3.1. Korte geschiedenis van Schalkwijk
Het plangebied ligt niet binnen de historische kern van Haarlem, maar ten zuidoosten daarvan in de relatief jonge wijk Schalkwijk. Schalkwijk bestaat waarschijnlijk al vanaf de 10de of 11de eeuw toen grootschalige ontginningen plaatsvonden in het westelijk veengebied van Nederland, maar de eerste vermelding van de plaats wordt gemaakt in 1310. Schalkwijk is in de jaren 60 van de 20ste eeuw bij Haarlem gevoegd en vanaf toen breidde de wijk zich sterk uit (www.haarlem.nl).
3.2. Archeologische en ondergrondse bouwhistorische waarden
Op de Archeologische Beleidskaart Haarlem (ABH) staat het plangebied ingedeeld in categorie 4 (geel). Dit houdt in dat er een middellage archeologische verwachting geldt. Concreet ligt het plangebied in de strandvlakte ten oosten van de strandwal van Haarlem en ten westen van de oudste strandwal. In de vlakte worden vrijwel uitsluitend vindplaatsen met een lage vondstdichtheid verwacht (ABH, toelichting).
Binnen het plangebied zijn geen terreinen aanwezig die op de Archeologische Monumentenkaart (AMK) als waardevol staan aangegeven. Ook zijn er geen waarnemingen en vondsten gemeld en geen eerdere onderzoeken uitgevoerd. In het plangebied zijn geen ondergrondse bouwhistorische waarden bekend (www.kich.nl).
In het onderzoeksgebied zijn enkele gebieden aanwezig die een AMK-status toegewezen hebben gekregen. Het gaat vrijwel uitsluitend om gebieden waar een zandopduiking aanwezig is in de strandvlakte, waarbij deze hogere delen in de strandvlakte dezelfde verwachting en archeologische waarde hebben gekregen als de strandwal waarop Haarlem is gelegen (AMK-terreinen 13919, 13923, 13925 en 13926). De archeologische waarde van deze terreinen is gebaseerd op een hoge verwachting voor nederzettingsresten uit het Laat Neolithicum tot en met de Romeinse Tijd. Er is (nog) geen onderzoek uitgevoerd op deze terreinen en de AMK-terreinen zijn aangewezen op basis van de geomorfologie.
Binnen het onderzoeksgebied is één AMK-terrein aanwezig waar resten zijn aangetroffen van bewoning uit de Late Middeleeuwen. Dit terrein bevindt zich in de Poelpolder, circa 600 m ten oosten van het plangebied (AMK-terrein 13920). Deze bewoning bevindt zich aan de westzijde van de ringvaart.
In het onderzoeksgebied zijn enkele onderzoeken uitgevoerd, vaak naar aanleiding van geplande infrastructurele werkzaamheden. De Haarlemmerringvaart is in het kader van baggerwerkzaamheden onderzocht middels een bureauonderzoek (Archis-onderzoeksmelding 42546). Er is een lage verwachting opgesteld voor het aantreffen van resten in de ringvaart. Ten westen van het plangebied is een onderzoek gestart aan de Groningenlaan-Betuwelaan-Zuiderzeelaan maar dit project is geannuleerd omdat er al een selectieadvies bij de gemeente lag (Archis-onderzoeksmelding 44091).
Hier is een begeleiding uitgevoerd begin januari 2012 (Archis-onderzoeksmelding 45729). Uit de begeleiding is gebleken dat de top van het veenpakket volledig is verstoord door de aanleg van de wijk Schalkwijk in de jaren ’60. Dit pakket heeft een dikte van bijna 3 m, waarvan de basis zich op circa -2,3 m NAP bevindt. Het onderzoek ging niet dieper dan de veenlaag, waardoor er geen uitspraak kan worden gedaan over de onderliggende strandvlakte (Médard 2012)
Circa 850 m ten noordwesten van het plangebied zijn twee booronderzoeken uitgevoerd, één aan de Brusselstraat en één aan de Athenestraat (Archis-onderzoeksmelding 21330 en 21331). Het onderzoek aan de Athenestraat loopt deels over een aangewezen zandopduiking (AMK-terrein 13925). Beide onderzoeken hebben echter geen aanleiding gegeven tot het uitvoeren van een vervolgonderzoek.
Circa 150 m ten noorden van het plangebied is parallel aan de Albert Schweitzerlaan een booronderzoek uitgevoerd voor de realisatie van een waterverbinding (Archis-onderzoeksmelding 34484). Dit onderzoek heeft uitgewezen dat het Hollandveen in het gebied sterk vergraven is tot ten
minste 2,0 m –mv. De top van het veen is met name recent geroerd, hoewel in enkele boringen sprake is van een historische bewerking van het veen waarop een dunne laag IJ-klei uit circa 1170 na Chr. aanwezig is.
Circa 55 m ten noorden van het plangebied is een booronderzoek uitgevoerd aan het Spijkerboorpad (Archis-onderzoeksmelding 17507). Onderzoek heeft uitgewezen dat in het zuiden een uitloper van een strandwal of Oude Duin aanwezig is die in het noorden overgaat in de strandvlakte. Het hoge zand in het zuiden van het plangebied was verwacht op basis van een aangewezen zandopduiking (AMK-terrein 13923). Er zijn echter geen archeologische indicatoren aangetroffen, waardoor er geen vervolgonderzoek is geadviseerd.
Circa 650 m ten noordwesten van het plangebied zijn drie waarnemingen gedaan bij een archeologische inspecties (door amateurarcheologen) in het kader van bouwwerkzaamheden. Hierbij is aardewerk uit de Late Middeleeuwen A-B aangetroffen (Archis-waarneming 211392). In een van de waarnemingen was sprake van plateelbakkersafval dat vermoedelijk afkomstig is uit de binnenstad (Archis-waarneming 211389). In de derde waarneming was een grote hoeveelheid resten van pijpaarden beeldjes en pijpen, majolica en gedraaid aardewerk aangetroffen (Archis-waarneming 211388). Daarnaast is er loden visgerei uit de Late Middeleeuwen aangetroffen. Bovendien is een vuurstenen pijlpunt met schacht uit het Laat Neolithicum aangetroffen. Uit deze periode is tevens een Ovalbeil van bruine kwartsiet gevonden op of naast de strandwal van Spaarnwoude, circa 400 m ten zuiden van het plangebied (Archis-waarneming 211391). Dit is waarschijnlijk dezelfde waarneming als 45563, op basis van de beschrijving en de onnauwkeurigheid waarmee deze waarneming is gelokaliseerd. Deze bijl is waarschijnlijk afkomstig uit een laag ophoogzand van de Meerwijkplas (de Jong 1997). Overige resten uit de prehistorie zijn aangetroffen op de strandvlakte circa 880 m ten westen van het plangebied, namelijk een vuurstenen spits met weerhaken uit de Midden Bronstijd op een diepte van circa -2 m NAP in de top van een duinkopje (Archis-waarneming 211102; de Jong Middeleeuwen A-B als gedraaid aardewerk uit de Nieuwe Tijd A-B gevonden (Archis-waarneming 211355). Een van de meest recente vondsten in het onderzoeksgebied is gedaan op circa 740 m ten oosten van het plangebied, binnen AMK-terrein 13920, waar een teeltlaag met materiaal uit de 19de en 20ste eeuw is gevonden (Archis-waarneming 43073).
De meeste vondsten, waaronder alle prehistorische vondsten, zijn gedaan in de jaren 60 van de 20ste eeuw, waarschijnlijk tijdens de bouwwerkzaamheden in het kader van een “archeologische inspectie”.
3.3. Historische situatie en mogelijke verstoringen
Het plangebied is ingepolderd tijdens het ontginnen van het Hollands veengebied. Kaartmateriaal vanaf de 16de eeuw wijst uit dat het plangebied bestond uit polders en onbewoonde gebieden. De bebouwing was vrijwel uitsluitend geconcentreerd op de strandwal, en met name binnen de stadsmuren van Haarlem, en langs het Spaarne. Een kaart uit 1615 van Floris Balthasar van Berckenrode geeft aan dat het huidige Schalkwijk is ingedeeld in enkele wegen die parallel aan de strandwallen lopen en enkele wegen haaks daarop en het Spaarne (bijlage 4). Door het plangebied loopt van noord naar zuid de Woutwech, grofweg ter plaatse van de huidige Martin Luther Kinglaan.
Het oostelijke punt van de Albert Schweitzerlaan valt mogelijk nog samen met de voormalige kerkwech. De rest van het plangebied bestond waarschijnlijk uit weilanden. Het moderne stratenpatroon is niet vergelijkbaar met de doorlopende wegen uit de 17de eeuw. Er is dus geen sprake van resten van oude wegen in het plangebied die sindsdien continu aanwezig en in gebruik zijn gebleven. Wel is het mogelijk dat in de ondergrond resten van oude wegen, waarschijnlijk zonder bewoning aanwezig zijn (geweest).
De indeling en het landgebruik van het plangebied en de directe omgeving veranderde in de opvolgende eeuwen vrijwel niet. Pas in de jaren 60 van de 20ste eeuw is het plangebied ingedeeld
naar de huidige inrichting. Met uitzondering van het bouwrijp maken van het gebied voor de aanleg van de wijk en de huizen worden er geen grootschalige verstoringen verwacht in het plangebied. In het plangebied komen de verstoringen met name neer op de aanleg van eerdere rioleringsbuizen en andere leidingen en de fundering van de straten. De leidingen liggen gebruikelijk onder het trottoir, maar de rioleringsbuizen liggen in de straat. Voor de aanleg van een riolering is een sleuf gegraven die ter plekke het archeologisch niveau kan hebben verstoord.