Voor cliënten die willen stoppen met drinken van alcohol en bij wie een sterke
toenaderingsneiging gemeten wordt, kan de kennis hierover van betekenis zijn voor de
specifieke zelfcontrolemaatregelen die zij dienen te treffen om alcoholgebruik te voorkomen. Zo zullen zij veel meer gebaat zijn bij vermijdingsstrategieën van alcohol dan mensen zonder een toenaderingsneiging.
De gepersonaliseerde meting van de automatische actietendensen kan ingezet worden voorafgaand aan de behandeling van een cliënt. Aan het einde van behandeling kan dit opnieuw gemeten worden waarbij het verschil een beeld geeft van het behandeleffect (Van Duijvenbode et al., 2017). Een afname van een toenaderingsneiging naar alcohol kan dan geïnterpreteerd worden als een positief behandeleffect.
Met de trainingsvariant van Breindebaas kan doelgericht die actietendens verminderd worden met als wenselijk gevolg een afname van alcoholconsumptie. De training kan
toegevoegd worden aan een reguliere verslavingsbehandeling die gericht is op het trainen van de executieve controle (Van Duijvenbode et al., 2017). Naar de effectiviteit van de
trainingsvariant van Breindebaas wordt onderzoek uitgevoerd bij mensen zonder LVB. Die resultaten worden naar verwachting in 2020 gepubliceerd (Bratti-Van der Werf et al., 2018).
In de toekomst kan ook gekeken worden of Breindebaas te combineren is met de biosensor die fysiologische aspecten van craving meet (Van Lier et al., 2017). In geval van craving kan dan bijvoorbeeld een trainingssessie met Breindebaas als één van de
zelfcontrolemaatregelen toegepast worden door een cliënt op zijn of haar eigen smartphone. Verder gedegen onderzoek is nodig alvorens Breindebaas geïntegreerd kan worden in de screening en behandeling van deze doelgroep. Er is nog winst te behalen in het oplossen van de
34 technische tekortkomingen en het vergroten van de gebruiksvriendelijkheid van de app in het personaliseren van de afbeeldingen.
In de context van de uitkomsten van deze pilotstudie is Breindebaas een veelbelovende app die goed toepasbaar kan zijn bij mensen met LVB en een stoornis in alcoholgebruik!
35 Literatuur
American Psychiatric Association. (2000). Diagnostic and statistical manual of mental disorders
(4th. ed., text revision). Washington, DC: American Psychiatric Association.
American Psychiatric Association. (2013). Diagnostic and statistical manual of mental disorders
(5th ed.). Washington, DC: American Psychiatric Association.
Bratti-Van der Werf, M., Laurens, M., Postel, M., Pieterse, M., Ben Allouch, S., Wiers, R., . . . Salemink, E. (2018). Augmenting outpatient alcohol treatment as usual with online alcohol avoidance training: Protocol for a double-blind randomized controlled trial. JMIR Research Protocols, 7(3), e55. doi:10.2196/resprot.9287
Breiner, M., Stritzke, W., & Lang, A. (1999). Approaching avoidance. A step essential to the understanding of craving. Alcohol Research & Health, 23(4), 197-206.
Brown, H., Eley, T., Broeren, S., MacLeod, C., Rinck, M., Hadwin, J., & Lester, K. (2014). Psychometric properties of reaction time based experimental paradigms measuring anxiety-related information-processing biases in children. Journal of Anxiety Disorders, 28(1), 97-107. http://dx.doi.org/10.1016/j.janxdis.2013.11.004
CBS, GGD Nederland, & RIVM (2013). Gezondheidsmonitor 2012. Den Haag: CBS, GGD Nederland, RIVM.
CentrumVerslaving & LVB. (z.d.). Behandeling. Geraadpleegd op 24 oktober 2018, van http://lvbenverslaving.nl/teksten/item/bekijk/id/66
Cox, W., Hogan, L., Kristian, M., & Race, J. (2002). Alcohol attentional bias as a predictor of alcohol abusers' treatment outcome. Drug and Alcohol Dependence, 68(3), 237-243. https://doi.org/10.1016/S0376-8716(02)00219-3
De Graaf, R., Ten Have, M., Van Gool, C., & Van Dorsselaer, S. (2012). Prevalentie van psychische aandoeningen en trends van 1996 tot 2009; resultaten van NEMESIS-2. Tijdschrift voor Psychiatrie 54(1), 27-38. Geraadpleegd op 7 oktober 2018, van
http://www.tijdschriftvoorpsychiatrie.nl/assets/articles/TvP12-01-p27-38.pdf
Eberl, C., Wiers, R., Pawelczack, S., Rinck, M., Becker, E., & Lindenmeyer, J. (2013). Approach bias modification in alcohol dependence: Do clinical effects replicate and for whom does it work best? Developmental Cognitive Neuroscience, 4, 38-51.
doi:10.1016/j.dcn.2012.11.002
Eide, P., Kemp, A., Silberstein, R., Nathan, P., & Stough, C. (2002). Test-retest reliability of the emotional stroop task: examining the paradox of measurement change. The Journal of Psychology: Interdisciplinary and Applied, 136(5), 514-520.
36 Field, A. (2018). Discovering statistics using IBM SPSS statistics (5th ed.). London: SAGE
Publications Ltd.
Field, M., & Christiansen, P. (2012). Commentary on Ataya et al. (2012), ‘Internal reliability of measures of substance-related cognitive bias’. Drug and Alcohol Dependence, 124(3), 189-190. https://doi.org/10.1016/j.drugalcdep.2012.02.009
Field, M., Munafò, M., & Franken, I. (2009). A meta-analytic investigation of the relationship between attentional bias and subjective craving in substance abuse. Psychological Bulletin, 135(4), 589-607. doi:10.1037/a0015843
Greenwald, A., Nosek, B., & Banaji, M. (2003). Understanding and using the implicit association test: I. An improved scoring algorithm. Journal of Personality and Social Psychology, 85(2), 197-216. doi:10.1037/0022-3514.85.2.197
Hammink, A., & Schrijvers, C. (2012). Middelengebruik en gokken onder jongeren en volwassenen met een licht verstandelijke beperking in de regio Rotterdam: Aard, omvang, zorgbehoeften en huidig zorgaanbod. Rotterdam: Instituut voor Onderzoek naar Leefwijzen en Verslaving.
Hartley, S., & Maclean , W. (2006). A review of the reliability and validity of Likert-type scales for people with intellectual disability. Journal of Intellectual Disability Research, 50(11), 813-827. doi:10.1111/j.1365-2788.2006.00844.x
Houben, K., Schoenmakers, T., Thush, C., & Wiers, R. (2008). Impliciete cognitie en verslaving, theoretische inzichten en praktische toepassingen. Gedragstherapie, 41, 169-182. Imbos, T., Janssen, M., & Berger, M. (2001). Methodologie en statistiek (3e druk). Maastricht:
Universitaire Pers Maastricht.
Jensen, A. (2006). Clocking the mind: Mental chronometry and individual differences. Oxford, UK: Elsevier Ltd.
Kersbergen, I., Woud, M., & Field, M. (2015). The validity of different measures of automatic alcohol action tendencies. Psychology of Addictive Behaviors, 29(1), 225-230. http://dx.doi.org/10.1037/adb0000009
Kuntsi, J., Andreou, P., Ma, J., Börger, N., & Van der Meere, J. (2005). Testing assumptions for endophenotype studies in ADHD: Reliability and validity of tasks in a general population sample. BMC Psychiatry, 5(40). doi:10.1186/1471-244X-5-40
Manning, V., Staiger, P., Garfield , J., Flaks, G., Leung, D., Hughes, L., . . . Verdejo-Garcia, A. (2016). Cognitive bias modification training during inpatient alcohol detoxification reduces early relapse: A randomized controlled trial. Alcoholism: Clinical and Experimental Research, 40(9), 2011-2019. doi:10.1111/acer.13163
37 McGillicuddy, N. (2006). A review of substance use research among those with mental
retardation. Mental Retardation and Developmental Disabilities, 12(1), 41-47. doi:10.1002/mrdd.20092
Neijmeijer, L., Moerdijk, L., Veneberg, G., & Muusse, C. (2010). Licht verstandelijk gehandicapten in de GGZ: Een verkennend onderzoek. Utrecht: Trimbos Instituut.
Overall, J., & Woodward, J. (1975). Unreliability of difference scores: A paradox for measurement of change. Psychological Bulletin, 82(1), 85-86. http://dx.doi.org/10.1037/h0076158 Reinecke, A., Becker, E., & Rinck, M. (2015). Three indirect tasks assessing implicit threat
associations and behavioral response tendencies: Test-retest reliability and validity.
Journal of Psychology. 218, 4-11. https://doi.org/10.1027/0044-3409/a000002 Rinck, M., & Becker, E. (2007). Approach and avoidance in fear of spiders. Journal of Behavior
Therapy and Experimental Psychiatry, 38(2), 105-120. https://doi.org/10.1016/j.jbtep.2006.10.001
Rivinus, T. (1988). Alcohol use disorder in mentally retarded persons. Psychiatric Aspects of Mental Retardation, 7(4), 19-21.
Sharbanee, J., Stritzke, W., Wiers, R., & MacLeod, C. (2013). Alcohol-related biases in selective attention and action tendency make distinct contributions to dysregulated drinking behaviour. Addiction, 108(10), 1758-1766. doi:10.1111/add.12256
Slayter, E. (2008). Understanding and overcoming barriers to substance abuse treatment access for people with mental retardation. Journal of Social Work in Disability & Rehabilitation, 7(2), 63-80. doi:10.1080/15367100802009780
Spruyt, A., De Houwer , J., Tibboel, H., Verschuere, B., Crombez, G., Verbanck, P., . . . Noël, X. (2013). On the predictive validity of automatically activated approach/avoidance tendencies in abstaining alcohol-dependent patients. Drug and Alcohol Dependence, 127(1-3), 81-86. http://dx.doi.org/10.1016/j.drugalcdep.2012.06.019
Sriram, N., Greenwald, A., & Nosek, B. (2010). Correlational biases in mean response latency differences. Statistical Methodoligy, 7(3), 277-291.
https://doi.org/10.1016/j.stamet.2009.10.004
SST-Software. (2019). Breindebaas [App]. Geraadpleegd op 13 mei 2019, van https://tryouts.io/releases/kEXl4Rxr/
Stacy, A., & Wiers, R. (2010). Implicit cognition and addiction: A tool for explaining paradoxical behavior. Annual Review of Clinical Psychology, 6, 551-575,
38 Tactus Verslavingszorg. (z.d.). Lichte Verstandelijke Beperking en Verslaving. Geraadpleegd op
24 oktober 2018, van https://tactus.nl/lvb
Ter Smitten, M., Smeets, R., & Van den Brink, W. (1997). Composite international diagnostic interview (CIDI). Geraadpleegd op 4 november 2018, van
http://www.tijdschriftvoorpsychiatrie.nl/assets/measuringinstruments/meetinstrumente n_30pdf.pdf
Van der Nagel, J. E. (2016). Is it just the tip of the iceberg? Substance use and misuse in individuals with intellectual disability (SumID) (Proefschrift). Enschede: ZonMW, Tactus, Aveleijn.
Van der Nagel, J., Kiewik, M., & Didden, R. (2014). Cognitieve gedragstherapie bij problematisch middelengebruik bij mensen met een lichte verstandelijke beperking. In G. Schippers, M. Smeerdijk, & M. Merkx (Reds.), Handboek cognitieve gedragstherapie bij
middelengebruik en gokken (pp. 337-352). Utrecht: Perspectief Uitgevers.
Van der Nagel, J., Kiewik, M., Didden , R., Korzilius, H., Van Dijk, M., Van der Palen, J., . . . De Jong, C. (2017). Substance use in individuals with mild to borderline intellectual disability: An exploration of rates and risks in the netherlands. Advances in Neurodevelopmental Disorders, 1(4), 283-293. doi:10.1007/s41252-017-0035-3 Van der Nagel, J., Kiewik, M., Van Dijk, M., De Jong, C., & Didden, R. (2011). Handleiding SumID-
Q. Meetinstrument voor het in kaart brengen van middelengebruik bij mensen met een licht verstandelijke beperking. Deventer: Tactus.
Van Duijvenbode, N. (2016). It's all between my ears! Deficiencies in information processing in problematic drinkers with mild to borderline intellectual disability (Proefschrift). Nijmegen: Radbout Universiteit Nijmegen.
Van Duijvenbode, N., & Van der Nagel, J. (in druk) (2019). A systematic review of substance use (disorder) in individuals with mild to borderline intellectual disability. European
Addiction Research.
Van Duijvenbode, N., Didden, R., Bloemsaat, G., & Engels, R. (2012). Problematic alcohol use and mild to borderline intellectual disability: Standardization of pictorial stimuli for an alcohol cue reactivity task. Research in Developmental Disabilities, 33(4), 1095-1102. doi:10.1016/j.ridd.2012.01.019
Van Duijvenbode, N., Didden, R., Korzilius, H., & Engels, R. (2016). The addicted brain: Cognitive biases in problematic drinkers with mild to borderline intellectual disability. Journal of Intellectual Disability Research, 60(3), 242-253. doi:10.1111/jir.12244
39 Van Duijvenbode, N., Didden, R., Korzilius, H., & Engels, R. (2017). The usefulness of implicit
measures for the screening, assessment and treatment of problematic alcohol use in individuals with mild to borderline intellectual disability. Advances in
Neurodevelopmental Disorders, 1(1), 42-51. doi:10.1007/s41252-016-0005-1 Van Duijvenbode, N., Didden, R., Voogd, H., Korzilius, H., & Engels, R. (2012). Cognitive biases
in individuals with mild to borderline intellectual disability and alcohol use-related problems. Research in Developmental Disabilities, 33(6), 1928-1936.
doi:10.1016/j.ridd.2012.05.026
Van Duijvenbode, N., Van der Nagel, J., Didden , R., Engels , R., Buitelaar, J., Kiewik, M., & De Jong, C. (2015). Substance use disorders in individuals with mild to borderline
intellectual disability: Current status and future directions. Research in Developmental Disabilities, 38, 319-328. http://dx.doi.org/10.1016/j.ridd.2014.12.029
Van Laar, M., Van Gestel, Cruts, A., Van der Pol, P., Ketelaars, A., Beenakkers, E., . . . Brunt, T. (2017). Nationale drug monitor: Jaarbericht 2017. Utrecht: Trimbos Instituut.
Van Lier, H., Oberhagemann, M., Stroes, J., Enewoldsen, N., Pieterse, M., Schraagen, J., . . . Noordzij, M. (2017). Design decisions for a real time, alcohol craving study using physio- and psychological measures. Persuasive Technology: Development and Implementation of Personalized Technologies to Change Attitudes and Behaviors, 10171, 3-15. https://doi.org/10.1007/978-3-319-55134-0_1
Westermeyer, J., Phaobtong, T., & Neider, J. (1988). Substance use and abuse among mentally retarded persons: A comparison of patients and a survey population. American Journal of Drug and Alcohol Abuse, 14(1), 109-123.
https://doi.org/10.3109/00952998809001539
Wiers, R., & Salemink, E. (2015). Gecomputeriseerde training van cognitieve processen bij problematisch middelengebruik. Gedragstherapie, 48(2), 171-184. Geraadpleegd op 21 oktober 2018, van
https://www.tijdschriftgedragstherapie.nl/scripts/shared/artikel_pdf.php?id=TG-2015- 2-6
Wiers, R., Eberl, C., Rinck, M., Becker, E., & Lindenmeyer, J. (2011). Retraining automatic action tendencies changes alcoholic patients’ approach bias for alcohol and improves treatment outcome. Psychological Science, 22(4), 490-497.
doi:10.1177/0956797611400615
Wiers, R., Houben, K., Smulders, F., Conrod, P., & Jones, B. (2006). To drink or not to drink: The role of automatic and controlled cognitive processes in the etiology of alcohol-related
40 problems. In R. Wiers, & A. Stacy (Eds.), Handbook of implicit cognition (pp. 339-361). Thousand Oaks, CA: SAGE.
Willner, P., Bailey, R., Parry, R., & Dymond, S. (2010). Evaluation of executive functioning in people with intellectual disabilities. Journal of Intellectual Disability Research, 54(4), 366-379. doi:10.1111/j.1365-2788.2010.01249.x
Woittiez, I., Putman, L., Eggink, E., & Ras, M. (2014). Zorg beter begrepen: Verklaringen voor de groeiende vraag naar zorg voor mensen met een verstandelijke beperking. Den Haag: Sociaal en Cultureel Planbureau.
41 Bijlage A Informatiebrief
Titel van het onderzoek
Meting van de automatische toenadering naar alcohol met de Breindebaas-app. Inleiding
Geachte heer/mevrouw,
Wij vragen u vriendelijk om mee te doen aan een onderzoek bij Tactus Verslavingszorg. U beslist zelf of u wilt meedoen. Voordat u de beslissing neemt, is het belangrijk om meer te weten over het onderzoek. In deze informatiebrief vertellen wij u meer over het onderzoek. Lees deze informatie rustig door. Heeft u na het lezen van de informatie nog vragen? Dan kunt u contact opnemen met Ruben Veltman, de onderzoeker. Onderaan deze brief staat zijn telefoonnummer vermeld.
Via uw eigen hulpverlener bent u benaderd met de vraag of u aan dit onderzoek wilt deelnemen. Het onderzoek kan uitgevoerd worden op een Tactus-locatie, maar als u dat liever heeft ook bij u thuis.
Als u deelneemt aan het onderzoek maakt u kans op één van de drie Bol.com-bonnen van €25,- per stuk!
1. Wat is het doel van het onderzoek?
Sommige mensen met een alcoholprobleem hebben de neiging om vanzelf naar alcohol toe te bewegen. De Breindebaas-app voor de mobiele telefoon kan dit meten. We willen graag weten hoe goed deze meting is, zodat deze app ook in de behandeling gebruikt kan worden.
In de meting krijgt u om beurten plaatjes van alcohol en fris te zien, die u van u af en naar u toe moet bewegen over het scherm van uw mobiele telefoon. U kunt hierbij zelf de plaatjes kiezen van drankjes die het beste bij u passen.
2. Hoe wordt het onderzoek uitgevoerd?
Als u mee wilt doen, vragen we u de app twee keer te gebruiken, zodat we kunnen kijken of we beide keren hetzelfde meten. De onderzoeker is aanwezig om eventueel te kunnen helpen. Tussen de twee metingen zit ongeveer een week. Eén meting duurt in totaal een halfuur. U krijgt van tevoren uitleg over de app die u uitvoert op de mobiele telefoon van de onderzoeker (dus niet uw eigen telefoon). Bij voorkeur vindt het onderzoek plaats voorafgaand aan een
42 3. Wat betekent het onderzoek voor u?
U heeft van uw hulpverlener deze informatie over het onderzoek ontvangen. Hij of zij vraagt u of u interesse heeft om deel te nemen. Wanneer u akkoord gaat met deelname zal de onderzoeker contact met u opnemen voor het maken van de afspraken. U kunt aangeven welke dag, tijd en locatie u het beste uitkomt. Indien u klinisch opgenomen bent, bezoekt de onderzoeker u op die locatie.
4. Wat gebeurt er als u niet (meer) wilt deelnemen?
Als u besluit aan het onderzoek deel te nemen, kunt u zich altijd bedenken en toch stoppen. U hoeft dan geen reden te geven waarom u wilt stoppen. U beslist zelf of u mee wilt doen aan het onderzoek. Wel of niet meedoen heeft voor uw behandeling geen gevolgen.
5. Wat gebeurt er met uw gegevens?
Voor dit onderzoek worden uw persoonsgegevens gebruikt en bewaard volgens internationale regels en wetten. Alleen de onderzoekers en de Inspectie voor de Gezondheidszorg mogen uw onderzoeksgegevens inzien. De gegevens worden tot 5 jaar na het einde van het onderzoek bewaard. Daarna worden ze vernietigd.
6. Wilt u verder nog iets weten?
Voor het stellen van vragen over het onderzoek kunt u voor, tijdens en na het onderzoek contact opnemen met de onderzoeker (r.veltman@tactus.nl, 06-12298287).
Bedankt voor uw medewerking! Met vriendelijke groet,
Ruben Veltman onderzoeker Bijlagen
A: Contactgegevens B: Toestemmingsformulier
43 Bijlage B Informed Consent
Toestemmingsformulier
Meting van de automatische toenadering naar alcohol met de Breindebaas-app.
Versienummer: 1 Datum: 20 november 2018
Ik heb de informatiebrief voor deelname aan het onderzoek gelezen. Ik kon aanvullende vragen stellen. Mijn vragen zijn genoeg beantwoord. Ik had genoeg tijd om te beslissen of ik meedoe. Ik weet dat meedoen helemaal vrijwillig is. Ik weet dat ik op ieder moment kan beslissen om toch niet mee te doen. Daarvoor hoef ik geen reden te geven.
Ik weet dat sommige mensen mijn gegevens kunnen zien. Die mensen staan vermeld in de informatiebrief.
Ik geef toestemming om mijn gegevens en relevante dossiergegevens te gebruiken, voor de doelen die in de informatiebrief staan.
Ik geef toestemming om mijn onderzoeksgegevens 5 jaar na afloop van dit onderzoek te bewaren.
Ik wil meedoen aan dit onderzoek. Naam deelnemer:
Handtekening: Datum : __ / __ / __
--- ---
Ik verklaar hierbij dat ik deze deelnemer volledig heb geïnformeerd over het genoemde onderzoek.
Als er tijdens het onderzoek informatie bekend wordt die de toestemming van de deelnemer zou kunnen beïnvloeden, dan breng ik hem/haar daarvan tijdig op de hoogte.
Naam onderzoeker (of diens vertegenwoordiger):
Handtekening: Datum: __ / __ / __
--- ---
44 Bijlage C Niet-WMO-Plichtigverklaring