MONIKA SIE DHIAN HO & PAUL KALMA
Directeur en oud-directeur van de WBS
De barbaarse aanslag op vlucht MH17 heeft Willem Witteveen en 297 medepassagiers het leven gekost. Hij die zijn leven wijdde aan ‘de geordende wereld van het recht’ — aldus de titel van zijn inleiding tot het vakgebied — is gesneuveld in totale rechteloosheid.
De WBS-gemeenschap verliest met Willem Witteveen een inspirator, auteur van talloze columns en artikelen, co-auteur van WBS-boe-ken en -rapporten en een toegewijde redac-teur en later lid van de redactieraad van S&D. Een man die schijnbare tegenstellingen zo naturel in zich verenigde: immer beminnelijk en strijdlustig, al jong gezaghebbend en nog steeds kwajongensachtig, sterk autonoom en tegelijk kwetsbaar ogend.
Willem Witteveen heeft de afgelopen vijfen-twintig jaar een belangrijke bijdrage geleverd aan het werk van de WBS. In 1990 ging hij deel uitmaken van de redactie van S&D. Sindsdien heeft hij het blad onafgebroken helpen redi-geren en vormgeven; eerst als redacteur en vanaf 1999, toen hij tot de Eerste Kamer toe-trad, als lid van de redactieraad. Hij schreef zelf in totaal zo’n zeventig korte of langere artikelen en was daarmee een van de produc-tiefste auteurs.
Zijn favoriete genre: korte, vaak polemi-sche stukken aan het begin of het eind van het blad. Van vrolijkheid over het NOS-journaal dat bij de presentatie van de complete Verza-melde Werken van Multatuli opriep tot lezing van diens Idee 451 (‘de meest subversieve, meest socialistische daad die er in jaren op televisie gesteld is’ — S&D 1995 / 4), tot boosheid over de beroepsverboden die de
universitei-ten van Tilburg en Rotterdam aan de hooglera-ren Vosman respectievelijk Ramadan opleg-den (S&D 2009 / 9). Van teleurstelling over de gemiste kansen in de regeringsverklaring van het eerste paarse kabinet (‘Waarom zich terug-trekken onder de veilige paraplu van woorden die niet bijten en idealen die niet verhelde-ren?’ — S&D 1994 / 10) tot een bedroefd afscheid van de overleden samensteller van de S&D poëzierubriek Rein Bloem (‘In de literatuur zag hij de worstelingen terug om een rechtvaardige samenleving te bewonen’ — S&D 2008 / 9).
In zijn werk duikt een aantal belangrijke thema’s veelvuldig op. Ten eerste de ontwik-kelingen in het sociaal-democratisch denken en dat van andere politieke stromingen. Daar-bij schuwde hij de contra-intuïtieve stelling-names niet. Zo besloot hij een artikel waarin hij het moderne ‘maakbaarheidsconserva-tisme’ contrasteert met het traditionele con-servatisme van Edmund Burke met drie lessen van de laatste voor sociaal-democraten. Om te beginnen doen zij er goed aan oog te hebben voor tradities en instituties, met name die gevestigd sinds de Verlichting, omdat die een waardevol erfgoed vormen en voortdurend vernieuwing van binnenuit verdienen.
Daarnaast kunnen sociaal-democraten beter hun maakbaarheidsgeloof temperen en eerst goed analyseren welke ordening er door ingrijpen wordt verstoord en of de ingreep die verstoring rechtvaardigt. En ten slotte zouden zij zich in hun democratische politiek vooral moeten laten inspireren door de metafoor van een sociaal contract tussen de generaties en
S & D Jaargang 71 Nummer 5 Oktober 2014
met de gehele natuur, met als belangrijkste uitgangspunten: het beginsel van historische continuïteit en het beginsel van duurzame ontwikkeling (S&D 2005 / 1-2).
Een tweede onderwerp dat Willem Witte-veen sterk bezighield was de ‘verambtelijkte’ universiteit. Er is allang geen sprake meer van opleidingsinstituten voor de elite of van vrij-plaatsen voor de wetenschap. ‘Universiteiten lijken tegenwoordig nog het meest op uitvoe-ringsorganisaties van de overheid’, consta-teerde hij in 1992 (S&D nr. 4). En ruim tien jaar later is die ontwikkeling nog verder voortge-schreden. Nederland krijgt een hogeronder-wijsstructuur die als internationaal systeem bedoeld is maar alleen in Nederland wordt ingevoerd. De verandering ‘leidt tot organisa-torische opschudding, maar niet tot didacti-sche vernieuwing’. En het parlement loopt er volgzaam achteraan. ‘Niet de wetgever bepaalt het herzieningsproces, maar het herzienings-proces dicteert de wetgever.’ (S&D 2003 / 3).
En dan was er natuurlijk zijn grote aan-dacht voor het functioneren van de democra-tie en de rechtsstaat in het algemeen. Hij kon in een column overtuigend beargumenteren waarom wettelijke regels niet altijd onverkort moeten worden gehandhaafd (‘Het gaat […] om regels maar ook om redelijkheid’) — om zich in dezelfde jaargang op te winden over de burgemeester van Katwijk die op het strand een ‘geweldgedoogzone’ wilde inrichten (S&D 2000 / 2 en 2000 / 10). Evenzo combineerde hij verbeeldingskracht inzake de inrichting van de democratie (een geheel nieuwe taakverde-ling tussen Tweede en Eerste Kamer bijvoor-beeld) met een open oog voor de neiging van kabinetten om beloofde hervormingen, zoals het referendum ten tijde van ‘paars’, procedu-reel vrijwel ongedaan te maken. ‘Voor de echte kroonjuwelen zijn glazen namaakparels in de plaats gekomen. Toch is iedereen gelukkig’ (S&D 1999 / 6).
Op het terrein van de inrichting van de de-mocratie was hij ook in ander verband voor de WBS actief. In 1995 publiceerde hij, samen met
zijn oud-collega’s van de Leidse universiteit Mark Bovens en Wim Derksen en met de WBS’ers Frans Becker en Paul Kalma De
ver-plaatsing van de politiek. Een agenda voor de-mocratische vernieuwing, aldus het rapport, kan niet beperkt blijven tot staatsrechtelijke hervormingen. De politieke macht ligt allang niet meer alleen in Den Haag. Dat vraagt om een veel opener, ‘responsieve’ wijze van bestu-ren, om democratisering van maatschappe-lijke organisaties, maar ook om een meer nor-matieve, oriënterende rol van de politiek. Wat ze aan sturend vermogen prijsgeeft, kan ze herwinnen ‘door formulering en onderlinge confrontatie van concurrerende visies op het algemeen belang’.
Enkele jaren later leidde Willem Witteveen een PvdA-commissie die een nieuw beginsel-programma van de partij voorbereidde. In 1998 publiceerde deze de discussienota De
rode draden van de sociaal-democratie. Het uit-eindelijke ontwerp-programma werd (als gevolg van verdeeldheid in de commissie, bestuurlijke conflicten en kritiek van afdelin-gen) door het congres van 2001 niet overgeno-men. Later blikte Willem Witteveen in S&D (2004 / 7-8) kritisch-ontspannen op die ontwik-keling terug. We verschilden van mening, schreef hij, over de vraag of het nieuwe pro-gramma gedeelde uitgangspunten, een maat-schappijanalyse dan wel een langetermijnpro-gramma moest bevatten. Idealiter gaat dat samen, maar in de praktijk niet. De nieuwe commissie Bos-Koole koos voor het eerste (de gedeelde uitgangspunten) en dat vond hij ‘een heel verstandige keuze’.
Dat het interne debat over de beginselen van de sociaal-democratie gewoon doorging toen de PvdA toetrad tot het kabinet Rutte-II verbaasde Willem niet. De ‘worsteling met de vormgeving van de rode idealen in een door strijd en compromissen doortrokken praktijk is niet nieuw’, schreef hij naar aanleiding van het Van waarde-project van de WBS. ‘Zij is de grondtoon van de sociaal-democratische poli-tiek.’ Wat hij wel als vernieuwend zag —
‘hope-lijk een historische omslag in de manier waar-op de PvdA politiek wil bedrijven’ — was dat de betreffende publicaties steunden op meer dan vijftig interviews met mensen die vertellen hoe zij de greep op het leven zijn kwijtgeraakt of dreigen kwijt te raken (S&D 2013 / 2).
De politiek is er — en moet er zijn — om mensen weer de greep op het leven te geven die de sociaal-democratie aan vorige genera-ties wist te bieden. Dat is een van de centrale thesen van Van waarde. Het werk van Willem Witteveen was daarbij een belangrijke inspira-tiebron. Dat geldt voor de optimistische grondtoon, gevoed door het grootschalig on-derzoek van hem en zijn collega’s van de Til-burgse universiteit, waaruit bleek dat waar-den en morele beginselen nog altijd een voorname rol spelen in het moderne leven. Mensen worden wel degelijk bewogen door elkaars lot, verbinden hun eigen lot met dat van anderen en willen zich inzetten voor geza-menlijke lotsverbetering. En het geldt voor de opdracht hoe dit verlangen naar samenhang, dit reiken naar het algemeen belang, effectie-ver en duurzamer te maken. Daar waren het Willem Witteveens opvattingen over actief politiek burgerschap die inspireerden (S&D 2011 / 11-12).
Menig artikel van hem begint of eindigt met een oproep tot inspirerend politiek lei-derschap. ‘Sociaal-democratische politiek is georiënteerd op waarden, wordt gestuurd door beginselen en komt tot uitdrukking in
aansprekend leiderschap.’ En: ‘Het tijdperk Den Uyl is al lang voorbij. Het heeft niet veel zin er nostalgisch naar terug te verlangen. Ik denk wel dat veel van onze kiezers ook tegen-woordig, in heel andere omstandigheden, precies dit van de PvdA verwachten: aanspre-kende politiek waarin zichtbaar is dat de men-sen die namens de PvdA optreden zich op gedeelde waarden oriënteren en waarin dui-delijk is door welke beginselen zij zich precies laten leiden als het erom gaat grote kwesties in hanteerbare politiek om te zetten. De waar-den-oriëntaties hebben niet alleen betekenis in zondagse discussies over hooggestemde idealen maar zijn herkenbaar in alledaags, praktisch politiek handelen.’
Willem Witteveen droeg zelf bij aan dit waardengeoriënteerde politiek handelen met zijn werk als volksvertegenwoordiger in de Eerste Kamer. Hij manifesteerde zich daar con-sequent en aansprekend als hoeder van de waarborgen van de rechtsstaat. Zo ging hij in de Senaat na of strenge wetsvoorstellen die veel vrijheid kosten ook werkelijk nodig en nuttig zijn, in de geest van het WBS-rapport uit 2007
De bedreigde rechtsstaat — sociaal-democratie, terrorisme-bestrijding en burgerschap, waarvan hij co-auteur was. En desnoods stemde hij als woordvoerder van zijn fractie tegen het wets-voorstel. Met zachte stem en onverzettelijk. Wat zullen we onze wijze vriend missen. Onze harten gaan uit naar de familie.
S & D Jaargang 71 Nummer 5 Oktober 2014