GHelyckerwys het een van de nootwendighste dinghen is in de Christenheit, ende van eenen jegelicken geloouigen ten rechten geheyscht ende gheuoordert wert, dat hy die gemeynschap der kercke in haer wesen onderhoude, besoeckende nęerstelick die vergaederingen, die men niet alleyn des Sondaeghs, maer ooc op ander daegen houdt, om Godt te eeren ende te dienen: Also is't oock wel nutt ende redene, dat een jegelick wete ende verstae, wat men in de kercke seght ofte doet, so hy eenige vrucht ofte stichtinghe daer wt is verwachtende. Want niet tot dien eynde heeft ons Heere die ordeninghe inghestelt, die wy houden moeten, als wy in sijnen naeme vergaederen, om voor de węerelt een gaepspel aen te richten, maer heeft veel meer ghewilt, dat het by sijn gantsche volck soude nutt bringhen, ghelyck S. Paulus betuyght, gebiedende, dat all t'ghene dat men in de Gemeynte doet, gheschiede tot stichtinghe aller in gemeyn: t'welck sonder twyfel de
Dienaer niet soude ghebieden, waere de Meester niet oock sulcks ghesint. Nu en kan sulcks niet wel gheschieden, so wy niet te vooren onderwesen sijn ende gheleert te verstaen alle t'ghene dat t'onsen nutte is inghestelt. Want het spottelick is, dat men voortgheeft, dat wy wel konnen met deuotie ofte van herten beweeght werden, t'sij tot bidden, ofte tot den Ceremonien, sonder jet te verstaen war daer gesproken ofte gehandelt wert, Hoe wel men't ghemeynelick pleghet te segghen. T'en is geen doodt dingh ofte dat ooc den beesten gemeyn sij, een goede aenmoedinghe hebben tot Gode: maer het is een leuende beweghinge, van den heyligen Geest
voortkomende, als dat herte recht geraeckt ende t'verstandt verlicht is. Want soude men doer dinghen, die men maer aensiet, konnen gesticht werden, sonder te weten wat se bedieden ofte inhouden, S. Paulus soude niet so stranghe verboden hebben met een onbekende taele te spreken, ende en soude dese bewysredene niet ghebruyckt hebben, dat daer oock gheen stichtinge sij, daer gheen leeringe is. Daerom, so wy die instellinghen onses Heeren, die wy in de kercke sijn
ghebruyckende,
in rechter ende behoorlicker eere ende węerden willen houden, T'voornaemste sal wesen, dat wy weten wat haer inhouden sij, wat se ons willen leeren ende bedieden, ende tot welcken eynde datse ons ghegeuen sijn: op dat haer gebruyck ons nutt ende saeligh sij, ende deshaluen oock recht aengherichtt.
Maer daer sijn in summa dry dinghen, die ons onse Heere heeft beuolen in onsen Gheestelicken versaemelinghen te onderhouden: te weten, die verkondinge sijns Woorts, die opentlicke ende allghemeyne ghebeden, ende die wtreyckinge sijner Sacramenten. Van de verkondinghe des Woorts en wil ick op dit pas niet veel spreken, aenghesien dat daer gheen verschil van en is. Maer aengaende die twee ander deelen, so hebben wy wtdruckelick beuel des heyligen Geests, dat men die gebeden doe in ghemeyner taele, die den volcke bekent sij: ende de Apostel seght, dat het volck niet kan Amen antwoorden, tot een ghebedt dat in vremder spraeke geschiedt. Is het dan also, dat aengesien dat het in den naeme ende persoone van allen geschiedt, dat ooc een jeghelick daermede ghemeynschap hebben moet, So is het wel een
onbeschaemt stuck gheweest van den ghenen die de Latynsche spraeke in de kercken ingebracht hebben, daer se van den gemeynen man niet konde verstaen werden. Ende s'en hebben niet, daerse dit mede souden konnen ontschuldighen, ofte bewysen dat dese manniere van doen niet onrecht ende Gode mishaegende sij. Want men niet gedencken moet, dat hem eenigh dingh aenghenaeme sij, dat stracks teghen sijnen wille, ende als te spyte van hem voorghenomen werdt. Nu en soude men hem niet grooter spyt konnen doen, dan also teghen syn verbodt te stryden, ende hem te verheffen in deser onghehoorsaemheit, als of't een seer heyligh ende louelick dingh waere.
So veel die Sacramenten belanght, so wy haere nature recht willen aensien, wy sullen beuinden, dat het een verkeerde ghewoente is, die selue op sulcker wyse te bedienen, dat het volck daer niet anders dan t'aenschauwen en kryght, sonder eenige verklaeringe der verborghentheden, die daerin begrepen sijn. Want so se sienbaere woorden sijn (als se Augustinus naemet) so is't ooc van noode, dat daer niet alleen een wterlick schauwspel sij, maer dat de leeringe daertoe sij gedaen, om t'verstandt daerwt te
scheppen. T'welck onse Heere, doe hy se instelde, wel bewesen heeft: want hy seght datse getuyghenissen des verbondts sijn, dat hy met ons gemaeckt ende doer sijn doodt beuestight heeft. Willen wy dan hen plaetse by ons geuen, so is het nootsaekelick dat wy weten ende verstaen wat men daer seght: ofte anders het soude te vergeefs sijn, dat ons Heere sijnen mond soude open doen om te spreken, so daer geene ooren en waeren die hem toehoorden. Hoe wel het hier niet pas geeft veel daervan te disputeeren. Want als de saeke soude met koelen sinnen geoordelt werden, daer en soude niemant sijn, die niet bekennen soude, dat het maer ydel barementspel is, t'volck hem aen de teeckenen te doen vergaepen, van den welcken hem geen bediedenisse verklaert wert, Daerom, is het goet te sien, dat men de Sacramenten Iesu Christi ontheylighet, als men se op sulcker wyse bedient, dat het volck die woorden die daer ghesproken werden, niet en begrypt. Iae men beuindt met der daedt, wat grooter superstitien dat daer wt ghesproten sijn. Want men achtet ghemeynelick, dat de consecratie ofte segheninghe sowel des waters in den Doope, als des broots
ende wyns in den Auendmaele der Heeren wel half een betooueringhe sij: Dat is te segghen, Als men daer ouer gheblaesen, ende die woorden ghesproken heeft, dat als dan de Creaturen, die gheen gheuoelen in haer en hebben, die kracht der seluen woorden beseffen, hoe wel dat de menschen gheen verstandt daer af en hebben. Maer d'oprechtige consecratie is dese, die daer gheschiedt doer t'woort des geloofs, als het verklaert ende aengenomen wert, gelyck S. Augustin seght: t'welck
wtdruckelick in den woorden IESV Christi begrepen is. Want hy en seght niet tot den broode, dat het werde syn lichaem ghemaeckt: maer hy keert hem tot dat geselschap der gheloouigen, seggende: Nemet, etet,&c. So wy dan die Sacramenten recht willen oeffenen, so moeten wy daer by die leeringhe hebben, doer de welcke ons verklaert werde t'ghene dat daer beteeckent wert. Ick weet wel, dat sulcks menighen mensche vremd om hooren is, die't niet gheplegen heeft, ghelyck't schier met allen nieuwen dinghen pleeght te vaeren. Maer t'is wel redene, so wy anders jonghers Iesu Christi willen sijn, dat wy sijne insettinghe hoogher achten, dan
onse oude ghewoente. Ende ons en moet niet nieuw schynen te wesen t'ghene dat hy van den beghinne heeft inghesett.
Kan nu dat noch niet een jeghelick vaeten, so moeten wy Godt bidden, dat hem belieue de onwetende te verlichten, op dat se mogen verstaen, dat hy veel wyser is, dan alle menschen op ęerden: dat se leeren, niet aen haer eyghen sinnen blyuen kleuende, noch aen die sotte ende raesende wysheit der ghenen die se leyden, de welcke selue blindt sijn. Daer en tusschen heeft ons goet gedocht, ten ghebruycke onser Gemeynte, een forme der ghebeden ende Sacramenten te laeten in drucke wtgaen, op dat een jeghelick wete ende verstae, al wat men in de Christelicke versaemelinghe hoort spreken ofte doen: Hoe wel dat desen boeck niet alleen dese Ghemeynte sal dienstlick sijn, maer oock allen den ghenen die begęeren te weten, wat forme ofte wyse dat de gheloouighe behooren te houden ende te volghen, als se in den naeme IESV Christi vergaederen.
Daerom hebben wy in eener summa tesaemen begrepen die forme om die Sacramenten wt te richten, ende die huywelicken te segenen:
desgelycken oock der ghebeden ende lofsangen die wy sijn gebruyckende. Van den Sacramenten sullen wy elders spreken. Nu belangende de opentlicke gebeden, der seluen sijn twee sorten. Want een deel geschieden se alleen met woorden, die andere met ghesangh. Ende dit en is niet nieuwe ofte voor weynigh jaeren eerst geuonden ende opgebracht. Want het van den eersten beginne der kercke is geweest, gelyck't wt den historien kan bewesen werden. Iae S. Paulus selue en spręeckt niet alleen van met den monde te bidden, maer oock van singen. Ende in der waerheit, wy beuinden doer experientie, dat het ghesangh groote kracht heeft om t'herte der menschen te beweghen ende te ontsteken, om met meerderen ende vierigeren yuer God te aenroepen ende te louen. Daer is nochtans wel toe te sien, dat het ghesangh niet wild noch lichtuęerdigh sij, maer dat het een seker
ernsthafticheit ende maiesteit hebbe (gelyck S. August. seght) also dat daer een groot onderscheyd sij tusschen die musycke diemen ouer taefel ende in den huysen gebruyckt om die menschen te vermaeken, ende tusschen de Psalmen die men in de Gemeynte singht in teghenwoordicheit Gods ende sijner Enghelen.
Als men nu recht wil oordeelen van dese forme die hier verklaert is, wy verhopen dat se heyligh ende reyn sal beuonden werden: aengesien dat se geheel ende al tot stichtinge daer te vooren van verhaelt is, gherichtet is, hoe wel dat des ghesanghs gebruyck hem veel voorder kan strecken. Want se ooc in huys ende op't velt ons konnen als een seker middel sijn om ons te verwecken, dat wy Godt louen, ende onse herten tot hem heffen, om ons selfs te vetroosten, ouerleggende ende aenschauwendesyn groote kracht, goetheit, wysheit ende gerechticheit, t'welck veel nootwendiger is, dan men't soude konnen wt spreken. Eerstelick, vermaent ons de heylige geest in de heylige Schrift niet sonder oorsaecke so nęerstelick, dat wy ons in Gode verhuegen, ende dat alle onse blydschap daer henen, als tot haeren rechten eynde gerichtet werde: want hy wel weet hoe geneyght dat wy sijn om ons in ydelheit ende lichtuęerdicheit te verblyden. Gelyck ons dan onse nature treckt, ende dickwils doet sotte ende onbehoorlicke middelen soeken om ons te verblyden, Also ooc ons heere te contrarie om ons af te trecken van den begęerlickheden des vleesches ende lusten der węerelt, leght ons alle
len, die men soude konnen vinden, te vooren, op dat wy ons in dese gheestelicke vrueghdt, die hy ons so seere recommandeert, souden oefenen, ende nerghens anders mede bekommeren. So is onder anderen dinghen, die den mensche konnen vermaecken ende tot vrueghd verwecken, die Muysycke wel t'voornaemste, oft emmers een van den voornaemsten: oock moeten wy se daer voor achten, als dat se een gaeue Godes sij, tot desen ghebruycke eyndelick gerichtet. Daerom moeten wy dies te nęerstiger toesien, dat wy se niet en misbruycken doer eenighe smette ofte vlecke, op dat wy se niet en keeren tot onser verdoemenisse, daer se te vooren geschickt ende toegheeyghent was tot onsen nutte ende saelicheit.
So daer niet anders te bedencken en waere dan dit alleen, het behoorde wel ghenoegh te sijn om ons te beweghen, dat wy t'ghebruyck der Musycke also in maete hielden, op dat se tot aller eerbaerheit moghte dienstlick sijn, ende dat se ons gheen oorsaecke en ghaeue tot weelde ende wulpscheit ofte tot onordelicke wellusten, ende dat se ons niet als een middel ende instrument sij tot hoererye ofte eenige onkuyscheit. Maer
dies niet tegenstaende, so is daer noch al meer: want daer en is gheen dingh ter węerelt, dat de zeden der menschen krachtigher kan van hier tot daer keeren ofte wenden, gelyck Plato dat wyselick waerghenomen heeft. Ende wy beuinden daeghelicks met der daet, dat se een verborghene ende schier ongeloouelicke kracht heeft, om de herten nu op d'eene nu op d'andere wyse te beweghen. Daerom moeten wy dies te nęerstiger sijn, dat wyse op sulcke manniere richten ende aenstellen, dat se ons konne nuttelick, ende gheensins schaedelick sijn.
Om deser oorsaecken wille beklaeghen hen die oude leeraers der kercke so dickwils, dat het volck t'haeren tyden tot onreynen ende oneerlicken liederen seer geneyght was, de welcke sy niet sonder oorsaecke hielden voor doodelick verghift ende des duyuels fenyn om de węerelt mede te vergeuen, ende sy ooc also naemden. Maer als ick so van de Musycke spreke, so begrype ick twee deelen, te weten, de letter, ofte de materie selue die ghesongen wert: ten anderen, dat ghesangh ofte die wyse. Waer is het, dat alle quaede gespreken (ghelyck S. Paulus seght) verstooren goede zeden: maer als' er
die melodie eerst by is, dat doersnydt veel krachtigher t'herte, ende dringht tot in't binnenste, also dat het fenyn ende de verderuenisse, doer die melodie ofte wyse, druypt tot in het diepste des herten, gelyck men den wyn in't vat doer eenen trachter giett.
Wat er is nu dan te doen? Naemelick, dat wy met sodaenigen liederen voorsien moeten wesen, die niet alleen eerlick, maer die oock heyligh sijn, welcke ons in stede van stickelen ende spooren sijn, daer wy mede gedreuen werden om God te bidden ende te louen, syne wercken te ouerleggen, op dat wy hem mogen lief hebben, eeren, vreesen, ende grootmaecken So is dat oock waer, dat S. Augustyn seght: Dat gheen dingh węerdigh genoegh is om Gode gesongen te werden, t'en sij dat het van Gode gegeuen sij. Daerom als wy alle dinghen wel sullen ouerleght hebben, ende wel doerghesocht, so en sullen wy hier toe geen betere noch bequaemere ghesanghen konnen vinden, dan de Psalmen Dauids sijn: de welcke hem de heylighe gheest voorgelesen, ende selue ghemaeckt heeft. Derhaluen, als wy se singen, so sijn wy versekert, dat ons Godt die woorden in den mond leght,
als of hy selue in ons songhe, om sijn eere te verbreyden. Daerom vermaent Chrysostomus so wel mannen als vrauwen ende kleyne kinders, dat se hen ghewennen die selue te singhen, op dat sulcks als een oeffeninghe sij, om ons by dat gheselschap der Enghelen te voeghen.
Eyndelick sullen wy dies ghedachtigh sijn, dat S. Paulus seght, dat de geestelicke liederen niet wel konnen gesonghen werden, dan met herten. Maer dat herte heyscht ooc verstandt. Ende daerin (seght S. Augustyn) is alle onderscheidt gheleghen, tusschen des menschen ende der voghelen ghesangh. Want een vincke nachtegael ofte papegay sullen oock wel singhen, maer sonder verstandt. So is't dan een sonderlicke gaeue aen den mensche, dat hy weet ende verstaet wat hy singht. Tot den verstande moet oock t'herte ende die liefde kommen,t welck niet gheschieden kan, so wy den lofsangh niet in onse ghedachtenisse hebben gheprentt, om nemmermeer op te houden van singen. Dit sijn die oorsaecken (jae dese alleene soude wel ghenoegh sijn sonder alle die voorhaelde) waerom dat deses boeck sonderlick moet beuolen sijn eenen jegelicken, die hem
eerlick ende in Gode beghęert te verhuegen, naemelick tot sijner saelicheit ende ten nutte synes naesten: ende is also niet noodigh, dat hy van my seer ghepresen ende gherecommandeert werde: want hy syn selfs lof ende roem met hem bringht. Woude de węerelt maer so veel hier wt leeren, dat se in stede van ander liederen, die eensdeels ydel ende lichtuęerdigh sijn, eensdeels sott ende ongheschickt, eensdeels wulpsch ende onreyn, derhaluen oock boos ende schaedelick, die se hier voortydts ghebruyckt heeft, haer voortaen ghewende met den goeden Koningh Dauid, dese goddelicke ende hemelsche lofsanghen te singhen. Aengaende de melodie ofte de wyse, het heeft ons t'beste gedocht, dat se soude maetelick sijn ghelyck wy se ghesett hebben, op dat daer een ghelyckformicheit waere met deser wichtighen ende hooghen materie, jae dat se bequaeme moghte sijn om in de Gemeynte ghesonghen te werden, als bouen ghenoegh verhaelt is.
Te Geneuen, den 10. Iunij. 1543.