Tijdens het bureauonderzoek is de bestaande relevante kennis van de onderzoekslocatie verzameld. Daartoe zijn de in Tabel 2 weergegeven bronnen geraadpleegd. Aan de hand van het bureauonderzoek is een archeologisch verwachtingsmodel opgesteld.
Tabel 2: Steenwijk, Gagelsweg 25: gebruikte bronnen en kaarten.
Actueel Hoogtebestand Nederland (www.ahn.nl)
ANWB, 2004. Topografische Atlas Overijssel 1:25000. ANWB bv, Den Haag, k. 5.
Centraal Archeologisch Archief (CAA) en Centraal Monumenten Archief (CMA) van de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed (RCE) [ARCHIS].
Het Oversticht, 2001. Cultuurhistorische @tlas Overijssel, gemeente Steenwijkerland. Het Oversticht, Zwolle.
Geomorfologische Kaart Alterra [ARCHIS]
Indicatieve Kaart Archeologisch Waarden (IKAW) [ARCHIS]
Kwaliteitsnorm voor de Nederlandse Archeologie (KNA) versie 3.1. College voor de Archeologische Kwaliteit (www.sikb.nl).
Stichting voor Bodemkartering, 1988. Bodemkaart van Nederland 1:50000. Blad 16 Oost Steenwijk. StiBoKa, Wageningen.
Sueur, C. & R. Schrijvers 2006. Archeologische Verwachtingen- en Beleidskaart voor het Grondgebied van Steenwijkerland. Een Aanzet tot het Ontwikkelen van Ruimtelijk Archeologiebeleid. Vestigia rapport nr. V337, Amersfoort.
Sueur, C. & C. Verschoor, 2007. Bureauonderzoek Loopbrug station Steenwijk. Vestigia V454.
12 Provinciën 2006/2007. Atlas van Topografische Kaarten. Nederland 1955-1965. Uitgeverij 12 Provinciën, Landsmeer, k. 72.
Uitgeverij Nieuwland, 2005. Grote Historische Topografische Atlas ±1905. Overijssel 1 : 25 000. Uitgeverij Nieuwland, Tilburg, 220.
Tulp, C. 2009. Steenwijk, Oostwijkstraat, Gemeente Steenwijk (Ov.). Een Inventariserend Archeologisch Veldonderzoek. De Steekproef bv, Zuidhorn. (Steekproefrapport 2009-03/14)
Versfelt, H.J. & M. Schroor, 2005. De Atlas van Huguenin: Militair-topografische Kaarten van Noord-Nederland 1819-1829. Heveskes Uitgevers, Groningen/Veendam, k. 54.
Wolters-Noordhoff Atlasprodukties, 1990.Grote Historische Atlas van Nederland deel 3: Oost-Nederland 1830-1855, schaal 1:50000. Wolters-Noordhoff, Groningen, k. 12.
www.watwaswaar.nl
2.2 Fysische geografie (KNA 3.1 LS04)
Op het Actueel Hoogtebestand Nederland (AHN) is te zien dat Steenwijk aan de voet van een stuwwal is gelegen. Ten westen en zuidwesten
hiervan is een beekdal dat deze zandrug en het hoger gelegen Steenwijkerwold doorsnijdt.
Wegens de ligging binnen de bebouwde kom van Steenwijk is het plangebied niet gekarteerd op de geomorfologische kaart en de
bodemkaart. Steenwijk ligt geomorfologisch gezien deels op een hoge heuvelrug en een terrein met welvingen (classificatie geomorfologische kaart respectievelijk 11B6 en 3L6). Ten westen van Steenwijk liggen vlakten (2M6 en 2M14).
Ten oosten van Steenwijk, op de stuwwal, bestaat de bodem uit zandgrond. Hier heeft zich een veldpodzolbodem gevormd in leemarm en zwak lemig fijn zand (Hn21 met grondwatertrap VI: gemiddeld hoogste grondwaterstand tussen 40 en 80 cm en gemiddeld laagste
grondwaterstand meer dan 120 cm onder het maaiveld). Ten zuidoosten bevindt zich een hoge zwarte enkeerdgrond met lemig fijn zand (zEZ23x met grondwatertrap V; een keileempakket begint tussen 40 en 120 cm onder het maaiveld en heeft een dikte van minimaal 20 cm).
Ten westen en noorden van Steenwijk liggen madeveengronden met zeggeveen, rietzeggeveen of broekveen (zie Figuur 3). Deels gaan deze veengronden over in zand op minder dan 120 cm diepte, maar hier heeft zich geen humuspodzol in het zand gevormd (classificatie bodemkaart faVc en aVz met grondwatertrappen V en II: gemiddeld hoogste
grondwaterstand minder dan 40 cm en gemiddeld laagste grondwaterstand respectievelijk meer dan 120 cm en tussen 50 en 80 cm onder het
maaiveld).
4
Figuur 3
Steenwijk, Gagelsweg 25:
uitsnede uit de bodemkaart (verschaald). De ligging van het plangebied is met een rode ovaal weergegeven.
2.3 Archeologie (KNA 3.1 LS04)
In het plangebied zijn in het verleden geen meldingen gedaan van vondsten of archeologische terreinen aan het Centraal Archeologisch Archief (CAA) en het Centraal Monumenten Archief (CMA) van de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed (RCE). Wel zijn verschillende vondsten en twee monumenten bekend in de omgeving van het plangebied.
Ongeveer een halve kilometer ten zuiden van het plangebied bevindt zich een terrein van hoge archeologische waarde [CMA-nummer 9439].
Op het terrein zijn nederzettingsresten uit de steentijd (het mesolithicum en het midden-neolithicum) en de Romeinse tijd gevonden. Het gaat om mesolithisch en neolithisch bewerkt vuursteen en onversierd
trechterbekeraardewerk. De vondsten uit de Romeinse tijd bestaan uit inheems-Romeins aardewerk [CAA-nummers respectievelijk 12381 en 12400].
Ongeveer 700 meter ten westen van het plangebied bevindt zich de historische kern van Steenwijk met de vestingwerken [CMA-nummer 13959]. Binnen de historische kern zijn vondsten gedaan van onder andere scherven aardewerk en muurrestanten, daterende vanaf de late
middeleeuwen [CAA-nummers 12371 en 13785]. Tijdens de
herstelwerkzaamheden van de stadswallen in 1999 heeft de Werkgroep Archeologie Steenwijk en Omstreken (WAS) archeologische
begeleidingen uitgevoerd [CAA-nummers 43928 en 43929]. Hierbij zijn funderingen aangetroffen evenals een oude straat onder de stadswal. Een latere begeleiding uit 2005 heeft vondsten uit de nieuwe tijd opgeleverd [CAA-nummer 405360]. Melding 27235 betreft de in 1974 uitgevoerde opgraving van de St. Clemenskerk waarbij funderingen van eerdere fasen van de kerk zijn gevonden. De opgraving is uitgevoerd door Halbertsma van de voormalige Rijksdienst voor het Oudheidkundig
Bodemonderzoek (tegenwoordig de RCE). Ten zuidwesten van de historische kern zijn zeven meldingen bekend die aan de hand van de coördinaten niet nauwkeurig zijn te plaatsen, maar hoogstwaarschijnlijk ook binnen de vesting vallen. De meldingen betreffen voornamelijk scherven aardewerk uit de late middeleeuwen tot en met nieuwe tijd [CAA-nummers 12409, 12410, 13670, 45390, 45391 en 45392]. De zevende melding is de vondst van een vuurstenen bijl uit de steentijd
[CAA-nummer 12394].
Ruim 400 meter ten zuiden van het plangebied is met behulp van
een metaaldetector een zilveren denarius (een type munt) gevonden van Antoninus Pius [CAA-nummer 22207]. Deze is gedateerd rond
139 n.Chr. Ongeveer 690 meter ten westen van het plangebied is de vondst gemeld van een stenen bijl van het type Flint-Rechteckbeil, die uit de periode midden-neolithicum tot en met bronstijd dateert
[CAA-nummer 13644]. Bijna 800 meter ten zuidwesten van het plangebied is een gouden aureus (een type munt) gevonden met daarop Faustina II [CAA-nummer 23105]. Deze munt dateert uit het midden van de Romeinse tijd.
Ongeveer 70 meter ten zuidoosten hiervan is een bronzen beeldje van een leeuw gevonden dat uit de late middeleeuwen tot nieuwe tijd dateert [CAA-nummer 22233].
Bijna een kilometer ten noordoosten van het plangebied zijn een complete situla (aardewerk) uit het midden van de Romeinse tijd en tien scherven aardewerk uit de vroege middeleeuwen aangetroffen [CAA-nummer 12389]. Ruim een kilometer ten noordwesten is in ARCHIS de vondst van een stenen bijl van het type Flint-Ovalbeil uit het neolithicum gemeld [CAA-nummer 12396].
Twee vondsten in de omgeving van het plangebied zijn
administratief geplaatst. Dit houdt in dat de exacte vindplaats niet bekend is. Het gaat om een stenen hamerbijl uit de vroege tot midden-bronstijd en bewerkt vuursteen uit de periode midden-mesolithicum tot en met midden-bronstijd [CAA-nummers respectievelijk 12397 en 12385].
Voor meer details wordt verwezen naar Tabel 3 en Appendix II.
In ARCHIS zijn binnen een straal van een kilometer rondom het plangebied twee eerder uitgevoerde onderzoeken bekend. Een terrein ongeveer 760 meter ten zuidwesten van het plangebied werd in 2009 door De Steekproef onderzocht door middel van grondboringen [OM-nummer 38778]. De bodem bleek grotendeels te zijn verstoord. Er werden geen archeologische indicatoren waargenomen (Tulp 2009).
Ongeveer 950 meter ten noordwesten van het huidige plangebied liggen vier kleine terreinen (bij elkaar 20 m2) waarvoor door Vestigia in 2007 een archeologisch bureauonderzoek is uitgevoerd [OM-nummer 23886]. Een deel van de onderzochte locaties had volgens de IKAW een hoge verwachting voor archeologische waarden in verband met de nabijheid van de Steenwijker Aa. Hoewel de aanwezigheid van archeologische resten niet is uit te sluiten, is de bodem binnen de plangebieden vermoedelijk grotendeels verstoord (Sueur &
Verschoor 2007, 12).
6
Tabel 3: Steenwijk, Gagelsweg 25: overzicht van de ARCHIS-meldingen (voor de dateringen en de ligging wordt verwezen naar Appendix I en II).
ARCHIS-nrs RD-coördinaten Omschrijving Datering
CMA
9439/16G-002 205,353/532,833 vindplaats mesolithisch en neolithisch vuursteen vindplaats inheems-Romeins aardewerk
mesolithicum – midden-neolithicum Romeinse tijd 13959/16G-A08 204,205/533,517 Stadskern van Steenwijk; stadsrechten 1327 of tussen
1255 en 1295; voor het eerst genoemd rond 1141; in 1523 is veel verwoest tijdens de Gelderse oorlog; in 1591-1592 werd de stad opnieuw versterkt; rond 1621 met aarden wallen omgeven.
late middeleeuwen
CAA
12371/16GN-1 204,100/533,550 restant stadsmuur of poort, aangetroffen tijdens rioolwerkzaamheden
late middeleeuwen B -nieuwe tijd A
12381/16GN-11 205,300/532,800 transversaalspits, 2 trapezia, onbekende hoeveelheid bewerkt vuursteen en onbekend aantal scherven trechterbekeraardewerl
mesolithicum -neolithicum
12385/16GN-16 205,000/533,000 bewerkt vuursteen: trapezium en 2 spitsen midden mesolithicum -midden bronstijd B 12389/16GN-19 205,850/534,400 complete situla (aardewerk) midden Romeinse tijd 12394/16GN-24 204,000/533,000 vuurstenen bijl gevonden in veen (Flint-Ovalbeil) neolithicum
12396/16GN-27 204,100/534,300 vuurstenen bijl (Flint-Ovalbeil) midden tot laat-neolithicum
12397/16GN-28 205,000/533,000 stenen hamerbijl (Arbeitsaxt) bronstijd vroeg-midden 12400/16GN-31 205,440/532,950 onbekende hoeveelheid inheems-Romeinse
aardewerkscherven
Romeinse tijd
12409/16GN-40 204,000/533,000 kan steengoed (Siegburgs) late middeleeuwen B -nieuwe tijd A
12410/16GN-41 204,000/533,000 kan steengoed (baardman op hals) nieuwe tijd A 13644/16GN-47 204,520/533,790 stenen bijl (Fels-Rechteckbeil) midden neolithicum
-bronstijd 13670/16GN-49 204,000/533,000 onbekend aantal scherven aardewerk: roodbakkend
geglazuurd, kogelpot, Pingsdorf, proto-steengoed, steengoed
late middeleeuwen
13785/16GN-50 204,040/533,620 onbekend aantal bekers van steengoed (Siegburgs en ander); schrijflei van leisteen, ijzeren mes, vensterglas, houten schaal en bord, stenen kogel, vevanger van aardewerk, pispot
late middeleeuwen B
22207/16GN-54 205,200/533,250 zilveren denarius (munt) van Antoninus Pius midden Romeinse tijd 22233/16GN-56 204,750/533,050 1 bronzen beeld van leeuw late middeleeuwen B
-nieuwe tijd A 23105/16GN-61 204,700/533,100 1 gouden munt, aureus met Faustina II midden Romeinse tijd 27235/16GN-46 204,080/533,640 opgraving in 1974 door het ROB van de St.
Clementskerk; hierbij zijn een tiental stenen bouwfasen op sporen van een houten voorganger gevonden.
Funderingen van tufsteen, veldkeien, baksteen;
paalgaten
vroege middeleeuwen D - lage middeleeuwen B
43928/16GN-74 204,020/533,360 archeologische begeleiding 1999: resten Meierink-hoeve en blokhuis;
5 scherven steengoed (Siegburgs)
middeleeuwen laat B
43929/16GN-75 204,300/533,360 archeologische begeleiding 1999: keienbestrating 14e late middeleeuwen B
of begin 15e eeuw; 20 scherven aardewerk (o.a.
Siegburgs)
45390/16GN-76 204,000/533,000 1 kan steengoed, gevonden in gracht late middeleeuwen B -nieuwe tijd C 45391/16GN-76 204,000/533,000 1 kan steengoed, gevonden in de Aa late middeleeuwen B
-nieuwe tijd 45392/16GN-76 204,000/533,000 vondsten uit kuil in bouwput (vnl. 13e eeuw). Onbekend
aantal scherven aardewerk: Pingsdorf, proto-steengoed, kogelpot, roodbakkend geglazuurd
late middeleeuwen B
405360/16GN-83 203,975/533,487 archeologische begeleiding 2005: keldervloer, rondgemetselde put, 2 afvalkuilen met aardewerk, baksteenpuin, slakmateriaal
nieuwe tijd
Behalve de databestanden van de RCE zijn ook de cultuurhistorische @tlas van de gemeente en de Archeologische Verwachtingen- en Beleidskaart voor het Grondgebied van Steenwijkerland geraadpleegd (zie Figuur 4). Behalve de ARCHIS-meldingen met als achtergrond de Indicatieve Kaart voor Archeologische Waarden (IKAW) staan hierop ook onder andere de historische objecten, aandachtsgebieden en vondstmeldingen van amateur-archeologen.
De vondstmeldingen van de amateur-archeologen zijn allemaal stukken bewerkt vuursteen [nummers 14, 17, 18 en 19]. De met blauwe lijnen en arcering aangegeven aandachtsgebieden zijn de 10e eeuwse nederzetting Westwijk [nummer A13]; de Olde Wheeme, een kerk uit Oostwijk [A14]; de St. Clemenskerk met een oudste vermelding uit 1109 [A15]; de 11e eeuwse nederzettingen Oostwijk [A16] en Middelwijk [A17].
Drie van de historische objecten die zijn weergegeven binnen de historische kern van Steenwijk (blauwe kruisjes met zwarte nummers) zijn kerkgebouwen uit de negentiende eeuw [nrs. 46, 49 en 50].
Nummer 47 is de Lieve Vrouwekerk uit 1477 en nummer 45 is de
St. Clemenskerk die uit de veertiende tot en met zestiende eeuw dateert.
Nummer 67 is de locatie van een molen uit de zeventiende eeuw (weergegeven op de historische kaart van Blaeu). Nummer 48, gelegen binnen aandachtsgebied A15 is de Molenwal (deze behoort tot de vestingwerken).
De cultuurhistorische @tlas laat zien dat het plangebied in het kampenlandschap van Steenwijk ligt. Binnen een kampenlandschap werden op de hoge delen eenmansessen (akkerkampen) aangelegd en werden de lagere delen, bestaand uit woeste grond of grasland, gebruikt om het vee te weiden. Rondom de essen bevonden zich hagen of
houtwallen om de gewassen tegen het vee te beschermen.
8
Figuur 4. Steenwijk, Gagelsweg 25. Uitsnede (bewerkt) van de Archeologische Waarden- en Verwachtingskaart voor Bewoningskernen en Buitengebied [Vestigia 2006, Kaartbijlage 6]. De ligging van het plangebied is met een groene lijn en pijl weergegeven.
2.4 Historische geografie (KNA 3.1 LS03)
In de historische atlassen (zie Figuur 5) is te zien dat de situatie op het terrein in 1995 overeen komt met de huidige situatie. Tien jaar eerder, in 1985, was de situatie anders. Binnen het plangebied lijkt sprake te zijn geweest van bebouwing. Ook was er een park met waterpartijen. De huidige bebouwing ten oosten en westen van het plangebied bestond nog niet. Halverwege de twintigste eeuw was binnen het plangebied nog geen bebouwing. Wel is het park met de waterpartijen (hier als één geheel
weergegeven) al aanwezig. Langs de oostelijke zijde van het plangebied is een (destijds nog aan te leggen) weg weergegeven. In het begin van de twintigste eeuw bestond het terrein net als het omringende gebied uit grasland. Ten noorden van het plangebied is de spoorlijn al te zien. Op oudere kaarten ontbreekt deze.
Figuur 5: Steenwijk, Gagelsweg 25: details van historische kaarten [verschaald, het noorden is telkens boven]. Linksboven een detail uit 1995 en rechtsboven uit 1985; midden links een uitsnede uit de kaart van 1955-65 en daarnaast uit circa 1905. De uitsnede linksonder laat de situatie zien van 1830-1855 en
rechtsonder toont de situatie in 1819-1829. De ligging van het plangebied is met een rode lijn aangegeven.
10
2.5 Archeologisch verwachtingsmodel (KNA 3.1 LS05)
Wegens de ligging binnen de bebouwde kern van Steenwijk is het
onderzoeksgebied als niet gekarteerd weergegeven op de IKAW. Uit het plangebied zelf zijn geen archeologische vondsten bekend. Het terrein was tot halverwege de twintigste eeuw onbebouwd. Er zijn inmiddels verdwenen waterpartijen en bomen en struiken geweest. In recente tijd was het plangebied een parkeerterrein.
Gezien de ligging van de historische kern van Steenwijk op een afstand van 700 meter kunnen archeologische indicatoren aanwezig zijn uit de late middeleeuwen en nieuwe tijd, zoals scherven aardewerk, stenen kogels, houtskool, scherven vensterglas en resten van bouwmaterialen.
Het plangebied is gelegen nabij een stuwwal. Hogere delen binnen een terrein (zandkoppen of zandruggen) waren van oudsher in trek voor bewoning. In de omgeving en ook binnen de vesting zelf zijn meldingen bekend van fragmenten bewerkt vuursteen uit de steentijd en stenen bijlen uit de periode neolithicum tot en met bronstijd. Dit houdt in dat het gebied in de omgeving van Steenwijk in ieder geval al sinds het neolithicum bewoond is geweest. Ook uit latere perioden zijn vondsten bekend, namelijk uit de metaaltijden, de Romeinse tijd en de reeds genoemde middeleeuwen en nieuwe tijd. Vondsten uit de eerdere perioden (zoals de steentijd en metaaltijden) zijn daarom eveneens te verwachten binnen het plangebied.
Archeologische indicatoren voor de steentijd kunnen bestaan uit bijvoorbeeld scherven aardewerk, bewerkt en of verbrand (vuur)steen, voorwerpen van steen, houtskool-concentraties of haardplaatsen.
Indicatoren voor menselijke activiteiten in de metaaltijden en Romeinse tijd kunnen behalve eerder genoemde indicatoren bijvoorbeeld ook bestaan uit metalen voorwerpen en resten van metaalbewerking. Omdat de conserveringsomstandigheden voor hout of onverbrand bot in
zandgrond ongunstig zijn, worden vondsten van deze materialen binnen het plangebied niet verwacht.
Dwars door het plangebied liggen verschillende leidingen (informatie van KLIC). Ter plaatse hiervan zal de bodem zijn verstoord. Andere verstoringen zullen te maken hebben met oude verkavelingen (gedempte perceelssloten), agrarische activiteiten (bijv. ploegen of egalisatie), de voormalige waterpartijen en bebouwing (funderingen), boomwortels en mogelijk de weg langs de oostzijde van het plangebied.