Noord Zuid (2015) is een Nederlandse detectiveserie die tussen januari en maart 2015
is uitgezonden op NPO1. De serie is geproduceerd door FourOne Media in opdracht van omroep KRO. Regie en scenario waren in handen van Paula van der Oest. Het eerste seizoen bestaat uit tien afleveringen met een speelduur van elk vijftig minuten. Het eerste seizoen kent geen vervolg.
De detectiveserie gaat over rechercheur Dana van Randwyck (Ariane Schluter) en een onderzoek onder haar leiding rondom een moordzaak die in het havengebied van Amsterdam-Noord heeft plaatsgevonden. De serie toont hoe zij en haar team worstelen om de zaak op te lossen, en ook in de privésfeer heeft Dana het zwaar te verduren met haar puberende dochter. Deze twee serie is verder aangevuld met verhaallijnen van personages uit de rest van het rechercheteam.
Extra-diëgetische informatie over Noord Zuid
Amsterdam-Noord en Amsterdam-Zuid een belangrijke rol in de serie. Constant wordt er gewisseld tussen locaties in de twee stadsdelen,waarbij een desolaat en kil Amsterdam-Noord nadrukkelijk als misdaadgebied wordt neergezet. De justitiële praktijken vinden daarentegen aan de andere kant van het IJ plaats. Ook de
privésituatie van het hoofdpersonage kent deze contrasterende tweedeling. Na haar scheiding is Dana recent naar een kleine woning in Noord verhuisd, terwijl haar ex- man nog in hun oude herenhuis in Amsterdam-Zuid woont . Het hoofdpersonage ervaart zowel professioneel als privé de consequenties van een stedelijke migratie, waarbij een sterk waardeoordeel over de twee stadsdelen wordt geconstrueerd.
De omschrijving van de serie (bijlage A) geeft geen ruimtelijke informatie over de ruimtes in de serie (behalve dat Dana Amsterdams is), maar richt zich voornamelijk op het plot. De titel Noord Zuid is daarentegen veelzeggend over het ruimtegebruik: Amsterdam-Noord en Amsterdam-Zuid zijn twee geografisch en ideologisch contrasterende verhaalarena’s. Daarnaast speelt de naamgeving van de serie in op de actualiteit: de aanleg van de Noord/Zuidlijn duurt al vele jaren langer dan gepland en kost miljoenen euro’s extra. Het project dat de stadsdelen met elkaar zal moeten verbinden lijkt een haast onmogelijke onderneming. De titel is een geconcentreerd en bepalend stukje informatie over de productie, en vertelt nog voordat de kijker aan de eerste aflevering begint in welke arena de serie zich afspeelt.
00:01:28 Afbeelding 14: De leader eindigt met de titel die zich boven het IJ uitvouwt. Het shot toont echter Amsterdam Centraal, wat zich in het centrum van Amsterdam bevindt.
Noord Zuid heeft een terugkerende leader. Deze start met onderwaterbeelden,
beweegt zich in verschillende shots langzaam naar boven, om uiteindelijk boven water te eindigen (Afbeelding 14). Een fiets, plastic zakje, vis (snoek) en een in het water drijvende jas komen voorbij. Uiteindelijk vinden luchtbellen een weg naar het wateroppervlak. Het laatste shot toont het IJ (gefilmd vanaf de rivier) met aan weerzijden land (links Amsterdam- Centrum en het Centraal Station en rechts de Noordelijke IJ-oever met de Overhoekstoren). Tussen de oevers vaart de veerpont. Vanuit de horizon (afscheiding water en lucht) ontvouwen zich de woorden
‘NOORD’ en het dikgedrukte ‘ZUID’. De titelsong roept een onheilspellende sfeer op.
In de leader worden enkele contrasten gecreëerd zoals boven en onder water, het centrum van Amsterdam tegenover Amsterdam-Noord, en de tegenstelling tussen Noord en Zuid zelf (Noord boven en Zuid onder geschreven). Geografisch is deze contrastvorming niet correct want visueel toont het shot de afscheiding tussen het centrum van de stad en Amsterdam-Noord, terwijl Amsterdam-Zuid een stuk verder in de stad begint. De leader impliceert daarom al dat de serie stuwt op een contrast tussen Noord en de rest van de stad (betiteld als Zuid). De veerpont is zichtbaar als fysiek verplaatsingsmiddel tussen de stadsdelen. De camera beweegt zich in de leader als een vis naar het wateroppervlak, waarbij het perspectief vanuit de camera, en tevens dat van de kijker, boven het wateroppervlak uitkomt.
In tegenstelling tot de algemene omschrijving van de serie, benoemt de omschrijving van de eerste aflevering (bijlage A) Amsterdam-Noord specifiek als locatie. In plaats van dat het vertelt dat de moord in een scheepswerf in Noord plaats heeft gevonden, vertelt de omschrijving dat slachtoffer uit Amsterdam-Noord afkomstig is. Dit suggereert dat het geografisch duiden van het slachtoffer
belangrijker wordt geacht dan de geografische moordplek, waardoor de typering van het stadsdeel meer over de bewoners gaat dan over de fysieke ruimte.
Locaties in Noord Zuid
Zoals de titel Noord Zuid suggereert zijn Amsterdam-Noord en Amsterdam-Zuid alsmede diverse locaties rondom het IJ de voornaamste locaties waarin de serie zich afspeelt (bijlage B). De geografische bepaling van de scènes krijgt op verschillende manieren vorm. Soms wordt deze expliciet in het dialoog vermeld, soms wordt deze
door middel van verplaatsingsscènes en exterieure shots gedefinieerd of soms onthullen visuele elementen op welke locatie in Amsterdam een scène zich afspeelt. De geografische duiding in Noord Zuid speelt sterk in op de voorkennis over
Amsterdam van de kijker.
Zoals eerder omschreven vindt de representatie van Amsterdam-Noord plaats in contrast met Amsterdam-Zuid, maar in praktijk omvat dit ook het centrum van de stad. De ruimtelijke dimensies van Noord worden op verschillende manieren concreet gemaakt. Zo zien we bijvoorbeeld dat Dana zich vaak per auto verplaatst, wat
impliceert dat Noord een groot gebied is waarin je je gemakkelijk met de auto kunt vervoeren (in tegenstelling tot het voor auto’s onvriendelijke en drukke centrum). Verder laat de aflevering zien dat Amsterdam-Noord exclusief uit woon- en werkgebied bestaat.
De titel Noord Zuid schept de verwachting dat beide delen van de stad in de serie worden gerepresenteerd. Deze tweedeling is zowel in Dana’s professie als in haar privéleven terug te zien. Dana’s dochter Roos benoemt in de dialoog dat hun woning zich in Amsterdam-Noord bevindt. Dit is een herkenbare woning bij het IJ- plein in de Vogelbuurt, aan de oever van het IJ. Roos woont ook gedeeltelijk bij haar vader, maar deze locatie wordt niet expliciet geduid. Het exterieur van de woning komt echter sterk overeen met de klassieke Amsterdamse woningen die zich in oude Amsterdamse wijken (waaronder Amsterdam-Zuid) bevinden. Deze heeft
bijvoorbeeld een grote houten voordeur met klassieke deurbel, wat onthult dat de woning zich in een chique straat bevindt. De ruime ontvangsthal bestaat uit marmeren muren en vloeren. Een dergelijke bouwstijl en inrichting zijn kenmerkend voor een deftig Amsterdams pand uit de 18e of 19e eeuw. Ondanks dat het niet expliciet duidelijk is waar de woning zich bevindt, wordt zo de indruk gewekt dat deze in Amsterdam-Zuid staat.
De pilotaflevering kent een grote hoeveelheid aan scènes en daarmee, overeenkomend met het genre crime, ook een grote hoeveelheid locaties. De gehele aflevering is op locatie opgenomen en zelfs de scènes die zich interieur afspelen lijken op een bestaande plek te zijn opgenomen in plaats van in een studio. Deze keuze lijkt te wijzen op het feit dat veel locaties zowel interieur als exterieur een duidelijk gemeenschappelijk element delen: ze zijn gesitueerd aan de rivier het IJ. Voor twee van de locaties die zich interieur afspelen, Dana’s huis en het Paleis van Justitie, betekent dit dat het IJ door de ramen te zien is als achtergrond (afbeeling 15). Ook
verschillende exterieure scènes spelen zich langs de rivier af, waaronder de moordlocatie op de scheepswerf aan het IJ.
00:00:51 Afbeelding 15: Het IJ is vormt de achtergrond van Dana’s huiskamer. De scènes is op locatie opgenomen en verkrijgt zodoende een geografische duiding.
Het IJ is de meest prominente locatie in de serie, wat de leader reeds suggereerde. Vaak is het niet concreet aan welke kant van het water de opname plaatsvond. In de sfeer en in het kleurengebruik is echter vaak een continuïteit terug te zien die suggestief aan welke zijde de scène zich afspeelt. Een voorbeeld hiervan is de montagesequentie aan het eind van de aflevering. Deze wisselt constant tussen de moordlocatie op de scheepswerf en Roos die naar een afgelegen locatie langs het water fietst. Op beide locaties is het IJ in de achtergrond zichtbaar. Door de constante wisseling in de montage tussen de scènes, de setting (donker, verlaten) en de scène overlappende muziek wordt een verband tussen de twee locaties gecreëerd. Het is niet hard te maken dat Roos’ locatie aan het water zich net als de moordlocatie aan de Noordzijde van het IJ bevindt, maar de overlap in de montage alsmede de sfeer en ruimtelijke indeling van de locatie wekken wel deze indruk.
De openingsaflevering bevat veel tussenshots waarin Amsterdam als stedelijke arena wordt getoond. Scènes die zich naar Amsterdam-Noord verplaatsen worden voorafgegaan door beelden van de IJ-tunnel of het scheepsverkeer op het IJ
Noord en de rest van de stad en de serie maakt daar dankbaar gebruik van. De serie bevat ook tussenshots die beweging binnen het stadsdeel duiden. Deze beelden van vanuit een rijdende auto gefilmd en tonen huizen, buurtwinkels, busstations en een voetbalveldje. In een van de shots is letterlijk ‘Amsterdam Noord’ als locatie terug te lezen (afbeelding 17).
00:16:57 Afbeelding 16: Tussenshots fungeren als geografische duiding tussen scènes in, maar creëren ook een gure sfeer.
00:22:16 Afbeelding 17: Beelden van herkenbare bouwstijlen geven Amsterdam-Noord een visueel karakter. De belettering van dit winkelpand benoemt letterlijk de verhaallocatie.
Setting in Noord Zuid
Voor het plot in de eerste aflevering is de moordlocatie, de scheepswerf in
Amsterdam-Noord, de belangrijkste locatie. Hier wordt het levenloze lichaam van het slachtoffer Elsie aan een hijskraan aangetroffen. De twee keren dat Dana de
moordplek bezoekt zien we een identiek shot van haar auto die, omringd met op het droge liggende schepen en gigantische hijskranen, het terrein op komt rijden. Het is een desolate plek met betonnen vloerplaten waar overdag wordt gewerkt en waar ’s nachts in principe niemand iets te zoeken heeft.
Geheel naar het crimi-genre verplaatsen de personages in Noord Zuid zich voortdurend tussen locaties. Het meestgekozen transportmiddel in de serie is de auto. De autoscènes waarin Dana zich binnen Amsterdam-Noord verplaatst tonen dat zij met een redelijke snelheid en nonchalance door Noord rijdt. In een dichtbevolkte omgeving zoals het centrum van Amsterdam zou ze veel voorzichtiger moeten rijden. Deze verplaatsingsscènes, waarin vaak ook veel dialoog in voorkomt door
meerijdende collega’s of telefoongesprekken, geven daarom veel visuele
representaties van Noord door de voorbijkomende achtergrond in autoruiten. Hieruit is te zien dat Amsterdam-Noord bestaat uit industrie, rijtjeshuizen en groen. Verder is het rustig op straat. Het stadsdeel is een ruim en open gebied in Noord Zuid.
Er wordt echter ook veelvuldig gebruik gemaakt van tussenshots van plekken in Amsterdam zonder dat een van de hoofdpersonages in de scène aanwezig is. Voorbeelden hiervan zijn een overkoepelend beeld van het centrum van de stad of beelden van het IJ. Soms hebben deze beelden de functie om een korte pauze in de aflevering te monteren , waarbij het getoonde beeld in combinatie met de (afwezige) audio een gure sfeer oproept (afbeelding 16), wederom in lijn met het genre van de serie.
Aan het begin van de aflevering zit een sequentie aan scènes die niet enkel de fysieke maar ook de mentale afscheiding tussen Noord en Zuid duiden. Dana komt net van haar etentje in Amsterdam-Zuid, in goedgekleed chique gezelschap, en
bezoekt laat op de avond vervolgens haar oude woning om iets op te halen. Beide zijn luxe, dure panden in dure oud-Amsterdamse straten in de bouwstijl van de
Amsterdamse School. Het shot wat daarop volgt is een point-of-view perspectief van Dana die door de IJ-tunnel rijdt begeleid door spannende muziek. De tunnel is grauw, grijs en verlaten, en het einde is niet zichtbaar (afbeelding 18). De scène daarop laat zien hoe Dana’s auto in het donker een verlaten, industriële scheepswerf op komt
rijden. De muziek stopt weer zodra zij haar auto verlaat en haar collega een gesprek over haar liefdesleven initieert, vlak voordat ze de moordlocatie bezoeken.
Los van het feit dat de tussenscène van de IJ-tunnel een fysieke verplaatsing weergeeft, symboliseert de scène ook een transitie tussen twee plekken in de stad en de daarbij behorende situatie. Dana verplaatst zich van een vrijgezellenetentje en een ontmoeting met haar ex-partner in Amsterdam-Zuid naar de moordlocatie in
Amsterdam-Noord waar zij als hoofdrechercheur moet acteren. Dana’s omgeving verandert van privé naar professioneel en publiek, en ook de situatie verandert van veilig naar gevaarlijk. De verplaatsing in de tunnel bewerkstelligt voor zowel Dana als voor de kijker zo een psychologisch geladen transitie die de setting (en
bijbehorende situatie) in de volgende scène introduceert. Het interieur van de IJ- tunnel is van beton en wat dat betreft komt de representatie overeen met hoe een werkelijke verplaatsing per auto tussen de twee stadsdelen eruit zou zien. De serie maakt echt enkel gebruik van het betonnen, grauwe interieur wanneer de verplaatsing naar Noord plaatsvindt, omdat het uiterlijk van de tunnel overeenkomt met de
typering die de serie over Amsterdam-Noord wilt bewerkstelligen.
00:06:57 Afbeelding 18: Het grauwe karakter van het beton in de IJ-tunnel wordt door Noord Zuid niet alleen gebruikt om een verplaatsing tussen de stadsdelen te tonen, maar ook een mentale transitie van het personage.
De serie speelt hevig in op vergelijkingen en contrasten. In de aflevering wordt meermaals de parallel tussen het slachtoffer Elsie en Dana’s dochter Roos gelegd.
Beide meisjes zijn van dezelfde leeftijd en Elsie woonde net zoals Roos in
Amsterdam-Noord. Collega’s van Dana wijzen op het feit dat ook Roos slachtoffer van een dergelijke brute moord had kunnen zijn. Wanneer Dana tegen het einde van de aflevering thuis een recapitulatiemoment inlast op de bank is het onduidelijk of haar zorgelijke blik is gericht op het oplossen van de moordzaak, of op de veiligheid van haar dochter die op dat moment niet thuis is. Foto’s van het slachtoffer op de laptop van Dana wisselen zich in de montage af met Roos die door een verlaten industrieel gebied fietst. De locatie draagt bij aan het gesuggereerde gevaar dat Roos loopt: Noord is de gehele aflevering namelijk neergezet als een gevaarlijke plek.
00:12:42 Afbeelding 19: Waar de focus van de camera eerst nog op Dana gericht was, verandert deze naar het IJ wanneer Dana de auto tot stilstand brengt. Het nadrukkelijk in beeld brengen van de omgeving vertelt dat Dana in Amsterdam-Noord woont.
Noord Zuid is een serie die binnen het spectrum van film en televisie vrij
conventioneel is geschoten zonder cinematografische hoogstandjes. Momenten waarop er wel is gekozen voor een bepaalde focus van de camera springen dan ook direct in het oog. Een voorbeeld hiervan is wanneer Dana vroeg in de aflevering close-up in beeld wordt gebracht wanneer zij in een gesprek wordt geconfronteerd met de kwetsbaarheid van haar eigen dochter in het stadsdeel. In het shot verdwijnt Dana’s omgeving uit het beeld, wat de focus volledig op haar gezicht legt. De camera, tevens het optische bereik van de kijker, brengt het personage van dichtbij in beeld. Een ander moment dat opvalt is wanneer Dana voor haar eigen huis in Amsterdam-
Noord haar auto parkeert (afbeelding 19). De focus van de camera verspringt naar de omgeving van haar straat zodra de auto tot stilstand komt en er is te zien dat de woning zich aan het IJ bevindt. De cinematografie legt zo nadruk op Dana’s
leefomgeving omdat het belangrijk is de kijker weet dat Dana in Amsterdam-Noord aan de IJ-oever woont.
00:16:50 Afbeelding 20: De camera zoomt uit wanneer de moeder van het vermoorde meisje het slechte nieuws verneemt en toont de modernistische bouwstijl van de flat.
De contrastvorming tussen weerszijden van de rivier, ten noorden en ten zuiden van de afscheiding, kent een visuele continuïteit in de serie. Locaties in Noord zijn kaal en flets en de bewoners wonen in flatgebouwen en arbeiderswoningen. De
straatverlichting is daarentegen warm in de straten van Amsterdam-Zuid die gevuld staan met grote klassieke panden. Ook de bewoners weerspiegelen deze kleuring van de stadsdelen. ‘Wij wonen maar in Noord’ zegt de moeder van Elsie, terwijl ze vertelt dat Elsie per sé in het centrum van Amsterdam naar school wilde gaan omdat dat dat haar kansen op studeren zou vergroten. Een voorgaande scène toonde de betonnen flatwoning van het gezin, met een modernistische symmetrische bouwstijl die tegenwoordig veelal wordt geassocieerd met achterstandswijken (afbeelding 20). In de straat van Dana bekommert een bejaarde buurman zich over een kat die door jongens in de straat is vermoord. Alle elementen in de straat van Dana zijn grijskleurig (afbeelding 21). Twee van Dana’s teamleden rukken uit voor een overleden klant van een thuisprostituee, die illegale praktijken in een flatwoning in
Noord uitvoert. Zowel de visuele duiding van de omgevingen als de kleuring door de handelingen van de personages duiden Amsterdam-Noord als een laag sociaal
geconcentreerd gebied.
00:14:08 Afbeelding 21: De straat van Dana is kleurloos en daarmee typisch voor Amsterdam-Noord in
Noord Zuid.
Perspectief in Noord Zuid
De locatie waar in Noord Zuid de meeste symboliek omheen wordt gecreëerd is het IJ. De natuurlijke scheidslijn tussen Amsterdam-Noord en Amsterdam-Zuid wordt in de serie expliciet visueel betrokken in het situeren van de sfeer, maar fungeert ook impliciet als narratieve afscheiding tussen de stadsdelen. De rivier is daarbij geen fysieke barrière voor de personages, die zich gemakkelijk per auto van het ene naar het andere stadsdeel verplaatsen, maar de afscheiding wordt voornamelijk gebruikt voor de mentale contrastvorming tussen Noord en Zuid.
De titel van de serie alsmede enkele expliciete duidingen in de dialoog zorgen ervoor dat elke gerepresenteerde plek al snel een suggestieve plaatsbepaling in Noord ofwel Zuid krijgt. In de serie is het noordelijke gelegen stadsdeel onmiskenbaar de locatie waar de problematiek zich voordoet. Ondanks dat de expliciete verbintenis van de problematiek aan de locatie uitblijft, zijn de moord op de kat, het herhaaldelijk overvallen van een buurtsuper, illegale thuisprostitutie en natuurlijk de moord veelzeggende voorbeelden die de negatieve associatie tussen Noord en misdaad bewerkstelligen. De betekenisgeving van locaties in Noord Zuid ligt daarom op de
kwalitatieve waarde van plekken aan weerszijden van de rivier, in lijn met de
respectievelijke sfeer die aldaar wordt opgeroepen door kleurgebruik en montage. Het effect hiervan is bijvoorbeeld het onstaan van het idee dat het vanzelfsprekendheid is dat advocaten in Zuid wonen en thuisprostituees in Noord.
Deze contrastwerking zet een impliciete representatie van de tegenstelling van utopie en dystopie neer en hoe wisselwerking tussen dergelijke plekken plaatsvindt.
Noord Zuid is een plot driven serie: de personages hebben weinig agency over hun
handelen en worden gedreven door gebeurtenissen in het verhaal, in plaats van een interne psychologische ambitie. Deze bepaling is vaak intrinsiek aan het crimi-genre.