Uit de enquête blijkt dat eigenaar-bewoners zich onvoldoende verbonden voelen met dit beleidsthema en er derhalve nauwelijks op inspelen. Overheden ontwijken hun verantwoordelijkheid om in te spelen op deze toekomstige behoefte. Ontwikkelaars zien zelden noodzaak om in deze markt te stappen. Vraag en aanbod zijn nu al uit evenwicht, en als niemand anders gaat handelen, groeit de disbalans nog verder als we de onderzoeksresultaten mogen geloven. Dat leidt tot aanbevelingen voor vervolgonderzoek.
6.4.1 Aanbevelingen voor vervolgonderzoek
Woonlasten, risico’s en banken
In dit onderzoek staat de realiseerbaarheid van het beleidsdoel ‘Langer Zelfstandig Thuis’ centraal. De woon- en energielasten voor eigenaar-bewoners zijn slechts zijdelings ter sprake gekomen. Oorzaak is dat de onderzoeker als insteek van de opgave in aanvang vooral de ‘fysieke door- en toegankelijkheid’ heeft onderzocht. Wanneer verandering van woon- en energielasten onderwerp van dialoog zou zijn geweest, zou ook de financiële waarde van verhuizing mogelijk een nauwkeuriger blik op de materie bieden.
Immers, ook banken kijken bij het bepalen van de betaalbaarheid van een hypotheek naar de
maandlasten. Een vergelijking langs zowel verbouwingen als verhuizingen, aangevuld met een overzicht van de (veranderende) woon- en energielasten, zou kansen bieden voor een verbeterd overzicht van de afwegingen die huishoudens van deze doelgroep bij verbouwingen of verhuizingen moeten maken. Dit is een opstap naar meer onderzoek onder de beoogde doelgroep.
Vergezichten senioren
De vergezichten van senioren reiken niet zo ver als de overheid; geen dertig jaar vooruit. Doordat senioren bij investeringen vanuit hun persoonlijke perspectief nadenken over verwachte inkomsten en besparingen, de noodzakelijke investeringsuitgaven en mogelijke risico’s (zowel financieel als bijvoorbeeld met betrekking tot gezondheid), komen veel investeringen die maatschappelijk bezien wél nut hebben toch niet tot stand. De woning wordt bijvoorbeeld niet preventief drempelloos gemaakt zolang de senioren er nog prima uit de voeten kunnen, ook al kan op deze manier een toekomstige kostbare val voorkomen worden.
Het is lastig om te boute conclusies te trekken over de gezondheid, omdat 55-plussers (zoals zowel uit literatuuronderzoek als gesprekken met de doelgroep blijkt) niet met ouderdomsverschijnselen
geconfronteerd willen worden én daar zeker niet mee naar buiten willen treden mocht dat toch wel het geval zijn. Daarbij komt nog, dat veel senioren rapporteren bijzonder vitaal te zijn. Maar dit strookt niet helemaal met de leeftijdsopbouw en de verwachtingen van de populatie. Enerzijds kan het zijn dat daardoor de onderzoeksresultaten minder representatief zijn, maar anderzijds kan dat het een ‘bias’ in het onderzoek zijn wegens de positievere benadering van respondenten op hun eigen vitaliteit en verwachtingen daarin. Het is aanbevelingswaardig om deze survey nogmaals uit te voeren, maar dan ook in de vragen meer nadruk te leggen op gezondheid en middels herhalende vragen vaker te controleren of respondenten consequent zijn in hun reacties.
‘Hoog inkomen, hoog opgeleid’ valt buiten bereik overheidsonderzoeken
Dat de in dit onderzoek geanalyseerde doelgroep van hoog inkomen – hoog opgeleid in diverse onderzoeken en publicaties wordt genegeerd en uitgesloten, met de aanname dat ‘de doelgroep voldoende financieel kapitaalkrachtig en derhalve zelfredzaam zou zijn’, is voor aanvullend academisch onderzoek vatbaar. Een dergelijke aanname is de houdbaarheidsdatum voorbij.
Welke voorzieningen op welke afstand
In dit onderzoek staat de realiseerbaarheid van het beleidsdoel ‘Langer Zelfstandig Thuis Wonen’ centraal.
De afstand van de woningen van de eigenaar-bewoners tot voorzieningen is slechts zijdelings ter sprake gekomen. Met behulp van de 4-positie postcodegebieden had wellicht een relatie gevonden kunnen worden tussen woonadres en het aanbod van offline en online voorzieningen. Het is aanbevelingswaardig om de resultaten van deze survey ook aan een onderzoek te onderwerpen die wel de relatie legt tussen postcodegebied en aanbod van voorzieningen. Mogelijk kan er dan ook nog een relatie worden gelegd tussen postcodegebied en online boodschappen.
Jongere generaties voorspellen andere handelingsperspectieven
In de expertmeeting kwam ter sprake dat de verwachting is dat jongere generaties, geboren na 1980, weer anders omgaan met het thema ‘Langer Zelfstandig Thuis’ dan de in dit onderzoek geanalyseerde en benaderde generaties. Omdat jongere generaties zijn uitgesloten van de survey, is hiertoe geen relevante data beschikbaar. Een vervolgonderzoek zou die relatie wel kunnen leggen.
Meer-generatie-wonen en groepswonen
Een andere conclusie uit de expertmeeting is de groeiende aandacht voor en behoefte aan meer-generatie-woningen. Dit type wonen van meerdere generaties uit een familie is relatief nieuw in Nederland. In het literatuuronderzoek en ook de survey is dit type niet onderzocht. Gezien de toenemende problematiek rondom thuiszorg en pensioenen, kan dit actuele thema bijdragen aan de discussie rondom het thema van ‘Langer Zelfstandig Thuis’. Vervolgonderzoek hierop wordt aanbevolen.
Suggesties van respondenten voor verdieping
Uit aanvullende reacties van respondenten blijkt dat zij zelf een aantal onderwerpen in vraag en antwoord van de survey hebben gemist. Mogelijk bieden deze onderwerpen inspiratie voor verdiepend onderzoek:
• Collectieve woonvormen
• Collectieve inkoop (zorg- en woondiensten)
• Meer aandacht voor toekomstbestendig sanitair
• Type woonomgeving en sociale cohesie in de woonbuurt
• De invloed van kleinkinderen op huisvestingsbeslissingen bij senioren
• In hoeverre men op jongere leeftijd de woning al heeft aangepast op Langer Zelfstandig Thuis
6.4.2 Pragmatische aanbeveling: kwaliteitslabel in ‘toegankelijk wonen’
Tot slot een pragmatische overweging. Het is de overweging waard als de rijksoverheid, net als met de energielabels in duurzaamheid, een verplicht label zou toevoegen aan de toegankelijkheid van een woning voor alle nieuwbouwwoningen met een woonoppervlakte van minimaal 70 m2
gebruiksvloeroppervlak (woonoppervlak).
De 7 meest essentiële fysieke woonkenmerken (ontwerpregels) zijn dan (zie ook paragraaf 2.4):
1. De toegang tussen straatniveau en de entree (voordeur) van de woning is traploos bereikbaar en is minimaal 1,20 meter breed
2. Ruimte voor en achter de voordeur meet minimaal 1,50x1,50 of 1,35x1,80 m;
3. Verkeersruimte in de woning is minimaal 1,20 m breed (dagmaat);
4. Binnendeurkozijnen en entreedeur zijn minimaal 0,93 m breed (dagmaat);
5. Draaicirkels in de primaire ruimten van een woning hebben een straal van minimaal 1,50 m, waardoor draaien voor een rollator en/of rolstoel mogelijk is;
6. Drempels in huis zijn maximaal 20 mm hoog (bovenzijde laagste vloer – bovenzijde drempel) en afgerond. Extra: indien er buitenruimte is, dan is de drempel tussen binnenruimte en
buitenruimte maximaal 50 mm hoog (verschil bovenkant drempel - laagste vloer);
7. A. Entree, woonkamer, keuken, slaapkamer en badkamer + toilet zijn al bij oplevering op één verdieping gelegen, of de woning is op een later moment zodanig eenvoudig aan te passen dat deze primaire functies op één verdieping liggen, of
B. Entree, woonkamer, keuken, slaapkamer en badkamer + toilet zijn niet op één verdieping gelegen, maar bij of na oplevering wel middels (trap-)lift bereikbaar, waarbij voor de (trap-)lift voldoende vrije installatiehoogte beschikbaar is en de constructie door de aanliggende wand(en) gedragen kan worden.
Dat leidt naar de labels met klassen:
• Klasse A: toegankelijk en comfortabel: de woning voldoet aan alle eisen;
• Klasse B: nog niet toegankelijk: de woning voldoet (nog) niet, maar is voor minder dan € 10.000,- (incl. BTW) geschikt te maken;
• Klasse C: niet toegankelijk: de woning voldoet niet, en is ook niet voor minder dan € 10.000,- (incl. BTW) geschikt te maken.
Ten eerste kan het label getoetst worden door bevoegde makelaars of bouwkundig specialisten, waarmee het label een financieel voordeel kan hebben bij verkoop. Ten tweede kan het label ook gebruikt worden door gemeenten in het toebedelen van PGB-gelden voor een ‘Langer Zelfstandig Thuis’. Ten derde zou het mogelijk zijn dat de Rijksoverheid subsidie verleent in het aanpassen van Label B-woningen naar Label-A.
Ten vierde zouden eigenaar-bewoners wellicht een korting op de zorgverzekering kunnen ontvangen wanneer zij in een ‘Label-A woning’ wonen en daar zelfstandig (met minder veiligheidsrisico’s) oud kunnen worden. Ten vijfde worden niet alleen senioren geholpen, maar ook kinderrijke gezinnen, mindervaliden en andere doelgroepen van bewoners die te kampen hebben met verminderde mobiliteit.
Kortom
Als de rijksoverheid zijn verantwoordelijkheid neemt en een eenduidig kwaliteitslabel koppelt aan de term ‘geschikte woning’, kunnen hoogopgeleide kapitaalkrachtige eigenaar-bewoners in de nabije toekomst wél die gewenste geschikte woning vinden en gaan bewonen. Wordt het voor makelaars gemakkelijker om woningen die voldoen aan ‘Langer Zelfstandig Thuis’ en ‘comfortabele toegankelijkheid’
te verkopen. Raken ontwikkelaars geïnteresseerd om voldoende woningaanbod voor een ‘Langer Zelfstandig Thuis’ te creëren, omdat het onderscheidend meer rendement oplevert en het als eis door gemeenten in aanbestedingen en samenwerkingen kan worden aangemerkt. En weet de rijksoverheid de verwachtingen waar te maken, omdat de zelfredzaamheid van alle Nederlanders ook tot in de verre toekomst gegarandeerd is door voldoende aanbod van geschikte woningen die ‘Langer Zelfstandig Thuis’
daadwerkelijk mogelijk maakt. Hoe oud en financieel kapitaalkrachtig iemand ook is, hoe vitaal die zich ook voelt, en hoe zelfredzaam en zelfstandig die ook in en om huis wil en kan zijn. ‘Tegen beter weten in’
wordt dan ‘voltooid verleden tijd’. Die toekomst is al begonnen. Aan de slag dus!
Begrippenlijst
- Belangrijkste voorzieningen in huis:
De hoofdentree van de woning, woonkamer, keuken, toilet, badkamer, (hoofd-)slaapkamer en bijbehorende verkeersruimte
- Nederlandse Bouwbesluit:
Het Nederlandse Bouwbesluit is een verzameling bouwtechnische voorschriften waaraan alle nieuwbouw-gebouwen en elke verbouwing minimaal moet voldoen, zoals voor woningen. Het Bouwbesluit bevat voorschriften met betrekking tot o.a. veiligheid, gezondheid, bruikbaarheid, energiezuinigheid en milieu.
Het Bouwbesluit 2012 is de laatste onder de noemer Bouwbesluit. Bij intreding van de Omgevingswet, naar verwachting in 2022, zal het huidige Bouwbesluit opgaan in Besluit bouwwerken leefomgeving.
- Conceptueel model:
Een conceptueel model is een vereenvoudigde voorstelling van de werkelijkheid, waarmee de probleemstelling, door schematisering wordt verduidelijkt.
- Dubbele vergrijzing:
De Nederlandse bevolking is geleidelijk aan en in toenemende mate aan het vergrijzen (CBS, 2020). In 2040 zijn er volgens prognose van het CBS twee keer zoveel 65-plussers én twee keer zoveel 80-plussers dan in 2020. Oftewel, het aantal 65-plussers groeit sterker dan de afgelopen decennia en verdubbelt in omvang, en het aantal 80-plussers verdubbelt.
- Eigenaar-bewoner:
De eigenaar van een koopwoning en/of diens partner die zelf hoofdzakelijk woonachtig is (zijn) in de woning op het woonadres. De woning staat op diens naam geregistreerd in het Kadaster.
- Levensloopbestendig wonen:
Woningen en leefomgevingen die de voorzieningen hebben om bewoners erin te laten blijven wonen als hun persoonlijke levensomstandigheden over langere periodes veranderen. Denk hierbij met name aan ouderdom, ziekte of een handicap.
- Stated preference:
Onderzoekstechnieken die verklaringen van individuele respondenten over hun voorkeuren gebruiken om het nut van de voorkeuren in te schatten.
- Thuis wonen:
De eigenaar-bewoner en/of de partner van de eigenaar-bewoner die gedurende een kalenderjaar
hoofdzakelijk zelfstandig woont op het thuisadres zoals bekend bij gemeente en de Belastingdienst, in een woning met minimaal de primaire voorzieningen: eigen entree, woonkamer, keuken, slaapkamer,
badkamer en toilet.
- Willingness to act:
De maximale bereidheid waardoor een consument absoluut een eenheid van een product zal kopen.
- Willingness to pay:
De maximale prijs waarvoor een consument absoluut een eenheid van een product zal kopen.
- Zelfstandig Langer Thuis:
Rijksoverheidsbeleid waarin een senior worden geacht thuis te blijven wonen in een woning naar keuze en (extramuraal) thuis verzorgd wordt wanneer nodig, zolang de huisarts niet beslist dat het niet langer verantwoord is dat de senior zelfstandig in zijn of haar huis verblijft, maar moet worden opgenomen in een intramurale instelling (bijvoorbeeld bij verregaande dementie met opname in een verzorgingshuis)
Bibliografie
Algemeen Dagblad. (2020, 06 16). Woningmarkt blijft doordraaien. Opgehaald van ad.nl:
https://www.ad.nl/wonen/woningmarkt-blijft-doordraaien-vooral-dure-huizen-in-trek Belastingdienst. (2020). Werk en Inkomen. Opgeroepen op 08 2020, van Belastingdienst.nl:
https://www.belastingdienst.nl/wps/wcm/connect/nl/werk-en-inkomen/content/hoeveel-inkomstenbelasting-betalen
Campen, C. v., Iedema, J., Broese van Groenou, M., & Deeg, D. (2017). Langer zelfstandig. Sociaal en Cultureel Planbureau. Den Haag: Sociaal en Cultureel Planbureau.
CBS. (2020). Statistische Trends, 55-plussers over hun (toekomstige) woning. Heerlen: CBS.
CBS. (2020, december 19). Statline. Opgehaald van Open Data CBS:
https://opendata.cbs.nl/statline/#/CBS/nl/dataset/84645NED/table?dl=2E102
Commissie Toekomst zorg thuiswonende senioren. (2020). Oud en zelfstandig in 2030, Aangepast REISadvies.
Den Haag: Commissie Toekomst zorg thuiswonende senioren.
Companen. (2010). Geschikt wonen - het aanpassen nú aanpakken. Den Haag: VNG - Aedes.
Daalhuizen, F., Dam, F. v., Groot, C. d., Schilder, F., & Staak, M. v. (2019, 07 17). Themasites. Opgeroepen op 07 2020, van Themasites | Zelfstandig thuis op hoge leeftijd: https://themasites.pbl.nl/o/zelfstandig-thuis-hoge-leeftijd/
Daalhuizen, F., Dam, F. v., Groot, C. d., Schilder, F., & Staak, M. v. (2019, juli 17). Zelfstandig thuis op hoge leeftijd. Den Haag: Planbureau voor de Leefomgeving.
Dam, F. v., Daalhuizen, F., Groot, C. d., Middelkoop, M. v., & Peeters, P. (2013). Vergrijzing en ruimte.
Planbureau voor de Leefomgeving. Den Haag: Planbureau voor de Leefomgeving.
Dam, F. v., Groot, C. d., & Verwest, F. (2006). Krimp en Ruimte: bevolkingsafname, ruimtelijke gevolgen en beleid. Ruimtelijk Planbureau. Rotterdam: Nai Uitgevers.
Demiris, G., Hensel, B., Skubic, M., & Rantz, M. (2008). Senior residents’ perceived need of and preferences for
‘smart home’ sensor technologies. International Journal of Technology Assessment in Health Care, p. 5.
Dom, G. (2015). Prettig blijven wonen. In G. Dom, Prettig blijven wonen (Vol. 4e geheel herzienen druk, p. 153).
Den Haag: Consumentenbond.
Federal Institute for Research on Building, Urban Affairs and Spatial Development. (2020).
https://www.bbsr.bund.de/BBSR/DE/startseite/kurzmeldungen/downloads/.pdf?__blob=publicationFi le&v=2. Research News no 1/2020, 1, 16. Opgehaald van https://www.bbsr.bund.de/BBSR/DE/
startseite/kurzmeldungen/downloads/research-news-1-2020.pdf?__blob=publicationFile&v=2 Funda. (2020, maart 15). www.funda.nl. Opgeroepen op 03 2020, van Funda.nl: www.funda.nl
Gemeente Amsterdam. (2019). Samenwerkingsafspraken 2020-2023. Convenant, Gemeente Amsterdam, Amsterdam.
Gemeente Delft. (2019). Convenant Langer en Weer Thuis. Gemeente Delft, De regiegroep Langer en Weer Thuis. Delft: Gemeente Delft.
Gemeente Geertruidenberg. (2020, 08 20). Langer Thuis. Opgehaald van geertruidenberg.nl/:
https://www.geertruidenberg.nl/projecten/langer-thuis
Gemeente Hoeksche Waard. (2017, 11 1). Lang leve Thuis. Opgehaald van langlevethuis.info:
https://www.langlevethuis.info
Gemeente Rotterdam. (2020). Langer Thuis Akkoord 2020-2025. Rotterdam: Gemeente Rotterdam.
Gemeente Utrechtse Heuvelrug. (2020, 08 20). samen-ouder-worden. Opgehaald van
programmalangerthuis.nl: https://www.programmalangerthuis.nl/praktijkvoorbeelden/samen-ouder-worden-met-vrijwilligerswerk
Groot, C. d., Daalhuizen, F., Kam, G. d., & Staak, M. v. (2019). Aanpassen of verkassen? Langer zelfstandig in een geschikte woning. Planbureau voor de Leefomgeving. Den Haag: Planbureau voor de
Leefomgeving.
Haitsma, K. v., Scharlach, A., Graham, C., & Lehning, A. (2011). The Village Model: A Consumer-Driven Approach for Aging in Place. The Gerontologist, Vol 52, no. 3, pp. 418-427.
Jong, F. d. (1997). Woonvoorkeuronderzoek. Technische Universiteit Delft, Faculteit Bouwkunde. Delft:
Technische Universiteit Delft, Faculteit Bouwkunde.
Kadaster. (2019, 11 26). Kadaster. Opgehaald van Punt 4 van Top 10 meest opvallende feiten van senioren op de woningmarkt: https://www.kadaster.nl/-/top-10-opvallendste-feiten-over-senioren-op-de-woningmarkt
Kadaster. (2020, 02 12). Vergrijzing-drukt-de-woningprijzen? Opgehaald van Kadaster:
https://zakelijk.kadaster.nl/-/vergrijzing-drukt-de-woningprijzen?utm_source=nieuwsbrief&utm _medium=email&utm_campaign=makelaarsmail_03-2020&utm_term=vergrijzing_cta
Kaufman, S. (1994). The Social Construction of Frailty: An Anthropological Perspective. Journal of Aging Studies 8, nr 1, pp. 45–58.
Kooistra, H., Lauteslager, O., & Van Triest, N. (2015). Duurzaam Thuis: De omvang van de vraag naar duurzame woningaanpassingen. Den Haag: Platform 31.
Kose, S. (2010, april). How can exploding senior population be accomodated? Japanese struggle toward inclusive design. Journal of Engineering Design, Japanese struggle toward inclusive design, p. 8.
Lager, D., Brouwer, A., Kam, G. d., & Kibele, E. (2016). Op tijd de drempel wegnemen? Rijksuniversiteit Groningen, Faculteit Ruimtelijke Wetenschappen. Groningen: Ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties.
Leidelmeijer, K., Iersel, J. v., & Leering, D. (2017). Monitor Investeren in de Toekomst (MIT). Amsterdam: RIGO Research & Advies - InFact - QDelft.
Litwak, E., & Longino, C. (1987, June). Migration Patterns among the Elderly: A Developmental Perspective. The Gerontologist, Volume 27, Issue 3, pp. 266–272.
Machielse, A. e. (2017). Experiment Vitale woongemeenschappen. Aedes - Actiz. Den Haag: Platform31.
Matthews, T., & Stephens, C. (2017). Constructing Housing Decisions in Later Life, : A Discursive Analysis of Older Adults’ Discussions about their Housing Decisions in New Zealand. Housing, Theory and Society, 34:3, 343-358, (DOI: 10.1080/14036096.2016.1248578), p. 17.
Ministerie van BZK. (2020). Staat van de Woningmarkt, Jaarrapportage 2020. Den Haag: Ministerie BZK.
Ministerie van BZK. (2019). Kernpublicatie Ruimte voor Wonen. Den Haag: Rijksoverheid.
Ministerie van BZK. (2019, 04 04). Special WoON2018. Ruimte + Wonen(Vakblad over de leefomgeving voor ruimtelijke professionals en woonexperts), p. 88.
Ministerie van BZK. (2020, 04 23). Kamerbrief - Regie en keuzes in het nationaal omgevingsbeleid (NOVI).
Opgeroepen op 08 2020, van OntwerpNovi.nl: https://www.ontwerpnovi.nl/download+pdf+ontwerp-novi/handlerdownloadfiles.ashx?idnv=1644806
Ministerie van VWS. (2018). Programma Langer Thuis. Den Haag: Ministerie van VWS.
Perkins, B., Hoglund, J., King, D., & Cohen, E. (2004). Building type basics for Senior Living. In B. Perkins, Senior Living. new Jersey, Canada: Wiley & Sons.
Primus, H. (2020, 08 02). Op de woningmarkt moet de overheid nu eens deel van de oplossing worden. Het Financiële Dagblad, p. 21.
RIVM. (2020, 08 25). RIVM. Opgehaald van Expertisevelden: https://www.rivm.nl/rivm/kennis-en-kunde/expertisevelden/chronische-ziekten
Schilder, F. (2019). Grijze haren, groene huizen. Planbureau voor de Leefomgeving. Den Haag: Planbureau voor de Leefomgeving.
Singelenberg, J. e. (2012). Het piramidemodel. SEV & Aedes. Rotterdam: SEV & Aedes.
SKW. (2015). Handboek WoonKeur 2015. Geldermalsen: SKW Certificatie.
SKW. (sd). certificatie.nl/woonkeur/wat-is-woonkeur.html. Opgehaald van https://www.skw-certificatie.nl/woonkeur/wat-is-woonkeur.html
Sociaal en Cultureel Planbureau. (2019). Zorgen voor thuiswonende ouderen. Den Haag: Sociaal en Cultureel Planbureau.
Stichting kenniscentrum Opplussen. (2020). Opplussen. Opgeroepen op 08-2020, van Opplussen.nl:
http://www.opplussen.nl/#!/eisen
Stichting VACpunt Wonen. (2010). WoonKwaliteitWijzer. Utrecht: Stichting VACpunt Wonen.
University of Wisconsin Survey Center. (2010). Survey Fundamentals. Madison, Wisconsin: University of Wisconsin System Board of Regents.
Visser, P., & Dam, F. v. (2006). De prijs van de plek: Woonomgeving en woningprijs. Ruimtelijk Planbureau, Den Haag. Den Haag: NAI uitgevers.
Vries, P. de, Prins, L., & Tillema, M. (2019). Ouderen op de koopwoningmarkt. Kadaster, Marktonderzoek.
Rotterdam: Kadaster.
Wiseman, R. (1980, June 1). Why older people move. Research Age, Volume: 2 issue: 2, pp. 141-154.