op zich, omdat toekomstige vernieuwingen grotendeels op de campus afspelen, die in het bezit zijn van de universiteit.
Science Port Holland (SPH) is een samenwerkingsverband tussen de gemeente Rotterdam, de TU Delft en de gemeente Delft. De drie partijen hebben besloten samen twee toonaangevende science parks te realiseren in Schieveen (Rotterdam) en Delft. Het science park in Delft betreft Technopolis Innovation Park. Het science park in Schieveen moet nog ontwikkeld worden. In de door het college van Delft vastgestelde startnotitie is vastgelegd dat het uitgangspunt van de gezamenlijke organisatie SPH een gemeenschappelijke ontwikkelingsmaatschappij met gescheiden grondexploitaties is. Er is gekozen voor een NV constructie. SPH NV neemt de taken rondom het uitvoeren van het businessplan voor hun rekening van “Technopolis” en “Schieveen”, met uitzondering van de gronduitgifte en de grondexploitatie. Hier wordt later in deze paragraaf nader op ingegaan. De gemeente heeft de gronden verworven en levert inhoudelijke expertise. Daarnaast verzorgt de gemeente in opdracht van de TU de aanleg van infrastructuur, wegen, en de inrichting van de openbare ruimte. Andere publieke inspanningen zijn gericht op de subsidielobby bij andere overheden en het opstellen van bestemmingsplan.
Regionale afstemming
In Leiden vindt regionale afstemming vooral plaats voor kantoren en bedrijventerreinen. Het gaat hier om Holland Rijnland, regionale kantoren- en bedrijventerreinenstrategie. Hierin werken regionale gemeenten samen in een proces, om beleidsmatig meer op elkaar aan te sluiten bij de uitgifte van zowel kantoor- als bedrijventerreinen. De taak van Holland Rijnland is richtinggevend. Input en acties worden van de gemeenten zelf verwacht.
In Twente lijkt de regionale samenwerking verder te gaan. Vanuit Netwerkstad Twente10 wordt intensief samengewerkt op een regionale basis om bedrijven de juiste plek te geven. Bedrijventerrein XL nabij Almelo is bestemd voor grote industriebedrijven, voor kantoorruimte wordt doorverwezen naar WTC-gebouw in Hengelo en kennisbedrijven kunnen terecht op Kennispark Twente. Binnen de gemeente stuurt Enschede aan op
10
Kennispark Twente is een van de projecten van Netwerkstad Twente, een bestuurlijk samenwerkingsverband van de gemeenten Enschede, Hengelo, Almelo, Borne en Oldenzaal. Het accent ligt op de inhoud van de samenwerking en niet op de bestuurlijke structuur. De samenwerking wordt dan ook projectmatig en resultaatgericht ingevuld. De provincie Overijssel en de Regio Twente nemen als bestendige partners aan de samenwerking deel. Namens de Netwerkstad
een verschuiving van bedrijven naar Zuiderval, wanneer deze niet thuishoren op het Business & Science Park.
Bij het ontstaan van SPH is de bedoeling dat er meer interactie plaatsvindt tussen Schieveen en Delft. Door de ontwikkeling van de twee science parks onder te brengen in één NV, beslist de gemeente Rotterdam mee over Delft en andersom. Verder is er een projectdirecteur opgesteld die mandaat krijgt om de ontwikkeling van zowel Technopolis als Schieveen, namens partijen in goede banen te leiden (Gemeente Delft, 2008).
Ontstaan
Onderstaand tabel 5.8 geeft het ontstaan en doelstellingen weer van de onderzochte science parks uit Nederland.
Tabel 5.8: Ontstaan en doelstellingen science parks Nederland
Leiden Bio Science Park
Kennispark Twente
Technopolis
Ontstaan Organisch gegroeid Samenvoeging van
B&S Park en campus TU Enschede Interesse vanuit TU voor kennisvalorisatie Doelstellingen Handhaven nationale positie Top 5 Europa 10.000 extra hoogwaardige arbeidsplaatsen
Behoren tot de top van Europese R&D parken
De initiatie van Leiden Bio Science Park lag in handen van de universiteit van Leiden. De universiteit heeft de gemeenteraad destijds een voorstel om op de aangrenzende kavels van de gemeente in te richten voor hoogwaardige bedrijven. Uiteindelijk heeft dit plan, de concurrentiestrijd met woningbouw gewonnen en is de organisatie vormgegeven die zorg draagt voor de ontwikkeling van het park; bestaande uit de drie grondeigenaren van het terrein: universiteit, gemeenten en het ziekenhuis.
De ambitie van dit park is om tot de wereldtop te behoren. Tijdens het interview met de science parkmanager, wordt de nadruk gelegd op het handhaven van de nationale positie van grootste science park en te behoren tot de top vijf van Europa. Daarnaast wordt gestreefd om de positie van Leiden op academisch en economisch niveau te vergroten. Dit beoogt bereikt te worden door bedrijven die momenteel op het park gevestigd zijn, ook in de toekomst te blijven huisvesten, en daarnaast door het aantrekken van grote bedrijven. Een programma met zes actiepunten stelt de agenda: marketing en acquisitie, arbeidsmarkt en onderwijs, kennis, nieuwe business en start-ups, internationale allianties, stadsplanning, infrastructuur en faciliteiten en lange termijn strategie.
Kennispark Twente bevindt zich op het campusterrein van de Universiteit Twente en het aangrenzende Business & Science Park. Veel groen, vernieuwende architectuur en een hoog voorzieningenniveau kenmerken dit gebied van in totaal 170 hectare, dat het komende decennium moet leiden tot een hoogwaardig R&D park.
Betrokken partijen hebben ten doel gesteld: 10.000 extra hoogwaardige arbeidsplaatsen in 2020. Naast het inzetten op de creatie van nieuwe bedrijven, wordt ook ingezet om bedrijven van buitenaf aan te trekken. De strategie richt zich op drie peilers:
- Starters en groeien (aantal en grootte van spin-offs te bevorderen);
- Innovatief bedrijfsleven (kennisoverdracht naar het bedrijfsleven, met name het
- Inspirerend vestigingsklimaat (Kennispark is gestoeld op de gedachte dat het
ontstaan van kennisintensieve bedrijvigheid het best tot zijn recht komt wanneer ondernemers, wetenschappers en studenten in elkaars nabijheid samenwerken en kennis delen.
Het idee van een science park in Delft stamt al uit de jaren tachtig. Toen ontstond vanuit de universiteit al het idee om een R&D park te ontwikkelen. De benodigde gronden waren al verworven door het Rijk, maar vooral een terugloop in het studentenaantal zorgde ervoor dat de belangstelling voor het park wegebde. Medio jaren negentig kwam het idee toch weer bovendrijven: ‘Binnen de context van universiteiten die elkaar nationaal en internationaal beconcurreren ontstond opnieuw aandacht voor het belang van het ‘vermarkten’ van de kennis (De Graaf, 2006).
De ambitie van de betrokken actoren is om Technopolis tot een van de belangrijkste science parks van Europa te worden. Ingespeeld wordt op het aantrekken van R&D bedrijven die een link onderhouden met de TU. De looptijd is 15 tot 20 jaar. De totale oppervlakte is 120 hectare. Het science park moet een internationale uitstraling krijgen en toonaangevend zijn voor een aantal belangrijke onderzoeksgebieden. De bedrijven die zich gaan vestigen moeten een link hebben met de TU Delft of deze willen ontwikkelen.
Organisatie
De organisatiestructuur van de Nederlandse science parks zijn weergegeven in onderstaand tabel 5.9.
Tabel 5.9: Organisatiestructuur Nederlandse science parks
Science park / Organisatie Leiden Bio Science Park Kennispark Twente Technopolis Aansturend organisatie
Bestuur Leiden Bio Science Park Stichting Kennispark Twente Projectdirectie Science Port Holland
Werkorganisatie Stichting Leiden -
Life Meets Science
Projectteam
Kennispark Twente
Projectteam Technopolis Delft ING Real Estate Bouwfonds MAB
De aansturende organisatie van Leiden Bio Science Park bestaat uit het bestuur en Raad van Advies. De stichting Leiden- Life Meets Science is de werkorganisatie namens de gemeente Leiden, Universiteit Leiden en het LUMC.
Het bestuur bestaat uit zes personen, afkomstig van diverse organisaties11. Naast mensen uit de publieke sector, ook twee afgevaardigden van bedrijven op het park. Het bestuur wordt bijgestaan door de Raad van Advies, bestaande twaalf personen: naast de partijen die het bestuur vertegenwoordigen, ook hogere overheden, overige onderwijsinstellingen en het bedrijfsleven. De ontwikkeling wordt gemanaged door de stichting Leiden- Life Meets Science. Deze werkorganisatie kent tal van stakeholders, van de bovengenoemde organisaties. De werkorganisatie heeft als taak de groei van het park te stimuleren, een van de voornaamste doelstellingen.
11 Chairman Drs. H.W. te Beest, Vice-President Executive Board Leiden University, Vice Chairman Prof. dr. F.C. Breedveld, Chairman Executive Board LUMC, Treasurer Dr. P. Tetteroo, General manager Centocor B.V., M. Witteman,
Om doelstellingen te behalen is de Stichting Kennispark Twente opgericht. Deze stichting bestaat uit een projectteam dat het concept verder ontwikkelt en implementeert. Een bijzondere positie neemt de stuurgroep Kennispark Twente in, waarin de initiatiefnemers op bestuurlijk niveau zijn vertegenwoordigd12. Alle belangrijke initiatieven van de directeur dienen ter goedkeuring te worden voorgelegd. Ook de voortgang van het park dient in de stuurgroep besproken te worden. Naast de stuurgroep ziet de Raad van Toezicht toe op de doelrealisatie van de stichting.
In 2005 is begonnen met de organisatie en ontwikkeling van Technopolis Innovation Park. Samen met de gemeenten Delft en Rotterdam, heeft de TU Delft, SPH NV opgericht waar Technopolis Innovation Park deel van uit maakt. Er is gekozen voor deze juridische vorm omdat dit naar eigen zeggen een commerciële organisatie is. Daarnaast is het eenvoudig om partijen toe te laten treden indien dat gewenst is. Alle drie de partijen hebben een derde van de aandelen in bezit. In de Raad van Commissarissen houden drie bestuurders namens de aandeelhouders toezicht op de projectdirectie. De projectdirectie is verantwoordelijk voor het opstellen en uitvoeren van het businessplan, de aanname van personeel, het dagelijks management en de acquisitie van bedrijven. De directeur vormt samen met de ‘trekkers’ van Technopolis en Schieveen de directie van SPH.
Een speciale rol is toegedicht aan ING Real Estate en Bouwfonds MAB. Zij zijn vanaf het begin van het project nauw betrokken geweest. Ze hebben een exclusief contract om maximaal 100.000 vierkante meter BVO te ontwikkelen binnen tien jaar. Gemeente Delft en de TU Delft doen de grondexploitatie, de ontwikkelaars kunnen voor klanten bouwrijpe grond afnemen. Daar staat tegenover dat zij een groot deel van de voorinvesteringen voor hun rekening nemen. Omdat Technopolis een groot en langdurig project betreft, was het gewenst dat ontwikkelaars hierom financieel solide zijn. Feit is dus dat deze twee ontwikkelaars het alleenrecht hebben om te ontwikkelen op een groot deel van het park. Ze bieden ondernemers de kans om zowel te huren als te kopen. In beide gevallen ontstaat er een commitment om kwaliteit te blijven leveren, omdat zij anders bij de uitgifte van de laatste kavels zichzelf tekort doen. Tot slot hebben beide ontwikkelaars de taak op zich genomen op acquisitiegebied bij Technopolis. Via hun netwerk moeten zij aansprekende bedrijven trekken die zich op het park willen vestigen.
Financieel
Voor de ontwikkeling van het science park zijn afspraken gemaakt tussen de gemeente Leiden en de Universiteit Leiden. Beide hebben posities binnen het science park. Geld dat vloeit uit de opbrengst van de verkoop van kavels wordt door beide partijen geïnvesteerd in de ontwikkeling van andere kavels. Daarnaast neemt de gemeente het grootste deel van de kosten voor haar rekening voor infrastructuur. De Universiteit Leiden betaalt hier deels aan mee via grondopbrengsten bij verkoop. Een van de nieuwe ontwikkelingen is de uitbreiding met 36 hectare grond in het naastgelegen Oegstgeest. In de komende jaren worden hier extra laboratoria, kantoren en studentenfaciliteiten gebouwd. De kosten worden geraamd op € 130 miljoen. Over de inkomsten en eventuele rendementen over de partijen is niets bekend.
Kennispark Twente staat aan het begin van een gebiedsontwikkeling waar de ontwikkeling ervan gefaseerd wordt uitgevoerd. Het is van belang dat de kosten (aanleg openbaar gebied) en kosten (grondopbrengsten) aan het begin van elke fase in balans
12 De leden hiervan zijn: vice-voorzitter College van Bestuur UT, gedeputeerde Economie, Toerisme en Arbeidsmarkt van de provincie Overijssel en de wethouder Economische ontwikkeling, Jeugd & Onderwijs van de gemeente Enschede. De stuurgroep wordt ambtelijk ondersteund door een secretaris in de persoon van de directeur Kennispark Twente (www.kennisparktwente.nl).
zijn. Volgens het concept uit het masterplan zullen investeringen vanuit publieke partijen in de eerste fase(n) de investeringen vanuit de markt in de volgende fase(n) moeten uitlokken, opdat het vliegwiel in beweging kan worden gebracht. Vooral voor de transformatie van vastgoed, parkeeroplossingen en bebouwingen, worden hierbij nadrukkelijk ook inspanningen verwacht vanuit de markt om het geheel financieel haalbaar te houden. Die haalbaarheid vereist naast een heldere financieringsstrategie voor de deelplannen, ook een goede lobbystrategie in de richting van zowel private als publieke partijen.
De kosten van gemeente Delft en TU Delft worden gedekt uit de grondexploitatie Technopolis. Hier heeft de gemeente 16 procent en de TU Delft 84 procent in handen. De afspraak is echter dat de gemaakte kosten en opbrengsten gelijkwaardig worden verdeeld tussen de gemeenten en universiteit. Hierdoor is de gemeente mederisicodrager geworden voor de grondexploitatie, naast de eerdergenoemde ING Real Estate en Bouwfonds MAB.
Rol vastgoedpartijen bij science parks
Op Leiden Bio Science Park beperkt de rol van vastgoedpartijen zich tot bestuurders die een plaats hebben in het bestuur en de Raad van Advies. Het gaat over Centocor B.V, Crucell BV en vastgoedontwikkelaar PCS Design & Construction (farmaceutische bedrijfsgebouwen). De respondent van het science park management denkt dat private partijen op aansturend niveau geen toegevoegde waarde hebben. De argumentatie is dat zij meer oog hebben voor het ontwikkelen sec, dan vasthouden aan het concept. Vooral in economisch slechtere tijden is men bezorgd dat deze partijen toch overstag gaan ten koste van het concept.
De gemeente Leiden vraagt zich echter af of Nederlandse gemeenten (financieel) sterk genoeg zijn om een ontwikkeling voort te zetten vanuit het verleden, zoals deze zich heeft voorgedaan op Leiden Bio Science park. Een toevoeging van een grote financieel sterke partij kan een waardevolle toevoeging zijn. Het gaat hier in het bijzonder om het voeren van een professioneel management en acquisitiebeleid. Een toekomstig alternatief zou een consortium kunnen zijn van publiekprivate partijen in een Bio Science
Park BV / NV.
De ontwikkeling van Kennispark Twente heeft het karakter van gebiedsontwikkeling. Dit
betekent dat ook private partijen als projectontwikkelaars, beleggers,
woningbouwcorporaties en eigenaren moeten participeren in de realisering van het Kennispark. Opgemerkt wordt dat alleen als alle partijen zich bereid tonen te participeren, het mogelijk is om de ambities waar te maken. De universiteit moet echter nog een besluit nemen over toekomstige eigendomsverhoudingen voor het campusterrein. Een rol voor vastgoedpartijen lijkt hierdoor vooralsnog beperkt tot het ontwikkelen van bedrijfshuisvesting zonder betrokken te raken op strategisch niveau. Ook bestaat er de mogelijkheid dat een private partij het parkmanagement op zich gaat nemen.
Zoals te zien was in de organisatiestructuur van Technopolis, nemen ING Real Estate en Bouwfonds MAB al vroeg in het project een belangrijke rol in als ervaren (en
exclusieve) gebieds-, gebouwontwikkelaar en acquisiteur. Deze vroegtijdige
betrokkenheid is in Nederland niet gebruikelijk bij science parks. Hierbij kunnen echter een aantal kanttekeningen worden geplaatst.
Allereerst moet volgens de respondent van het science park projectteam erkend worden dat de ontwikkeling van gebouwen voor hightech bedrijven geen doorsnee bedrijfsgebouw betreffen. Ondernemers dwingen om met een van beide ontwikkelaars in
park formeel onder een van beide ontwikkelaars een bedrijfsgebouw opgeleverd heeft gekregen, maar dat feitelijk is gerealiseerd door een derde ontwikkelaar.
Daarbij is het volgens de respondent de vraag of het marktnetwerk van ING Real Estate wel ver genoeg reikt in de wereld van hightech bedrijven en of zij de ideale acquisiteur zijn. Aannemelijker lijkt het dat acquisitie eerder via de TU Delft zijn weg vindt. In persoonlijke (werk)sfeer en via informele contacten lijkt de kans groter om een dergelijke acquisitie te voeren. Vooral omdat gezocht wordt naar bedrijven die een link hebben, of deze willen aangaan met de TU. Daarom is oud KPN-topman Wim Dik ingezet om zijn netwerk aan te spreken en te informeren over de vestigingskansen op Technopolis. Op het gebied van parkmanagement en dus stimulans voor kwaliteit, lijkt een private investering wel interessant, aldus de respondent van de gemeente Delft.
Concept
Hier wordt het concept van de science parks nader toegelicht. Er wordt dieper ingegaan op de doelgroepen, faciliteiten, stedenbouw en gebouwen.
Doelgroepen
In onderstaand tabel 5.10 worden de belangrijkste doelgroepen en tevens de belangrijkste productsectoren per science park benoemd.
Tabel 5.10: Doelgroepen science parks Nederland
Leiden Bio Science Park
Kennispark Twente
Technopolis
Doelgroep Biotechnologie Hightech
Kennisgebonden dienstverlening R&D Relatie met TU Delft: Nano technologie Watermanagement Infrastructuur Energie Belangrijkste productsectoren
Biotechnologie Business / science (slechts 5
bedrijven)
Belangrijkst toelatingscriterium voor bedrijven op Leiden Bio Science park is dat zij actief zijn in biotechnologie. Is dit niet het geval, dan moet het actief zijn in aanverwante dienstverlening. Hier is vaak sprake van een mix tussen laboratoria en kantoorruimte.