Analysemodel beleefdheidsstrategieën

Middels de beleefdheidstheorie zal ik in dit onderzoek een poging doen om te verklaren of het gemaakte excuus beleefdheidsstrategieën bevat en in hoeverre dit invloed heeft op de beleefdheid van het excuus in termen van beleefdheid1 en beleefdheid2 (Watts 2003). Voor deze analyse wordt gebruik gemaakt van de theorie over beleefdheid1 en beleefdheid2 van Watts (2003) en de beleefdheidsstrategieën van Brown & Levinson (1987), te weten: (1) direct en zonder omhaal, (2) direct maar omkleed met solidariserende middelen, (3) direct maar omkleed met respectvolle middelen en (4) indirecte beleefdheidsstrategieën.

Het gebruik van beleefdheidsstrategieën zal in de excuustoespraken worden gelabeld aan de hand van de cijfercodes S1 tot en met S15 (solidariserende middelen), R1 tot en met R10 (respectvolle middelen) en I1 tot en met I15 (indirect). Middels deze labels kan vervolgens

worden bepaald wat de invloed van beleefdheidsstrategieën is op de beleefdheid van een openbaar excuus én welke beleefdheidsstrategieën een positieve of negatieve invloed op de beleefdheid van het excuus hebben.

Bij de analyse van beleefdheidsstrategieën dient rekening te worden gehouden met de afstand tussen de spreker en de hoorder. Niet alleen letterlijk is de afstand tussen spreker en hoorder bij openbare excuses vaak groot (iemand die het excuus dat Rutte in Den Haag maakt op zijn televisie in Groningen ziet), ook de sociale afstand tussen de burger en bijvoorbeeld de premier of directeur van een multinational is groot. De burger zal de premier of directeur niet gauw zo kunnen aanspreken op de manier waarop de premier of directeur hém aanspreekt. Ook deze factor zal invloed hebben op het gebruik van beleefdheidsstrategieën. In dit onderzoek ga ik ervan uit dat de sociale afstand tussen de sprekers en de hoorders groot is, omdat het in alle gevallen om een openbaar excuus gaat.

3.2 Corpus

De analysemodellen van Kampf (2009), Braet (2007), Fairclough (1989, 2001) en Brown & Levinson (1987) zullen worden toegepast op een corpus van excuustoespraken in verschillende categorieën. De verschillende categorieën dienen ervoor om naast het antwoord op de hoofdvraag ook een gedegen vergelijking te kunnen maken. In die vergelijking wordt onderzocht of er verschil in beleefdheid bestaat tussen excuses van politici, dienstverleners en sporters. Er worden dus meerdere vergelijkingen gemaakt: de politici ten opzichte van elkaar (Rutte, Timmermans en Teeven) en de politici ten opzichte van de dienstverleners en de sporters. Ook worden dienstverleners met elkaar vergeleken (Hommen, Thijssen en Dirix en Bates), alsmede de sporters (Pieters, Knegt en Suaréz). De eisen die aan een excuustoespraak zijn gesteld voor toelating tot het corpus:

● er moet sprake zijn van een excuus,

● er moet sprake zijn van een ‘ontvanger’ van het excuus; louter het bekennen het delict is geen excuus,

● daarnaast moet het excuus zijn vastgelegd op video; om ook omgevingsfactoren te kunnen beoordelen,

● de excuustoespraken in het corpus moeten daadwerkelijk een korte toespraak zijn – niet louter het zeggen van het woord ‘sorry’ of ‘excuses’.

● tevens is het beeldmateriaal speciaal gemaakt voor het excuus en niet een ‘tussen-neus- en-lippen-door excuus in een videofragment met een andere kern.

Politici

excuses aan de nabestaanden van Dolmatov, een Russische asielzoeker die zelfmoord pleegde in een cel, waar hij niet hoorde te zitten (Excuses Teeven voor nabestaanden Dolmatov 2013). Premier Rutte maakte op 12 november 2012 zijn excuses naar aanleiding van de commotie rondom de formatie van zijn tweede kabinet, en dan in het bijzonder de inkomensafhankelijke zorgpremie (Premier Rutte: ik heb een fout gemaakt 2012). Door de ophef rond de invoering van deze maatregel en bijkomende gevolgen voor de koopkracht, maakte het kersverse kabinet een ‘valse start’ (Excuses Rutte Voor Verwarring 2012). Met name de VVD-achterban reageerde furieus op het plan van de coalitie VVD-PvdA. Het derde excuus dat in de categorie ‘politiek’ wordt vergeleken is het excuus van minister Timmermans aan Rusland, naar aanleiding van de onacceptabele arrestatie van een Russische diplomaat in Den Haag (Timmermans biedt Rusland zijn excuses aan 2013).

Dienstverleners

In de categorie ‘dienstverleners’ wordt een vergelijking gemaakt tussen excuses van Jan Hommen (directeur ING), Blackberry en NS en ProRail. Jan Hommen biedt zijn excuses aan voor de vele storingen bij ING-internetbankieren (Excuses van ING-topman 2012). Blackberry heeft excuses gemaakt voor de aanhoudende storing. Gebruikers van Blackberry mobiele telefoontoestellen kunnen al drie dagen geen gebruik maken van e-mail, internet en ping (Excuses van Blackberry 2011). Het excuus van zowel de NS als spoorbeheerder ProRail komt voort uit een sein en wisselstoring op Amsterdam-Centraal, die op 22 maart 2012 tot 09.00 uur s’ochtends het treinverkeer volledig stil legde (NS en ProRail bieden excuses aan 2012).

Sporters

In de categorie ‘sport’ worden excuses vergeleken van voetballer Suarez, schaatser Sjinkie Knegt en PSV-voetballer Erik Pieters. Suarez maakt excuses voor het bijt-incident in de wedstrijd tegen PSV in 2010 (Suarez zegt sorry 2010). Knegt biedt zijn excuses aan naar aanleiding van zijn gedrag tijdens de EK shorttrack in Dresden (Knegt heeft spijt van wangedrag 2014). Bij de aflossing kwam hij met opgestoken middelvingers over de finish. Het excuus van PSV-voetballer Erik Pieters komt op 21 januari naar aanleiding van zijn gedrag nadat hij in een duel met PEC Zwolle de rode kaart had gekregen (Persconferentie Erik Pieters 2013).

3.3 Hypothese

Ik verwacht dat excuses waarin veel gemanoeuvreerd wordt rondom verantwoordelijkheid, middels ontwijkings- en verkleiningstechnieken, minder beleefd (beleefdheid1) zullen zijn of gepaard zullen gaan met het gebruik van diverse beleefdheidsstrategieën. Bij het gebruik van ontwijkings- en verkleiningstechnieken kiest de spreker er immers voor om zijn

verantwoordelijkheid voor het excuus te reduceren. Het is voor een hoorder (als hij de manoeuvres opmerkt) onacceptabel dat een spreker zijn excuus aanbiedt, maar eigenlijk niet de verantwoordelijkheid voor zijn daden blijkt te nemen.