AANBEVELINGEN VOOR DE PRAKTIJK

Het doel van dit onderzoek was het verkrijgen van meer in- zicht in het transitieproces rondom het verduurzamen van de bestaande woningvoorraad. Hiervoor is het beleidsarrange- ment onder de loep genomen en zijn de kansen en barrières in kaart gebracht voor de transitie. De hoop is natuurlijk dat dit onderzoek een bijdrage zal kunnen leveren aan de transi- tie. Zoals het gezegde luidt: kennis is macht. In dit onderzoek zijn er veel kansen naar voren gekomen die de transitie naar een duurzame woningvoorraad in de versnelling zouden kunnen brengen. Zaak is natuurlijk dat de kansen zo veel mogelijk benut gaan worden, door alle betrokken partijen. De belangrijkste aanbeveling voor de praktijk is dat er door (lagere) overheden een duidelijk einddoel gesteld moet worden. In het onderzoek is duidelijk geconstateerd dat de overheid (en daardoor ook de overige actoren) een gebrek aan discours heeft: er zijn geen doelstellingen op- gesteld en het ontbreekt aan visie en eenduidig beleid. Het is ten zeerste van belang dat er goede en meetbare doelen worden gesteld. Dit voorkomt dat er incremente- le en ad-hoc-beslissingen worden genomen. Onderbouw deze doelstelling goed en laat zien dat het mogelijk is om er te komen! Vervolgens kan dit doel worden opgesplitst in kleinere praktische stappen. Geef een goed overzicht van de te nemen stappen, die nodig zijn om het einddoel te kunnen bereiken. Een business-as-usual scenario kan wel- licht in kaart brengen wat de gevolgen zullen zijn als er nu niet ingegrepen wordt. Op die manier kan het gevoel van urgentie bij de actoren worden vergroot. Er wordt op deze manier namelijk duidelijk dat er nu stappen genomen moe- ten worden om uiteindelijk energieneutraal te kunnen zijn. Zowel vanuit sociaal-, fi nancieel en ecologisch opzicht is dit een nastrevenswaardig doel. Door het doel in stappen op

Aedes. (2012). Energieconvenant: in 2021 naar energielabel B. Opgeroepen op 30-8-2013, van Aedes - Vereniging van woningcorporaties: http://www.aedes.nl/content/artikelen/bouwen-en-energie/energie-en-duurzaamheid/Energieconve- nant--in-2021-naar-energielabel-B.xml

Agentschap NL. (2012a). Bestaande woningbouw. Opgeroepen op 3 1, 2013, van Programma’ s en regelingen: http://www. agentschapnl.nl/programmas-regelingen/bestaande-woningbouw

Agentschap NL. (2012b). Infoblad Trias Energetica en energieneutraal bouwen. Den Haag: Agentschap NL.

Arts, B., Leroy, P., en van Tatenhove, J. (2003), Verandering en continuïteit in milieubeleid: een kader voor analyse en dui- ding. in: Arts, B. en Leroy, P. (2003), Verandering van politiek, vernieuwing van milieubeleid. Nijmegen University Press, 5-30. de Boer, S., van der Zouwen, M., Roza, P., & van den Berg, J. (2007). Bestuurlijke variëteit in natuur- en landschapsbeleid. Wageningen: Wettelijke Onderzoekstaken Natuur & MilieuWageningen UR.

de Boer, S., van der Zouwen, M., Roza, P., & van den Berg, J. (2008). De Ecologische Hoofdstructuur als gebiedsopgave. Wageningen: Wettelijke Onderzoekstaken Natuur & Milieu.

BOOM. (n.d.). DCBA-methode. Opgeroepen op 25-9- 2013, van Boom Delft: http://www.boomdelft.nl/index.php?id=47 Boonstra, F. (2004). Laveren tussen regio’s en regels: verankering van beleidsarrangementen rond plattelandsontwikkeling in Noordwest Friesland, de Graafschap en Zuidwest Salland. Van Gorcum, Assen.

Brandsen, T., van de Donk, W., & van Montfort, C. (2005). Hybriditeit als onontkoombaar fenomeen. Bestuurskunde , 14 (3), 2-3.

Broers, W., & Zindel-Manders, H. (2011). Transitie naar energieneutrale steden. Energie+ , 24-26.

Cadman, D. (2000). The vicious circle of blame. geciteerd in: Opstelten, I., Weterings, R., & Versteeg, F. (n.d.). Energy transiti- on of a sector in the Netherlands. Den Haag: Energiesprong.

Deetman, S., Hof, A. F., Pfl uger, B., van Vuuren, D., Girod, B., & van Ruijven, B. (2013). Deep greenhouse gas emission reduc- tions in Europe: Exploring diff erent options. Energy Policy , 55, 152–164.

Energiesprong. (2013). Deal De Stroomversnelling: 111.000 huurwoningen naar energienota=0. Opgeroepen op 29-8-2013, van Energiesprong: http://energiesprong.nl/blog/deal-de-stroomversnelling-111-000-huurwoningen-naar-energienota0/ Enserink, B., Hermans, L., Kwakkel, J., Thissen, W., Koppenjan, J., & Bots, P. (2010). Policy Analysis of Multi-Actor Systems. Den haag: Lemma.

Europese Commissie. (2011). Energy effi ciency plan 2011. Brussel: COM 109.

Gemeente Arnhem. (2013). Energie made in Arnhem Partners. Opgeroepen op 13-9-2013, van Arnhem.nl: http://www.arn-

88

88

hem.nl/Ondernemen/Energie_Made_in_Arnhem/Partners

Gemeente Arnhem. (2012). Programma Energie made in Arnhem 2012 - Op volle kracht halverwege. Arnhem: Gemeente Arnhem.

Gemeente Nijmegen. (2011). Duurzaamheidsagenda 2011-2015. Nijmegen: Gemeente Nijmegen.

Gemeente Nijmegen. (2013). Power2Nijmegen: Op weg naar een energieneutrale stad in 2045. Nijmegen: Gemeente Nijmegen.

van Gisteren, R. (2012). Blok voor blok: grootschalige energie besparing bestaande bouw. Energiegids, 12-17. Hajer, M. (2011). De energieke samenleving. Den Haag: Planbureau voor de leefomgeving.

van Hal, A., & de Vries, G. (2000). Kiezen voor verandering - Duurzaam bouwen in Nederland. Best: Aeneas.

Hoogendoorn, S., de Koning, P., Opmeer, W., Veldheer, V., & Witte, T. (2007). Woningcorporaties op vrije voeten: halverwe- ge staat en markt. Rotterdam: Lectoraat en kenniskring Public Governance INHOLLAND.

Hoppe, T. (2012). Adoption of innovative energy systems in social housing: Lessons from eight large-scale renovation pro- jects in The Netherlands. Energy Policy , 51, 791–801.

Hoppe, T., Bressers, J., & Lulofs, K. (2010). Local government infl uence on energy conservation ambitions in existing housing sites—Plucking the low-hanging fruit? Energy Policy, 39, 916–925.

Loorbach, D. (2013). Laat de energietransitie maar links liggen. Opgeroepen op 1-5-2013, van Energie+: http://www.energie- plus.nl/dossier-fi nanciering/blogs-energie

Ministerie van BZK. (2011). Plan van Aanpak Energiebesparing Gebouwde Omgeving. Den Haag: Ministerie van BZK. Ministerie van BZK. (2013). Informatieblad Verhuurderheffi ng. Den Haag: Ministerie van BZK.

Opstelten, I., Weterings, R., & Versteeg, F. (n.d.). Energy transition of a sector in the Netherlands. Den Haag: Energiesprong. van Os, V.H.M. (2012) Waar een wil is, is een wet? Over kansen en barrières voor duurzaam bouwen in het ruimtelijk be- stuursrecht. Utrecht: Universiteit van Utrecht

Rijksoverheid. (2013). Puntensysteem huurwoning. Opgeroepen op 11-9- 2013, van rijksoverheid.nl: http://www.rijksoverheid.nl/ onderwerpen/huurwoning/puntensysteem-huurwoning

Roorda, N. (2011). Basisboek duurzame ontwikkelingen. Groningen: Noordhoff uitgevers. Rotmans, J. (2012). In het oog van de orkaan. Boxtel: Aeneas.

89

89

Rotmans, j., & Loorbach, D. (2009). Complexity and transition management. Journal of industrial ecology, 13 (2), 184-196. SenterNovem. (2006). Basisdocument: Wat is duurzaam bouwen? Den Haag: SenterNovem.

SEV EnergieSprong. (2011). Huis vol energie: inspiratie voor energieneutraal wonen. Rotterdam: SEV EnergieSprong. Sociaal-Economische Raad. (2013). Samenvatting Energieakkoord voor duurzame groei. Den Haag: Sociaal-Economische Raad.

Stadsregio Arnhem Nijmegen. (n.d.). Groene Akkoord. Opgeroepen op 13-3-2013, van Stadsregio Arnhem Nijmegen: http:// www.destadsregio.nl/projecten/duurzaambouwen/sub-1

van der Brugge, R., Rotmans, J., & Loorbach, D. (2005). Transitiemanagement en duurzame ontwikkeling: co-evolutionaire sturing in het licht van complexiteit. Beleidswetenschap, 19 (2), 3-23.

van Wijk, J. J., Engelen, R., & Blom, W. (2001). Verkenning van methodieken ten behoeve van netwerkanalyses in transitieon- derzoek. Bilthoven: RIVM.

Vennix, J. (2009). Theorie en praktijk van empirisch onderzoek. Harlow: Pearson custom publishing.

Verschuren, P., & Doorewaard, H. (2010). Het ontwerpen van een onderzoek. Den Haag: Boom Lemma Uitgevers. VROM. (2000). Nota Wonen: Mensen, wensen, wonen. Den Haag: Ministerie van VROM.

Wasserman, S. & Faust, K. (1994). Social Network Analysis. Cambridge: Cambridge University Press.

Weiss, J., Dunkelberg, E., & Vogelpohl, T. (2012). Improving policy instruments to better tap into homeowner refurbishment potential: Lessons learned from a case study in Germany. Energy Policy, 44, 406–415.

Brundtland-commissie (World Commission on Environment and De velopments). (1987). Our Common Future. Oxford: Ox- ford University Press.

Yearwood Travezan, J., Harmsen, R., & van Toledo, G. (2013). Policy analysis for energy effi ciency in the built environment in Spain. Energy Policy, Article in press.

LITERATUURLIJST

Voor dit onderzoek zijn er 14 interviews gehouden met 15 be- langrijke spelers op het gebied van het verduurzamen van de bestaande woningvoorraad in de stadsregio Arnhem Nijme- gen. In het schema hiernaast is weergegeven welke personen hebben deelgenomen aan het onderzoek en welke functie zij hebben. In dit document zijn de transcripties van de interviews en de interviewguide niet opgenomen, omdat dit van een te grote omvang is en ook niet relevant is voor dit document.

92

92

# Naam Datum Organisatie Functie Contactgegevens

1 Jan de Wit 10-5-2013 Rijn & IJssel Ener-_{gie-coöperatie} Oprichter en voorzitter jan.de.wit@rijnenijsse-_lenergie.nl 2 Alwin Nieuwenstijn 14-5-2013 Portaal Arnhem* Manager strategie en _vastgoed alwin.nieuwenstein@_portaal.nl 3 Marion Gerrits 15-5-2013 Volkshuisvesting _Arnhem Adviseur onderzoek en _strategie m.gerrits@volkshuis-_vesting.nl 4 Pieter Keeman 15-5-2013 Vivare Adviseur beleidsontwik-_{keling vastgoed} p.keeman@vivare.nl 5 Maarten van Ginkel 16-5-2013 Gemeente Nijme-_gen Afdeling Milieu, Bureau _{Klimaat en Groen} m.van.ginkel@nijme-_gen.nl 6 Paul Stein 17-5-2013 Provincie Gelder-_land Beleidsadviseur wonen _{en energietransitie} p.stein@gelderland.nl 7 Ron Josten 27-5-2013 Stadsregio Arn-_{hem Nijmegen} Adviseur Duurzaam _Bouwen rjosten@destadsre-_gio.nl 8 Pim Thoonen & Sietse _Jager 29-5-2013 Talis Nijmegen _{nager afdeling Vastgoed}Sietse Jager: Projectma- pim.thoonen@talis.nl_{sietse.jager@talis.nl} 9 Stephan Huisman 11-6-2013 Portaal Nijmegen Senior projectleider stephan.huisman@_portaal.nl 10 Theo van Heukelom 13-6-2013 Standvast Wonen Manager Vastgoed & _{strategie standvastwonen.nl}t.vanheukelom@ 11 Kim Kerckhoff s 13-6-2013 Gemeente Nijme-_gen Adviseur Duurzame _Ontwikkeling k.kerckhoff s@nijme-_gen.nl 12 Martijn Bax 28-6-2013 Giesbers Arnhem Ontwikkelingsmanager mbax@GiesbersArn-_hem.nl 13 Gerrie Elfrink 4-7-2013 Gemeente Arn-_hem Wethouder bouwen, _{wonen en sport} Gerrie.Elfrink@_arnhem.nl 14 Marc van der Burght 5-7-2013 Gemeente Arn-_hem Beleidsadviseur Energie _{en Bodem} Marc.van.der.Burght@_arnhem.nl

93

93