Algemene conclusies en succesfactoren

Een belangrijke conclusie van het literatuuronderzoek is dat hard wetenschappelijk bewijs van het optreden van effecten bij de meeste NME-producten ontbreekt en dat er dringend behoefte bestaat aan goed gecontroleerd hoogwaardig onderzoek, naar effecten van NME en naar causale relaties tussen specifieke kenmerken van NME-activiteiten en de effecten daarvan. Enkele constateringen in dit verband zijn dat:

– er veel meer onderzoek is gedaan naar de feitelijke kennis, houding en gedrag van mensen ten aanzien van natuur en milieu, dan naar de leerprocessen waardoor deze kennis ontstaat (Rickinson, 2001);

– er maar weinig kwalitatief hoogwaardig onderzoek is, de meeste (geanalyseerde) studies vertonen veel tekortkomingen (Wheeler et al., 2007);

– in het NME-onderzoek het besef toeneemt dat zaken als motivatie, sociale betrokkenheid en ontwikkeling van zelfstandig en kritisch denkvermogen, van groot belang zijn om daadwerkelijk iets te kunnen

veranderen aan de problemen in de wereld (Wheeler et al., 2007);

– de kwaliteit van de meeste studies naar effecten van NME erg laag is, doordat zijn bestaan uit evaluaties van één specifieke activiteit, vaak aangevuld met via gesprekken met betrokkenen verzamelde aanvullende kwalitatieve gegevens. Deze laatste categorie gegevens vormt echter geen betrouwbaar wetenschappelijk bewijsmateriaal, maar is slechts een weergave van de persoonlijke indruk van de betrokkenen Norman et al., 2006).

In de analyse zijn drie categorieën publicaties onderscheiden, publicaties gericht op effecten van NME op kennis, houding en gedrag, publicaties gericht op effecten van NME op meer algemene, overstijgende uit- komsten zoals leerprestaties en zelfvertrouwen, en publicaties specifiek gericht op de effecten van outdoor NME. In deze laatste categorie zijn zowel effecten op kennis, houding en gedrag aan de orde als op effecten op overstijgende factoren. In alle categorieën is er sprake van empirische ondersteuning voor het optreden van effecten, maar de effecten verschillen afhankelijk van programma, deelnemers en van wat en hoe er is gemeten. De aangetoonde en voor het bereik van NME relevante effecten betreffen kennis, betrokkenheid, houding, gedrag en zelfvertrouwen. Opgemerkt moet worden dat dit zowel effecten betreft van NME in schoolverband als van NME bij buitenschoolse activiteiten.

Inzicht in de causale relaties tussen gekregen NME en de effecten daarvan ontbreekt grotendeels. Wel is er een aantal kritische succesfactoren geïdentificeerd, onderverdeeld in factoren ten aanzien van de leerlingen, de werkvorm (programma), de omstandigheden waarin NME activiteiten plaatsvinden en overige factoren (tabel 3). In de tabel zijn de factoren summier toegelicht, voor een nader uitleg wordt verwezen naar de voor- gaande bespreking van het literatuuronderzoek. Met het oog daarop is de categorie studie in de tabel weer- gegeven. Aan het feit dat factoren niet in alle drie de categorieën zijn genoemd, moet niet te veel betekenis worden gehecht, omdat in geen van de besproken publicaties sprake is van een uitputtende zoektocht naar kritische factoren. De resultaten wijken overigens niet af van wat er bekend is over in Nederland uitgevoerd onderzoek naar effecten van NME.

In de beide voorgaande paragrafen is een aantal factoren genoemd die het functioneren van het mechanisme beïnvloeden. Een belangrijke categorie daarvan betreft factoren die de motivatie en betrokkenheid van de leerlingen vergroten. Hierbij zijn onder meer genoemd:

– afwisseling, er moet sprake zijn van ervaren, leren en doen;

– actief leren, dus niet alleen luisteren maar ook zelf dingen doen zoals experimenteren;

– door leerlingen geleide projecten, hierbij kan worden gedacht aan projecten waarin leerlingen zelf een onderwerp uitwerken en tot handelingsperspectieven komen (werkvorm specifieke projecten); – actuele onderwerpen, gebruik van moderne media;

– evenwichtige groepssamenstelling, bij groepsactiviteiten is het van belang dat alle leerstijlen zijn vertegenwoordigd omdat dit de kans verkleint dat de groep zich focust op een specifieke leerfase; – deskundige begeleiding bij de activiteiten en een goede voorbereiding.

Een tweede voorwaarde voor het optimaal functioneren van het mechanisme is dat de leerlingen aan het begin van een leercyclus het voor die leercyclus vereiste niveau hebben ten aanzien van kennis en vaardigheden. Bij een opeenvolging van leercycli impliceert dit dat alle leerlingen dit niveau in de voorgaande leercyclus moeten hebben bereikt. De afstemming van de leercycli is dus niet alleen in theorie (potenties) maar ook in de praktijk aan de orde. Een complicatie hierbij is dat een leerproces doorgaans niet lineair toenemend is, maar met horten en stoten verloopt, waarbij soms zelfs een terugval kent optreedt als aangeleerde kennis en/of vaardig- heden verdwijnen. Een goede voorbereiding voor het begin ven een leercyclus of een specifieke NME-activiteit kan het functioneren van het mechanisme aanzienlijk bevorderen, terwijl een follow-up kan bijdragen aan de instandhouding van een gerealiseerd niveau.

Een derde voorwaarde is dat de structuur en de opzet van de gegeven NME en de daarmee nagestreefde doelen op elkaar zijn afgestemd. Concreet houdt dit in dat de NME-producten worden gebruikt voor het doel en door de doelgroep waarvoor ze zijn bestemd en dat dit gebruik plaatsvindt onder de daarvoor vereiste condities. Afwijking hiervan heeft een negatieve invloed op het functioneren van het mechanisme en daarmee op de omvang van de effecten.

Naast deze voorwaarden voor het functioneren is een aantal factoren genoemd die positief kunnen bijdragen aan het functioneren, zoals rekening houden met kenmerken van de leerlingen (leeftijd, geslacht, etniciteit, SES, interesse, kennis/ervaring, leerstijl), de duur van een NME-programma en de locatie, contact met natuur lijkt effecten te versterken.

Tabel 3

Kritische succesfactoren per 'thema'.

Kennis Overstijgend Outdoor Toelichting

Leerling

leeftijd x x jongere kinderen zijn doorgaans enthousiaster en meer

ontvankelijk dan oudere kinderen

geslacht x jongens en meisjes verschillen, vooral bij buitenactiviteiten,

in gedrag

etniciteit x onderdelen die voor een etnische groep niet acceptabel zijn

kunnen belemmerend werken

kennis/ervaring (type) x kennis en ervaringen kunnen resultaten beïnvloeden

interesse x stimuleert het rendement

leerstijl x zie paragraaf leerstijlen van Kolb

angsten/fobieën x (en fysieke handicaps) kunnen vooral bij buitenactiviteiten een belemmering vormen.

sociaal economische status genoemd als correctiefactor bij vergelijken resultaten, wat invloed impliceert

Werkvorm/programma

actualiteit, uitnodigend x bevordert motivatie en interesse van leerlingen en leidt tot een gevoel van trots

afwisseling x x afwisseling (ervaren, leren, doen) bevordert de interesse van de leerlingen

actief leren x bevordert motivatie en betrokkenheid

geïntegreerd x sluit aan bij moderne tijd en leert leerlingen om verbanden

te leggen

door studenten geleid x bevordert prestaties, motivatie en betrokkenheid Condities

voorbereiding x x goede voorbereiding versterkt effecten en soms zelfs

noodzakelijk voor optreden effecten

deskundige begeleiding x x versterkt effecten en soms zelfs noodzakelijk voor optreden effecten

follow-up x x zorgt ervoor dat effecten langer standhouden

locatie/contact natuur x x contact met natuur lijkt effecten te versterken (onder meer op houding)

duur x x x lange termijn is effectiever dan korte termijn; overnachtingen

verhogen rendement

evenwichtige groep x x x (qua leerstijlen) bevordert betrokkenheid, motivatie en evenwicht tussen leerfases

structuur versus doel x structuur en opzet van het programma moeten stroken met het doel

Overig

opleiding docenten x professionele opleiding docenten kan bijdragen aan

deskundigheid begeleiding

meetmethode prestaties x betekenisvolle meting prestaties (i.p.v. multiple choice) geeft leerling het gevoel zelf verantwoordelijk te zijn, wat hun houding t.a.v. school en leren kan verbeteren

communicatie docenten x bevorderlijk voor effectiviteit en vereenvoudigt evaluatie gegeven NME(-programma)

verankering in maatschappij x betrekken lokale gemeenschap kan leiden tot leerkansen, professionele expertise en financiële ondersteuning