47Beplanting en stijlen

In alle stijlperiodes heeft de beplanting en met name bomen op de begraafplaats en belangrijke rol gespeeld.34 We maken een sprong in de geografische context om een en ander te illustreren. Bomen werden om verschillende redenen geplant. Zo konden ze een esthetische functie vervullen, maar ook vanwege hygiënische aspecten. Geneesheer J.F.Hengel schrijft in zijn ‘Geneeskundig Plaatsbeschrijving’ (1875) over de beukenlaan van de begraafplaats te Hilversum: “Lanen omzoomd door bomen welke door hun weligen groei en rijke bladerdos de zonnestralen onderscheppen en het uitdrogen verhinderen. Daar ze in de richting van het zuiden naar het noorden zijn aangelegd, beletten ze de schadelijke dampen, die uit het meest bevolkte gedeelte van het kerkhof opstijgen, zich over het dorp te verspreiden.”35 Uiteraard moeten we dit ook zien in de tijd waarin de begraafplaats is aangelegd. In de tijd van de romantische stijl, ook wel landschapsstijl, werden bomen vooral als esthetisch middel ingezet. We zien hiervan ook een mooi voorbeeld bij Roodbaard in Leeuwarden.36 Voor de begraafplaats in Leeuwarden maakt Roodbaard in 1829 een ontwerp, waarbij beplanting en vooral bomen werden geconcentreerd langs de paden en de randen van grafvelden. Door middel van een afwijkende vormentaal en differentiatie in beplanting werd een onderlinge hiërarchie gecreëerd op de begraafplaats. De stadsgeschiedschrijver schrijft over deze manier van inrichten: “Bij het aanleggen kon tevens naast het noodzakelijke en nuttige, ook het schoone en aangename in het oog worden gehouden, ten einde door eene smaakvollen beplanting mede het schrikbeeld weg te nemen, hetwelk veler vooroordeel nog aan de stille verblijfplaats der dooden hechtte.” 37

Van begraafplaats naar wandelpark

De begraafplaats in Leeuwarden had naast het begraven en functie als wandelpark. Dit is een van de eerste begraafplaatsen die naast begraven ook dienst kon doen als wandelpark. Mede door deze extra functie was er gekozen voor de landschapsstijl en beplantingsopzet. In deze tijd werden ook villatuinen en stadsparken in dezelfde heersende ontwerpstijl aangelegd. 34

Groningen en Ten Boer

In Groningen zien we echter een contrast ten aanzien van de heersende stijlkenmerken. De twee begraafplaatsen die in 1827 zijn aangelegd buiten de stad moesten sober en doelmatig worden ingericht.38 Het gaat hierbij om de Noorder- en de Zuiderbegraafplaats. In de literatuur zien we dat vanaf 1827 veel begraafplaatsen al werden ingericht in stijl van de romantiek ofwel de landschappelijke stijl. Hiermee had de begraafplaats tevens de functie van wandelpark, zoals we ook in Leeuwarden zien.39

Hiermee zien we dat er wel degelijk een relatie is tussen de stijlkenmerken van begraafplaatsen en de heersende tuin- en landschapsarchitectuur. We kunnen concluderen dat Groningen in deze beweging niet mee gaat. Ook in de begraafplaatscultuur en vormgeving zien we een golfbeweging van uitbundigheid naar soberheid. Vanaf de jaren zeventig van de vorige eeuw wilde men terug naar een natuurlijke en intieme sfeer op begraafplaatsen. Natuurbegraafplaatsen waren hiervan het gevolg. 40 Er werd naar het verleden gekeken en de vormgeving uit de prehistorie werd opnieuw toegepast, namelijk ovaalvormige modellen die refereren aan de grafheuvels, zoals een voorbeeld in Haren en later in Ten Boer. Ook de openbaarheid van deze terreinen speelt in toenemende mate een rol.41 Dit is zeker geen nieuw fenomeen, want we zagen dit ook al rond 1829 met de begraafplaats in Leeuwarden van Roodbaard.

Relatie tussen vorm en stijlkenmerken in de tuin- en landschapsarchitectuur

Als we kijken naar de begraafplaatsen in Groningen en Ten Boer en naar de verschillende ouderdom, zien we een opvallend verschijnsel. Er is globaal een driedeling te maken op basis van ouderdom. De kerkhoven dateren bijna allemaal uit de dertiende eeuw en hebben een rechthoekige vorm of een afgeleide daarvan.42 De gebouwen zijn soms jonger omdat deze in de loop van de eeuwen, geheel of gedeeltelijk, zijn herbouwd. Op Middelbert en Noorddijk na, liggen alle kerkhoven op wierden. We zien op wierden veel kerkhoven met een rechthoekig of ovaalvormig model, zoals in Leegkerk, Woltersum en Wittewierum. Deze terreinen liggen allemaal op een wierde en dus hoog. Ze hebben allemaal een

38 http://gemeente.groningen.nl/begraven/historie. 39

40

kerk oriëntatie. Deze kerkhoven zijn ruim voor de twintigste eeuw al in gebruik als kerkhof. Het is niet precies bekend wanneer de vroegste begravingen hier zijn geweest, maar de gebouwen en geschiedenis van de plekken begint allemaal rond de twaalfde en dertiende eeuw. Hierbij zien we geen relatie tussen de stijlkenmerken binnen de tuin- en landschapsarchitectuur of andere kunststromingen. Vervolgens zien we een serie begraafplaatsen, die is aangelegd tussen begin negentiende eeuw en begin twintigste eeuw. Ook deze hebben allen een rechthoekige vorm of een afgeleide hiervan. Pas vanaf het begin van de twintigste eeuw, werd er met de ontwerptekening voor het Selwerderhof in 1939 een relatie gelegd met de tuin- en landschapsarchitectuur. Hierbij moet worden aangetekend dat de begraafplaats Esserveld in Groningen uit 1924 de vroegste is die overeenkomsten laat zien tussen de heersende tuin- en landschapsarchitectuur en begraafplaatsinrichting.

Afb. 40 Ontwerp door de afdeling gemeentewerken van de gemeente Groningen Bron. Archief gemeente, inventaris RO, openbare werken, Groningen RO/6330 -1.776.11 Esserveld

48

We zien bij de begraafplaatsen en kerkhoven in Groningen en Ten Boer veel overeenkomsten en verschillen. Deze uiten zich op alle onderdelen zoals in dit hoofdstuk is beschreven. We hebben nu een overzicht waar de begraafplaatsen en kerkhoven liggen. Ook de vorm en hoe ze zijn ingericht is bekend. Om de vraag te beantwoorden, waarom ze daar liggen en waarom in die vorm, moeten we verder onderzoeken. Om de achtergronden van deze verschillen en overeenkomsten te achterhalen is verdiepend onderzoek nodig. Om binnen de beschikbare tijd van deze scriptie te blijven, zullen we een selectie moeten maken van begraafplaatsen en kerkhoven voor nader onderzoek.

Nader onderzoek

Zoals hierboven aangegeven maken we een selectie van begraafplaatsen en kerkhoven voor verdiepend onderzoek. Tijdens deze verdieping proberen we te achterhalen waarom de begraafplaatsen en kerkhoven daar liggen en waarom in die vorm.

Hiervoor maken we een selectie van verschillende terreinen waarbij de volgende onderlinge verschillen aanwezig moeten zijn.

- verschil in landschap - verschil in vorm

- relatie met tuin- en landschapsarchitectuur - verschillende eigenaars / beheerders - verschil in aanlegperiode

- verschil tussen stad en platteland Hiervoor kiezen we de volgende terreinen; 1. Het Selwerderhof

2. Kerkhof Woltersum 3. Begraafplaats Woltersum

Het Selwerderhof omdat hier de inzet van een bekende tuin- en landschapsarchitect J.Vroom is geweest en omdat er verschillende

beheervormen op één terrein worden uitgevoerd. Daarnaast is het terrein opgehoogd met 3 meter zand en heeft daardoor dus geen relatie met het landschap. Ook de stedelijke context is, tussen aanleg en heden, sterk veranderd wat ook op het gebruik en beheer effecten heeft.

49

Het kerkhof te Woltersum, omdat dit in midden in het dorp ligt vlak naast de nieuwe begraafplaats. Deze context en combinatie zien we nergens binnen de gemeenten Groningen en Ten Boer. De eigenaar is SOGK en het beheer wordt gedaan door vrijwilligers uit het dorp en is op ecologische leest geschoeid.

De begraafplaats in Woltersum is kenmerkend voor de begraafplaatsen uit de aanlegperiode van begin twintigste eeuw. We zien hier een

rechthoekige vorm verdeeld in vier klassen. Er is tevens een te verwachten relatie met het naast gelegen kerkhof. Het onderhoudsniveau is hoog te noemen, de eigenaar is de plaatselijke begraafplaats vereniging Woltershof. Het terrein ligt iets hoger in het landschap en er is geen duidelijke relatie met het landschap. We kiezen het kerkhof en de begraafplaats in één dorp, omdat onderzocht moet worden of er een relatie is tussen beide. Daarnaast kunnen we door deze selectie tevens de verschillen tussen stad en platteland belichten.

In de volgende hoofdstukken verdiepen we respectievelijk het Selwerderhof, het kerkhof te Woltersum en de begraafplaats te Woltersum.