Bedrijfssystemen en gebiedsgericht werken

Judith Westerink

5.12.1 Bedrijfssystemen

Bedrijfssystemen vormen een bedrijfsomvattend cluster van samenhangende maatregelen, waarmee één of meerdere van de hierboven beschreven maatschappelijke waarden worden bediend. Bedrijfssystemen kunnen daarom worden opgevat als een ‘samengestelde maatschappelijke prestatie’. Binnen deze categorie vallen bedrijfssystemen zoals biologische landbouw, Boeren voor Natuur, extensieve veehouderij en geïntegreerde landbouw. Deze bedrijfssystemen onderscheiden zich van de bovenstaande maatregelen doordat ze gelden voor het hele bedrijf en veelal bestaan uit meerdere aanpassingen van de bedrijfsvoering en de inrichting die met elkaar verweven zijn. Het is dan ook niet eenvoudig om op basis van de Catalogus Groenblauwe Diensten een passende vergoeding samen te stellen voor een bedrijfssysteem (zie bijvoorbeeld Westerink 2009). Op zich past een vergoeding per hectare voor een omschreven bedrijfssysteem echter wel in de systematiek van de Catalogus.

Over biologische landbouw is veel bekend: kunstmest en chemische bestrijdingsmiddelen worden niet gebruikt en er zijn eisen aan dierenwelzijn. De sector werkt bovendien aan een ‘natuurlandschapsnorm’, een pakket aan vrijwillige maatregelen die gericht zijn op landschap en natuur. Ook Boeren voor Natuur gaat verder dan ‘gewoon’ biologisch met natuur- en landschapsgerichte maatregelen. Boeren voor Natuur (natuurgericht bedrijf) gaat uit van een gesloten nutriëntenkringloop, een natuurlijk peilbeheer en 10% landschapselementen.

Minder goed omschreven zijn andere extensieve bedrijfssystemen, bijvoorbeeld op basis van een lager aantal dieren per hectare of op basis van een zeldzaam huisdierras. De vergoeding in de Catalogus voor zeldzame huisdierrassen wordt als te laag ervaren, zodat het onvoldoende stimuleert tot het volledig omschakelen op een

extensief ras. De Catalogusvergoeding voor extensief beweiden geldt bovendien niet jaarrond.

In het buitenland (onder meer Spanje, Portugal, Letland, Vlaanderen) bestaan subsidieregelingen voor geïntegreerde landbouw, die methoden uit gangbare en biologische landbouw combineert. Nederland heeft geen duidelijk omschreven standaard voor geïntegreerde landbouw, al zijn wel diverse rapporten verschenen over ‘duurzame productiesystemen’ (zie bijvoorbeeld Sukkel 2002, Wijnands 2002, Wijnands 2003).

Kansrijkheid

Biologische landbouw kent een certificeringsysteem waardoor de boer over het algemeen een hogere prijs krijgt voor zijn product. Toch is er sprake van marktfalen omdat de kosten en de baten niet door dezelfde partijen worden gedragen. Heel de maatschappij profiteert immers van de milieuvoordelen van biologische landbouw (of: de vermeden maatschappelijke kosten), terwijl de biologische consument de prijs betaalt. Mede hierdoor blijft biologisch een nichemarkt die achterblijft in marktaandeel bij sommige landen om ons heen (2007: Nederland: 2,0%, Duitsland 3,4%, Denemarken 5,1%, maar Verenigd Koninkrijk 1,5% (Biomonitor 2008, cijfers LEI)). Problemen met staatssteun worden niet voorzien. De maatregel is bovenwettelijk en subsidiëring is in andere Europese landen gebruikelijk (o.m. Engeland, Zweden, Vlaanderen, Spanje, Letland, Portugal en Finland).

Ook voor de andere bedrijfssystemen in deze categorie geldt dat er sprake is van marktfalen en bovenwettelijkheid. Problemen met staatssteun worden niet voorzien voor geïntegreerde en extensieve systemen, omdat die ook in andere landen voorkomen. Voor Boeren voor Natuur zijn twee staatssteunbeschikkingen die de maatregel toestaan, maar vooralsnog alleen in twee pilotgebieden. Via de Catalogus is uitvoering van Boeren voor Natuur wel mogelijk, maar de maatregelen in de Catalogus zijn niet geheel passend (Westerink 2009).

Maatschappelijke behoefte

Biologische landbouw is met name gericht op milieu en dierenwelzijn; doelen die maatschappelijk hoog worden gewaardeerd. Op dit moment bestaan voor biologische landbouw geen subsidiemogelijkheden in Nederland, afgezien van de certificeringskosten. In een aantal provincies, zoals in Overijssel, wordt ketenontwikkeling gesubsidieerd. Biologische landbouw dient meerdere doelen tegelijk: dierenwelzijn, milieu (waaronder waterkwaliteit) en daardoor ook ecologie15_.

Ook de andere bedrijfssystemen scoren goed op dit onderdeel. Ze zijn allemaal goed te combineren met beleid voor specifieke gebieden, omdat de bedrijfssystemen in verschillende gebieden andere uitingsvormen hebben. Bij extensieve veerassen kunnen eisen worden gesteld aan gebiedseigenheid van het ras. Boeren voor Natuur is met name geschikt voor bufferzones rondom natuurgebieden, Nationale

15 _{Voor een overzicht van effecten van biologische landbouw op flora en fauna wordt verwezen naar}

Landschappen, stadsranden en waterwingebieden. Het ligt voor de hand dat de maatschappij in die gebieden bereid is te betalen voor een andere manier van boeren. Vernieuwend in deze subcategorie zijn de landschapsnorm en Boeren voor Natuur. Beide gaan uit van een ‘afkoopsom’ voor een samenhangend pakket aan maatregelen, waarbij de boer veel vrijheid krijgt in de invulling daarvan.

Uitvoerbaarheid

De doelen en maatregelen van biologische landbouw zijn helder omschreven en ook de kosten zijn bekend. Hetzelfde geldt voor Boeren voor Natuur en de landschapsnorm voor biologische bedrijven. Voor geïntegreerde vormen van landbouw zijn de maatregelen, net zoals de kosten, minder helder omschreven. Extensieve veehouderij is evenmin helder uitgewerkt, maar naar verwachting is verheldering in uitwerking eenvoudig. Het zou gaan om een bijstelling en uitbreiding van wat momenteel in de Catalogus Groenblauwe Diensten is opgenomen.

Draagvlak/ participatiekans

Voor biologische landbouw en de landschapsnorm is helder dat daarvoor draagvlak is. Voor Boeren voor Natuur is wel belangstelling, maar dit zal naar verwachting een kleinere groep boeren aanspreken vanwege de ingrijpende omschakeling. Als een maatregel zou worden uitgewerkt voor geïntegreerde landbouw, is de verwachting dat het draagvlak hoog is. Voor extensieve veehouderij is dit onduidelijk.

5.12.2 Gebiedsgericht werken en gebiedscontracten

Evenals bedrijfssystemen gaat gebiedsgericht werken een stapje verder dan het niveau van de maatregel. Bij veel maatregelen in de voorgaande paragrafen geldt een maatschappelijke meerwaarde door samenwerking tussen aaneengesloten bedrijven. Met name gaat dit op voor maatregelen gericht op de waterkwaliteit (5.7), aangepast peilbeheer, het realiseren van ecologische verbindingen (5.1 en 5.2, zie ook Wiertz et al. 2007), en het realiseren van gebiedskringlopen voor het verminderen van voedselkilometers (5.5). Het uitgebreide netwerk van agrarische natuurverenigingen biedt uitstekende mogelijkheden voor gebiedsoffertes en gezamenlijke gebiedsplannen (Slangen et al. 2008, overigens een uitgebreide studie van de mogelijkheden van gebiedscontracten). Het samen aanbieden van een maat- schappelijke prestatie zou extra beloond kunnen worden met een ‘gebiedspremie’. Kansrijkheid

De maatschappelijke prestatie wordt niet door de markt geregeld. Gebiedsgericht werken is bovenwettelijk. Wel kan gebiedsgericht werken als voorwaarde bij een individuele subsidieaanvraag gelden, zoals momenteel bij enkele weidevogelpakketten het geval is. Staatssteun kan een knelpunt zijn16_{, omdat gebiedsgericht werken niet}

per se leidt tot extra inkomstenderving voor de agrariërs. Voor het belonen van

16 _{In het verleden werd betaling aan agrarische natuurverenigingen door de Europese Commissie}

gebiedsgericht werken zal dus een lans gebroken moeten worden bij de Europese Commissie.

Maatschappelijke behoefte

Gebiedsgerichte benadering kwam nadrukkelijk naar voren uit de consultatie als maatschappelijk gewenst (zie 4.3), maar mogelijk werd daar in de consultatie een andere interpretatie aan gegeven (richten op specifieke gebieden, in plaats van samenwerken binnen een gebied). Op dit moment bestaat er geen mogelijkheid om gebiedgericht werken extra te belonen. Voor collectief weidevogelbeheer (SAN) wordt geen extra premie verstrekt (een aantal maatregelen kan alleen als collectief worden uitgevoerd). Het stimuleren van diensten in een aaneengesloten gebied zou het beleid voor specifieke gebieden in het bijzonder kunnen versterken.

Uitvoerbaarheid

Het doel van gebiedsgericht werken is voldoende helder. Waar gebiedsgericht werken aan moet voldoen, zou per maatregel en wellicht per regio nader moeten worden uitgewerkt (bijvoorbeeld oppervlak aan weidevogelland, kilometers houtwal of natuurvriendelijke oever). Eveneens is nog onvoldoende helder welke vergoeding daar tegenover zou moeten staan. In principe sluit het idee aan bij de systematiek van de Catalogus Groenblauwe Diensten, maar dient daar nog wel aan te worden toegevoegd. In Vlaanderen bestaat een regeling voor het collectief uitvoeren van blauwe diensten.

Draagvlak/ participatiekans

Verwacht wordt dat onder boeren draagvlak bestaat voor het samen aanbieden van diensten.

6

Discussie