Interview Daniel Romein
Onderwerp: de Skripal zaak
Introductie
Hoe lang bent u al betrokken bij Bellingcat en op welke manier?
Ik ben sinds eind 2014 betrokken bij Bellingcat nadat Eliot Higgins (de oprichter van Bellingcat) mij gevraagd had bij het MH17 onderzoeksteam aan te sluiten. Daarvoor had ik zelf wat onderzoek gedaan naar o.a. de lanceerlokatie van de raket die MH17 heeft
neergehaald en verplaatsingen van Russische militaire voertuigen richting de grens met Oekraine.
Wat zijn uw persoonlijke motieven om voor Bellingcat te werken?
MH17 heeft mij destijds erg aangegrepen en daarom ben ik zelf onderzoek gaan doen. Echter merkte ik na enkele weken al dat dit onderzoek veel te groot was voor een of enkele personen. Na een break van enkele maanden zag ik artikelen op de website van Bellingcat, waaruit bleek dat het luchtafweerraketsysteem dat MH17 heeft neergehaald afkomstig was uit Rusland. Daarom besloot ik meer met Bellingcat samen te werken en mij erbij aan te sluiten in de overtuiging dat een groter onderzoekscollectief meer kans van slagen heeft dan
verschillende losse groeperingen.
Wat wilt u bereiken met de rapporten die u (met collega’s) uitbrengt namens Bellingcat? M.a.w. waarom is het belangrijk dat de onderzoeken gepubliceerd worden?
In de eerste plaats zijn de artikelen en rapporten natuurlijk bedoeld om het ‘grote publiek’ te informeren over ernstige misstanden en oorlogsmisdrijven die in de wereld plaatsvinden. Daarnaast zijn de publicaties ook bedoeld om de autoriteiten op de hoogte te brengen. Niet alle onderzoeken worde gepubliceerd, soms wordt er besloten dat een onderzoek te gevoelig is voor publicatie en beter alleen gedeeld kan worden met de juist autoriteiten.
Wat is uw achtergrond/expertise?
Mijn achtergrond is ICT, ik ben jarenlang software-ontwikkelaar geweest, voordat ik een meer algemene IT-functie kreeg bij een overheidsorganisatie. De link met
onderzoeksjournalistiek is misschien niet meteen duidelijk, maar als ICT-er was ik natuurlijk al vele jaren gewend om informatie op te zoeken op internet, die nodig was voor mijn werk. Waarom was ú betrokken bij de Skripal zaak?
Nadat we met Bellingcat eerder een langdurig onderzoek gedaan hadden naar een officier van de Russische militaire veiligheidsdienst (‘GRU’), een onderzoek waarbij zowel ik als de onderzoeker/schrijver van de Skripal-artikelen bij betrokken was, besloten we al vrij snel nadat foto’s van de mogelijke daders gepubliceerd werden, om ons in deze zaak te verdiepen. Wat was uw rol in het onderzoek naar de Skripal vergiftiging?
In het begin van het onderzoek was ik degene die een van de social media profielen had gevonden van een van de verdachten met een nogal ongewone combinatie van voor- en achternaam (‘Ruslan Boshirov’). Nadat we vaststelden dat deze combinatie bijna niet
voorkomt en het profiel geen foto had en verder ook nauwelijks informatie bevatte, kwam het sterke vermoeden dat beide verdachten onder pseudoniemen met valse paspoorten naar Londen waren gereisd. Daarna ben ik voornamelijk betrokken geweest bij het uitzoeken van achtergrondinformatie van de andere verdachte.
Wat ziet u als de belangrijkste aanwijzingen in de Skripal zaak? (In steekwoorden) De eerste belangrijke aanwijzing was dus de vreemde pseudoniem die een van de twee verdachten gekozen had, maar tegelijk ook de simpele naam die de tweede verdachte had (‘Alexander Petrov’). Uit het interview bleek dat “Boshirov” duidelijk de meerdere was van “Petrov”, dat ons informatie gaat over de mogelijk rangen. Uit ons eerdere onderzoek bleek dat GRU-officieren met een hoge rang een compleet andere pseudoniem dan hun werkelijke naam kunnen hebben, maar dat vaak toch de voornaam en zelfs de patroniem (vader’s naam) hetzelfde blijft. Wij kregen al vrij snel een aanwijzingen van verschillende anonieme bronnen dat “Boshirov” ooit de onderscheiding ‘Hero of Russia’ had ontvangen. Gecombineerd met het feit dat er slechts enkele instituten zijn waar GRU-officieren worden opgeleid, waarbij veel aandacht aan de Engelse taal wordt gegeven, leverde dit uiteindelijk een zoekresultaat op. De andere officier, “Petrov”, bleek in het echt dezelfde voornaam, patroniem en
geboortedatum te hebben. Een derde verdachte, de opdrachtgever, waar we maanden naar gezocht hebben, bleek dezelfde bijzondere patroniem te hebben als zijn alter ego.
Plausibele ontkenning in de 21ste eeuw
Welke recente ontwikkelingen zijn naar uw mening belangrijk voor het open bronnen onderzoek? Hoe komt dat terug in het onderzoek naar de Skripal zaak?
Recente ontwikkelingen zijn dat er vooral veel meer tools beschikbaar komen, die helpen bij open bronnen onderzoek, maar ook omdat de belangstelling voor deze manier van
onderzoeken populairder is geworden, is er veel meer ‘crowdsourcing’ mogelijk. De Skripal- zaak was wat dat betrefto toch een ander soort onderzoek, waarbij ook gewerkt is met bronnen die niet voor iedereen toegankelijk zijn en waarbij we ook informatie hebben gehad van anonieme bronnen. Feitelijk is daarmee de Skripal-zaak geen standaard open bronnen onderzoek.
Christiaan Triebert zegt in de documentaire ‘Truth in a post-truth world’ dat het monopolie van informatie verschuift/verschoven is. Kunt u dit toelichten? Wat is uw visie daarop en hoe is dat te herkennen in de Skripal zaak?
Omdat er veel meer informatie op het internet beschikbaar is dan zo rond 10 jaar geleden, is het voor onderzoeksjournalisten of hobbymatige onderzoekers veel makkelijker geworden op basis van de vele informatie die er beschikbaar is onderzoek te doen en hierover te publiceren. Voorheen kwam informatie via gesprekken of analoge/digitale informatie, die niet voor iedereen beschikbaar was, bij journalisten en/of veiligheidsdiensten terecht, maar door de grote hoeveelheid van data die voor iedereen beschikbaar is, zijn zij niet de enigen meer die op basis van deze informatie onderzoek doet en/of er over publiceert. Feitelijk is de term ‘open bronnen onderzoek’ hierdoor ook in het leven geroepen en nog relatief nieuw, omdat er
10 en zeker 20 jaar geleden veel minder openbare informatie beschikbaar was dan nu. In het geval van de Skripal-zaak geldt dit zeker, want 10 jaar geleden waren wij zeer waarschijnlijk niet in staat zulk onderzoek uit te voeren en zou dit monopolie alleen bij veiligheidsdiensten gelegen hebben.
Bij het lezen van de Bellingcat rapporten in de Skripal zaak valt op dat een groot deel van de informatie komt uit gelekte databases.
Waar komt de gelekte data voornamelijk vandaan? Is de data altijd openlijk beschikbaar of wordt het in sommige gevallen rechtstreek aan Bellingcat gelekt?Is het gebruik van gelekte databases een nieuw verschijnsel? Ziet u gelekte data volledig als open bron?
De informatie waar de gelekte data vandaan komt, kunnen we (helaas) niet met iedereen delen, aangezien we ook werken met bronnen die beschermd moeten worden vanwege hun veiligheid. Dat is overigens in de journalistiek wel gebruikelijk, dus niet uniek voor onze organisatie. In principe zou iedereen toegang kunnen hebben tot de data waar wij gebruik van gemaakt hebben, echter is de data wel moeilijk te vinden en voor sommige data moet eerst worden betaald. Via andere contacten zijn wij soms inderdaad op een andere manier aan die data gekomen. Er zijn veel gelekte databases op het internet te vinden, echter niet zoveel als wij op een andere manier kunnen verkrijgen. Het is inderdaad ingewikkeld om vast te stellen of het hier nog steeds over een open bron gaat of niet. Als de data door iemand anders via het internet ook te vinden is wel, en anders niet. Zo hebben wij bijvoorbeeld ook soms toegang gekregen tot een paspoort-systeem, waarbij duidelijk is dat dat zeker geen open bron is. Hierbij wil ik wel duidelijk aangeven dat wij geen systemen of databases hiervoor hebben gehackt. Het ging in alle gevallen om bronnen, die vanwege de ernst van de zaak, vrijwillig mee hebben gewerkt.
Kan het gebruik van gelekte data in de Skripal zaak verklaard worden door een bepaalde ontwikkeling die zich de afgelopen jaren heeft voorgedaan?
Zeker sinds de Skripal-zaak, merken wij dat er meer informatie ons bereikt via anonieme personen/ kanalen, maar het lekken van databases of informatie uit databases is een fenoneem dat al na de ramp met MH17 flink is toegenomen.
Bellingcat propageert vooral het gebruik van (en gebruikt zelf vooral) open bronnen in haar werk. Waarom, en waarom is dat belangrijk?
De reden dat wij vooral en overal daar waar mogelijk met open bronnen werken, is vanwege de verieerbaarheid van datgene wat publiceren. Ons motto is eigenlijk altijd geweest, dat men niet zomaar moet geloven wat wij schrijven, maar dat altijd gecontroleerd moet kunnen worden of datgene wat wij schrijven ook daadwerkelijk klopt. Dit is natuurlijk niet altijd mogelijk en soms is de hoeveelheid aan informatie zo groot, dat het voor de lezer onbegonnen werk is om alles te controleren. Er komt dan een moment dat er een keer een onderzoek komt, waarbij niet alle informatie met iedereen gedeeld kan worden en dan is het soms wel moeilijk de keuze te maken tussen wel of niet publiceren of toch een tip van de sluier op te lichten waar informatie vandaan komt.
Op welke manier denk u dat staten in de huidige tijd nog in staat zijn om vergelijkbare operatien heimelijk uit te voeren?
Helaas hebben onze, maar ook publicaties van andere onderzoeksorganisaties, er wel toe geleid dat er minder informatie openbaar gedeeld wordt en zijn staten en veiligheidsdiensten voorzichtiger gaan opereren. Sommige fouten zullen niet zo snel meer gemaakt worden, maar hopelijk zullen er ook bepaalde acties niet uitgevoerd worden, omdat men dan toch bang is dat het uitlekt. Niet bij elke operatie hoeft informatie op dezelfde manier ontdekt te worden en onderzoekers zullen ook weer steeds slimmere manieren vinden om aan bepaalde informatie te komen.
Naar uw mening, hoe belangrijk is het voor een staat als Rusland om covert action (volledig) geheim te houden?
Aangezien er geen gradatities kunnen worden toegekend aan belangrijkheid, en termen als ‘heel belangrijk’ of ‘redelijk belangrijk’ niet altijd de lading dekken, is het voor mij niet mogelijk die vraag te beantwoorden. Maar gezien de ontwikkelingen van de laatste jaren mag het vanzelfsprekend zijn dat Rusland meer aandacht zal besteden aan geheimhouding van operaties.
In het meest recente deel van het onderzoek naar de derde verdachte in de Skripal zaak (Denis Sergeev) heeft Bellingcat gebruik gemaakt van telefoon-metadata ontvangen van een 'whistleblower'. Daarmee lijkt een andere methode (dan alleen open bronnen) te worden ingezet, hetgeen geheel andere risico's met zich meebrengt. Dit lijkt een koerswijziging ten opzichte van de gebruikelijke focus op open bronnen. Waarom is deze keuze gemaakt? Hoe is daarover intern gesproken?
Het gebruikmaken van een zogeheten ‘whisteblower’ was zeker niet nieuw bij het onderzoek naar de derde verdachte in de Skripal-zaak. Ook bij de eerdere onderzoeken was al sprake van informatie die via via ons bereikt heeft en/of van anonieme bronnen afkomstig was. Zoals ik eerder heb geantwoord, is de keuze om informatie uit andere dan uit open bronnen afkomstige informatie te gebruiken een lastige keuze, die zeker intern discussie heeft opgeleverd. Omdat zonder deze informatie de zaak niet kon worden opgelost of gepubliceerd, hebben we, zeker vanwege de ernst van de Skripal-zaak, besloten deze informatie wel te gebruiken voor het onderzoek.
Ook in enkele van de MH17-gerelateerde onderoeken is er sprake geweest van informatie, afkomstig van anonieme bronnen of bronnen die beschermd moesten worden, zelfs al in de beginfase van ons onderzoek. Vaak was er dan nog wel sprake van een duidelijke link met openbare gegevens, zoals een foto of een video die was gepubliceerd.
De Russische reactie
Wat is uw mening over de manier waarop de Russische autoriteiten reageren op de beweringen/beschuldigingen van Bellingcat?
Vanaf begin af aan waren de reacties vrij voorspelbaar. Eerst werde we compleet genegeerd,
maar toen eriets gezegd moest worden, werd uiteraard gezegd dat wij een groep amateurs
zijn, waar geen waarde aan gehecht moet worden. Erg tegenstrijdig is dan wel dat andere Russische ambtenaren dan beweren dat we een publicatie-instrument van westerse veiligheidsdiensten zijn. We doen verder eigenlijk weinig meer met hoe Rusland op onze publicaties reageert.
- Had u een andere reactie verwacht/gewild?
Verwacht zeker niet en ik denk ook dat niemand van de Russische autoriteiten zich druk kan maken over wat voor reactie van Rusland wij zouden wensen.
In welk opzicht heeft het onderzoek van Bellingcat zich laten leiden door de reactie van de Russen op de beschuldigingen?
Ik denk niet dat er enige invloed is geweest op het onderzoek van Bellingcat naar aanleiding van kritiek die Rusland had, omdat a) de kritiek ongefundeerd was, of b) zich richt op personen of waarbij c) uitspraken werden gedaan die los staan van ons onderzoek. Op welke manier stuitte u tijdens het onderzoek op weerstand vanuit de Russische kant? Ikzelf ben zover mij bekend is niet op weerstand vanuit Rusland gestuit, afgezien van
vervelende berichten via sociale media, maar de afkomst van die berichten was niet duidelijk. Er staan wel regelmatig beledigende commentaren onder onze artikelen, maar ook deze zijn altijd anoniem.
Op welke manier heeft u tijdens het onderzoek gemerkt dat de Russische staat zich wel of niet had voorbereid op het publiekelijk blootleggen van hun operatie?
Eerlijk gezegd heb ik niet of nauwelijks gemerkt dat de Russische staat zich voorbereid had op ‘open source’ onderzoeken naar de misstanden van hun operaties, dat geldt zowel voor MH17, als voor de Skripal-zaak, maar b.v. ook voor bombardementen in Syrie. Eigenlijk pas het laatste jaar zie ik dat Russen zich veel meer bewust zijn wat ze wel en wat ze niet op social media kunnen zetten. Sinds kort heeft b.v. de Russische social media site VK
(Vkontakte) ook de mogelijkheid om profielen af te schermen en de zoekfunctie op militaire eenheid werkt niet meer.
- Op welke manier wordt hierop ingespeeld door u/Bellingcat?
Het afschermen van profielen heeft ons onderzoek uiteraard wat lastiger gemaakt, maar onze onderzoeksmethoden waren zich eigenlijk al een tijd verder aan het ontwikkelen, waarbij we tot nu toe Rusland nog steeds vaak een stap voor zijn. Al is dat moeilijk te zeggen, want de informatie die we niet hebben, is bij ons niet bekend, en het is mogelijk dat we bepaalde ontwikkelingen nu moeilijker kunnen volgen dan voorheen. Het is van beide kanten dus een constant spel van aanpasingen en andere onderzoeksmethodes proberen te ontdekken. (Kan de Skripal vergiftiging en/of de manier waarop het ontkend wordt gezien worden als
strategische communicatie vanuit Rusland, naar uw mening? Welke boodschap wordt over gebracht en aan welk publiek is dit dan voornamelijk gericht?)
Het ontkennen van zowel MH17 als Skripal als bombardementen in Syrie is feitelijk geen andere strategie die Rusland, voorheen als Sovjet Unie, altijd al gevolgd heeft. Blijven
ontkennen, blijven liegen, is een duidelijke keuze, die door het land zelf wellicht gezien wordt als strategisch. Echter zorgt dit uiteraard voor erg veel onenigheid met andere landen, zeker in Europa, en met de VS.
De boodschap is duidelijk: Rusland maakt zulke fouten niet en is oppermachtig. Het is ook duidelijk dat deze boodschap vooral bedoeld is voor de eigen bevolking en de landen waar Rusland nauw mee samenwerkt. Tegelijk zal er b.v. in geval van MH17 ook schaamte achter zitten, dat onderzoekers ontdekt hebben dat Rusland hierachter zit. Het zou voor Rusland een groot gezichtsverlies zijn om nu alsnog toe te geven, de kans daarop acht ik dan ook volledig nul. Ook zullen ze om dezelfde reden niet gaan toegeven dat de geheime agenten die Skripal hebben proberen te vermoorden niet alleen gefaald hebben, maar ook ontmaskerd zijn.
Hopelijk komt er een dag dat een hoge regeringsfunctionaris in Rusland met het idee komt om toch wat voorzichtiger met dit soort operaties te zijn en altijd afwegen of het, het risico waard is in geval dat de operatie ontmaskerd wordt.