Aandachtsveld 8: Veilige omgeving Algemeen beeld

Landelijk onderzoek op dit aandachtsveld heeft betrekking op specifieke terreinen van

veiligheid. Een belangrijk terrein is dat van de medicatieveiligheid. Een recent onderzoek van de IGZ (2017b) onder een brede groep van zorgorganisaties leidde tot de conclusie dat binnen de zorg als geheel verbetering nodig is in de onderdelen medicatieoverdracht en de rol van de patiënt (cliënt) daarbij. Andere conclusies waren dat de medicatiebeoordeling nog in de kinderschoenen staat, dat er onduidelijkheid is over de verantwoordelijkheidsverdeling rond medicatie en dat het elektronisch voorschrijf systeem (EVS) weliswaar vrij breed is ingevoerd, maar dat er nog meer aandacht voor risico’s nodig is.

In de gehandicaptenzorg werd tijdens dit onderzoek, als onderdeel van de

medicatieveiligheid, gekeken naar de normen voor veilig voorschrijven. Uit de beoordeling blijkt het volgende:

44

• De meeste zorgaanbieders beschikken over een procedure voor veilige en verantwoorde farmaceutische zorg. De inspectie heeft daardoor de indruk dat het bewustzijn over de risico’s rond het medicatieproces in de afgelopen jaren is toegenomen.

• Bij bijna alle zorgaanbieders beschikken de medewerkers binnen 24 uur na de start van de zorg aan iemand over een actueel medicatieoverzicht. In het vorige onderzoek, in 2010, hadden veel zorgaanbieders nog verschillende medicatie(overzicht)lijsten per cliënt en ontbrak het bij de voorschrijvend arts en bij de persoonlijke begeleiders vaak aan een compleet en actueel beeld van alle voorgeschreven medicatie per cliënt.

• Bij slechts de helft van de zorgaanbieders voeren de arts en de apotheker een jaarlijkse medicatiebeoordeling voor alle cliënten uit en besteden zij ook maar in beperkte omvang speciale aandacht aan polyfarmacie en het gebruik van psychofarmaca. Deze situatie lijkt daarmee niet veel beter te zijn dan in 2010. Hier is nog veel winst te behalen.

Een andere onderzoek (Van der Nagel, 2016) betreft het middelengebruik door mensen met een licht verstandelijke beperking (LVB). Van een grote groep cliënten uit LVB-instellingen (419 personen) werd het middelengebruik in kaart gebracht. Het overgrote deel van de deelnemers blijkt ooit wel eens legale middelen (alcohol en tabak) gebruikt te hebben, en bijna de helft heeft wel eens illegale middelen (voornamelijk cannabis) geprobeerd.

Middelengebruik start veelal al op basisschoolleeftijd met roken en alcoholgebruik en loopt op met gebruik van andere middelen in de puberteit. Ook het actuele middelengebruik is behoorlijk: 62% rookt (aanzienlijk meer dan in de algemene bevolking), 64% drinkt wel eens alcohol, 15 % heeft de afgelopen maand cannabis gebruikt en 1% gebruikte de afgelopen maand stimulerende middelen (speed of cocaïne). Hoewel middelengebruik in deze studie enigszins gerelateerd is aan factoren als mannelijk geslacht, jonge leeftijd en gebrek aan zinvolle dagbesteding, vallen deze invloeden weg wanneer er ook gekeken wordt naar bekendheid met, kennis van, attitude ten opzichte, en gebruik in de sociale omgeving van middelen.

Middelengebruik onder mensen met een LVB leidt volgens medewerkers van Nederlandse LVB-instellingen tot problemen in de dagelijkse zorg. Medewerkers geven aan dat hun instelling beperkt is toegerust om deze cliënten goed te helpen, en dat samenwerking met de verslavingszorg veelal onvoldoende resultaat oplevert. Een vergelijking van de bestanden van een instelling voor verstandelijk gehandicaptenzorg met een instelling voor

verslavingszorg in dezelfde regio bevestigde dat veel cliënten met LVB en verslaving slechts bij één instelling bekend waren. Veel cliënten met deze dubbele problematiek krijgen dus nog geen dubbele hulp.

Een onderwerp dat regelmatig op organisatieniveau terugkomt is dat van seksueel

overschrijdend gedrag. De meest recente landelijke cijfers hierover dateren uit 2011, daarna is geen onderzoek meer uitgevoerd. Het onderzoek uit 2011 (Rutgers WPF & Movisie, 2015) betrof mensen met een lichamelijke, zintuiglijke of een verstandelijke beperking. Bij deze groepen is een vragenlijst gebruikt die was gebaseerd op het onderzoek Seksuele

Gezondheid 2009. Daardoor konden de cijfers vergeleken worden met die van de algemene bevolking. Mensen met een verstandelijke beperking zijn geïnterviewd met een

vereenvoudigde vragenlijst. Ook in dit onderzoek zijn verschillende vormen van seksuele grensoverschrijding uitgevraagd, zoals ongewenste aanrakingen, tegen de zin

geslachtsdelen laten zien (in het echt of via internet), gedwongen worden tot masturbatie en verkrachting. De samengevatte uitkomsten staan in tabel 5.

De cijfers laten zien dat mensen met een beperking meer met ernstige seksuele

grensoverschrijding te maken hebben dan mensen zonder beperkingen. Meer specifiek:

• Mensen met een verstandelijke beperking maken vaker seksuele grensoverschrijding en verkrachting mee dan mensen zonder beperking.

45

• Mannen en vrouwen met een lichamelijke of een verstandelijke beperking hebben vaker verkrachting meegemaakt dan mensen zonder beperking.

• Datzelfde geldt voor mannen met een lichamelijke beperking.

Hiaten en aandachtspunten

Op andere gebieden dan medicatieveiligheid en seksueel overschrijdend gedrag werd geen landelijk onderzoek gevonden. Die andere gebieden zijn de veilige omgeving, het gebruik van fysieke hulpmiddelen en vrijheidsbeperkende maatregelen. Ook onderzoek naar de subjectieve, ervaren veiligheid (gevoel van geborgenheid, goede communicatie, privacy, prettige bejegening, zichzelf kunnen zijn) werd niet aangetroffen.

Het VN-Verdrag bevat een groot aantal artikelen waarin Staten worden verplicht tot het doen van onderzoek (Schuurman, 2015). Met betrekking tot de veilige omgeving wordt in Artikel 16.3 gezegd: ‘Teneinde alle vormen van uitbuiting, geweld en misbruik te

voorkomen, waarborgen de Staten die Partij zijn, dat alle faciliteiten en programma’s die zijn ontwikkeld om personen met een handicap te dienen, effectief worden gemonitord door onafhankelijke autoriteiten.’

Tabel 5: Ervaring met seksuele grensoverschrijding (Rutgers WPF & Movisie, 2015)

Minstens één vorm van seksuele grensoverschrijding minstens één keer meegemaakt (mensen met een beperking)

Geslacht Lichamelijke beperking

Visuele beperking

Auditieve beperking

Verstandelijke beperking

Geen beperking

Vrouwen 48,6 36,5 54,3 71,9 55,9

Mannen 21,7 18,4 17,2 43,9 20,5

Weleens verkrachting meegemaakt (mensen met een beperking) Geslacht Lichamelijke

beperking Visuele

beperking Auditieve

beperking Verstandelijke

beperking Geen beperking

Vrouwen 20,8 12,7 14,3 23,4 11,7

Mannen 5,0 2,0 3,4 7,0 2,6

Onderzoeksvragen

Vanuit het bovenstaande komen we tot de volgende onderzoeksvragen:

1. Hoe veilig is de omgeving van mensen met beperkingen ten aanzien van de diverse aspecten (wonen, gebruik van hulpmiddelen, vrijheidbeperkende maatregelen, sociale veiligheid e.d.)?

2. Hoe veilig voelen mensen met beperkingen zich zelf?

3. Hoe bevorder je de weerbaarheid van mensen met een beperking op gebied van seksualiteit? Hoe maak je de zorg op dit gebied veiliger, welke randvoorwaarden zijn daarvoor nodig?

46

4.3 Aandachtsveld 9: Kwaliteit van de zorgverantwoordelijken