7. Discussie en aanbevelingen
7.2 Aanbevelingen
De volgende aanbevelingen worden gedaan aan Natuurmonumenten als terreinbeherende organisatie van het Nationaal Park Schiermonnikoog:
• De verzamelde data in de vorm van Shapefiles en foto’s en andere informatie opnemen in een database. Zodat informatie over de relicten intern bij Natuurmonumenten beschikbaar is. • De historisch-geografische inventarisatie uitbreiden naar onderzoek naar relicten die niet
alleen verband houden met het landgebruik maar die verbonden zijn met andere vormen van erfgoed zoals folklore. Ook dient er naar de Banckspolder en naar het dorp te worden gekeken; zij werden in dit onderzoek niet intensief onderzocht. Zo zijn er nog verschillende oude dijkstructuren in het dorp te herkennen en is de ontginningsgeschiedenis van de Banckspolder niet onderzocht.
• De dialoog tussen Natuurmonumenten en de bewoners van Schiermonnikoog uitbreiden en daadwerkelijk aangedragen inzichten van de bewoners meenemen in de uitvoering, om draagvlak te creëren. Ook de kennis die bewoners hebben over het landschap, kan als informatiebron gebruikt worden voor het opstellen van beheerstrategieën.
• Gebruikmaken van een landschapsbiografie (Landschapsbiografie van het Waddengebied (Schroor et al., 2018)) als hulpmiddel voor het maken van ruimtelijke ingrepen. Op deze manier zal op een meer holistische wijze het landschap benaderd worden.
De volgende aanbevelingen worden gedaan voor verder onderzoek:
• Onderzoeken uitbreiden naar de cultuurwaarden van het Waddengebied, om de kansen op bescherming van het Waddengebied ook op basis van zijn cultuurwaarden te vergroten. • Soortgelijk onderzoek op andere Waddeneilanden versterkt mogelijk de erkenning van de
cultuurwaarden op de eilanden.
67 • Archeologisch en/of bodemonderzoek zal mogelijk meer inzicht geven in het historisch grondgebruik van het eiland en zal mogelijk meer informatie geven over de geïnventariseerde relicten, zoals de originaliteit van de terp aan de Langestreek.
68
Literatuur en bronnen
Archiefbronnen
Tresoar• Toegangsnr. 312, Archief Heren van Schiermonnikoog. Inventarisnr. 181. Regelement voor de verhuring van de Mieden en Weidelanden 1711
• Toegangsnr. 312, Archief Heren van Schiermonnikoog. Inventarisnr. 186. Kaartnummer 833. Terrein rond Rijsbergen 1766.
• Toegangsnr. 49, Archief Rijkswaterstaat. Inventarisnr. 49. Kaartnummer 12900. Het Eiland en Vrie Heerlijkheid Schiermonnikoog 1769.
• Toegangsnr. 11, Ged. Staten 1814-1918. Inventarisnr. 3823. Kaartnummer 4982. Het Eiland Schiermonnikoog 1858.
• Toegangsnr. 345, Verz. Aanwinsten. Inventarisnr. 692. Kaartnummer 2348. Kaart van het eiland Schiermonnikoog
Beeldbank Friesland (Tresoar:
• Tresoar (1910). Schiermonnikoog Duintafreel. AE386: Zeilinga. Beeldbank Groningen (GRA):
• GRA (1925). Schiermonnikoog. In ’t kamp. GRA 1986 8345: Zeilinga. Kadaster archiefviewer:
• Kadasterkaart 1913 sectie A, blad 5 • Kadasterkaart 1913 sectie A, blad 8
Literatuur
Aa, A. J. van der (1837-1851). Aardrijkskundig Woordenboek der Nederlanden: LM (Vol. 7). Noorduyn. Abrahamse, J. E., Baas, H., & Rutte, R. (2009). Hollands erfgoed: De stand van het onderzoek naar de
geschiedenis van architectuur, stedenbouw en cultuurlandschap. In: OverHolland, 87-114.
Adriani, M. J., Gonggrijp, G. P., & Nijkamp, J. A. (1980). Ontdek de duinen. Instituut voor Natuurbeschermingseducatie
Algemene Vereeniging voor Bloembollencultuur (1904). Weekblad voor Bloembollencultuur no. 64 Allan, F. (1856). Het eiland Schiermonnikoog en zijne bewoners. Amsterdam: Weijtingh & Van der Haart.
Ashworth, G., & Larkham, P. (Eds.). (2013). Building a new heritage (RLE Tourism). Routledge. Bakker, T.W.M., Klijn, J.A., van Zadelhoff, F.J. (1979). Onderzoeksproject Nederlandse duinvalleien.
Deelrapporten Vlieland, Terschelling, Ameland en Schiermonnikoog. Delft: Studie- en
informatiecentrum voor milieu-onderzoek.
Bakker, J. P. (1984). Effecten van begrazing op de vegetatie van de Oosterkwelder op
Schiermonnikoog, in: De Levende Natuur, 85(2), 41-46.
Bakker, J. P., van Tooren, B. F., & de Vlas, J. (1993). Uitbreiding begrazing van de Oosterkwelder op
69 Bakker, E. (2008). Van Badhôtel tot Strandhotel (Ser. 't Heer en Feer, jrg. 10 (2008) themanummer). Cultuur Historische Vereniging ''t Heer en Feer'.
Bakker, E. (2013). Schiermonnikoog 1640-1965 : geschiedenis van het eiland. (E. van der Noord, Ed.). Grou: Louise.
Bazelmans, J. (2009). Geschiedenis, herinnering en beleving: Naar een cultuurhistorische en
sociaal-wetenschappelijke onderzoeksagenda voor het Waddengebied.: Waddenacademie, KNAW
Bazelmans, J., Meier, D., Nieuwhof, A., Spek, T., & Vos, P. (2012). Understanding the cultural
historical value of the Wadden Sea region. The co-evolution of environment and society in the Wadden Sea area in the Holocene up until early modern times (11,700 BC–1800 AD): an outline.
Ocean & coastal management, 68, 114-126.
Bleuten, W. (1971). Een geomorfologische studie van het eiland Schiermonnikoog. Doctoraal scriptie Rijksuniversiteit, Utrecht.
De Bont, C. H. M., & Renes, J. (1988). De Historisch-landschappelijke kaart van Nederland, schaal 1: 50.000. Legenda en proefkarteringen. Reeks Landschapsstudies, 11. Wageningen: Pudoc.
Boon Mesch, A. H. van der. (1862). De vooruitgang op Schiermonnikoog. Haarlem: De Erven Loosjes. College van B&W Schiermonnikoog (2012). Raadsbesluit 27 november 2012. Schiermonnikoog Cronon, W. (1995). Uncommon ground: toward reinventing nature. New York: WW Norton & Company.
Dagblad van het Noorden (1901, 17 augustus)
Departement van Waterstaat, Handel en Nijverheid (1904). Verslagen en mededelingen van de
afdeeling Landbouw van het Departement van Waterstaat, Handel en Nijverheid 1904 no. 4. Beknopt verslag der Land- en Tuinbouwproefvelden over 1903. ’s-Gravenhage.
Dieren, J. W. (1934). Organogene Dünenbildung, eine geomorphologische Analyse der West-friesischen Insel Terschelling mit pflanzensoziologischen Methoden. Den Haag.
Dijkstra, M. (1984). Enkele mogelijke oorzaken van verschillen in vegetatie tussen de onbeweide en de
door jongvee beweide Oosterkwelder, Schiermonnikoog (Doctoral dissertation, Faculty of Science and
Engineering).
Dijkstra, H., & Klijn, J. A. (1992). Kwaliteit en waardering van landschappen (No. 229). DLO-Staring Centrum.
Doedens, A., & Houter, J. (2015). Geschiedenis van de wadden : de canon van de Waddeneilanden. WalburgPers.
Dykstra, F. (1952). Nammen op en om it Skiermuntseach. In: Fryske Plaknammen, Deel 5. Fryske Akademy. Leeuwaarden.
Egberts, L. (2017). Chosen legacies: heritage in regional identity. Londen, Verenigd Koninkrijk: Taylor & Francis.
70 Egberts, L., Schroor, M., & Bazelmans, J. (2018). Introduction. In: Egberts L. & Schroor M. (Eds.),
Waddenland Outstanding: History, Landscape and Cultural Heritage of the Wadden Sea Region (pp.
19-28). Amsterdam: Amsterdam University Press.
Egberts, L., & Schroor, M. (2018). Conclusion. In: Egberts L. & Schroor M. (Eds.), Waddenland
Outstanding: History, Landscape and Cultural Heritage of the Wadden Sea Region (pp. 329-334).
Amsterdam: Amsterdam University Press.
Egberts, L. (2019). Moving beyond the hard boundary. In: Journal of Cultural Heritage Management and Sustainable Development, pp. 62-73.
Egberts, L., & Hundstad, D. (2019). Coastal heritage in touristic regional identity narratives: a
comparison between the Norwegian region Sørlandet and the Dutch Wadden Sea area. International
Journal of Heritage Studies, 25(10), 1073-1087.
Feenstra, H. (1990). Eerherstel voor de schiere monniken, in: Bydragen ta Pleatslike Skiednis, III, Leeuwarden.
Frederiksen, J. (Ed.). (2012). The Wadden Sea Region: A world class cultural landscape. Wadden Academy.
Fredheim, L. H., & Khalaf, M. (2016). The significance of values: heritage value typologies
re-examined. International Journal of Heritage Studies, 22(6), 466–481.
Giardino, A., Santinelli, G., Den Heijer, K., (2015). The state of the coast –Toestand van de Kust-. Deltares report, project no. 1209381-006. Delft, The Netherlands.
de Groot, A. V., Oost, A. P., Veeneklaas, R. M., Lammerts, E. J., van Duin, W. E., & van Wesenbeeck, B. K. (2017). Tales of island tails: biogeomorphic development and management of barrier islands. Journal of Coastal Conservation : Planning and Management, 21(3), 409–419.
Grootjans, A. P., Lammerts, E. J., Beusekom, F. van, & Berendse, F. (1995). Kalkrijke duinvalleien op de
Waddeneilanden : ecologie en regeneratiemogelijkheden (Ser. Natuurhistorische bibliotheek van de
knnv, no. 62). Stichting Uitgeverij van de Koninklijke Nederlandse Natuurhistorische Vereniging. Groot Placaat en Charter-boek van Vriesland pp. 976 (1782). In: Van der Ven (1993). Een omstreden eiland, de eigendom van het eiland Schiermonnikoog in geding. P 19. Groningen: Rijksuniversiteit Groningen.
Haartsen, A.J., A.P. de Klerk & J.A.J. Vervloet (1989). Levend verleden; een verkenning van de
cultuurhistorische betekenis van het Nederlandse landschap. Achtergrondreeks Natuurplan 3.
’s-Gravenhage, SDU.
Halbertsma, M., & Kuipers, M. (2014). Het erfgoeduniversum : een inleiding in de theorie en praktijk
van cultureel erfgoed. Bussum: Coutinho.
’t Heer en Feer (2003). Jacht, Stroperijen en Robbenvangst. Schiermonnikoog: ’t Heer en Feer. Helmhout, H. (1714). Plakkaat dijkbescherming. In: Teensma, H. D., & Stichting Genealogie en
Historie Schiermonnikoog. (2018). Historie van Schiermonnikoog : feiten & fictie. Stichting Genealogie en Historie Schiermonnikoog. P 45.
71 Holwerda, J., Maris, A.J., Ruddijs, F. (2005). Boeren op Schiermonnikoog door de eeuwen heen. Schiermonnikoog: ’t Heer en Feer.
Holwerda, J., Roelfsma, F. (2020). Schiermonnikoog 75 jaar bevrijd. Schiermonnikoog: ’t Heer en Feer. Hooghart, M. (2005). Memorie Jan Melle Hooghart. In: Holwerda et al., Boeren van Schiermonnikoog
door de eeuwen heen. P 37-38. Schiermonnikoog: ’t Heer en Feer.
Isbary, G. (1936). Das Inselgebiet von Ameland bis Rottumeroog. Morphologische und
hydrographische Beitrage zur Entwicklungsgeschichte der friesischen Insein. Diss. Frankfurt/Main
Jansen, S. R. J., van Hooff, W. C. M., & Smeets, P. J. A. M. (1985). Processen en structuren in het
agrarische landschap van Terschelling en Schiermonnikoog (No. 405). Rijksinstituut voor onderzoek in
de Bos-en Landschapsbouw" De Dorschkamp".
Kabat, P., Bazelmans, J., van Dijk, J., Herman, P. M., van Oijen, T., Pejrup, M., ... & Wolff, W. J. (2012).
The Wadden Sea Region: Towards a science for sustainable development. Ocean & Coastal
Management, 68, 4-17.
Keulartz, F. W. J., Swart, J. A. A., & van der Windt, H. J. (2000). Meer overleg kan uitkomst
natuurbeleid verbeteren. Den Haag: NWO Ethiek en Beleid
Klein, J. (1966). Veranderingen in de duinen en kwelders in de laatste vijfentwintig jaar. In: De
Dorpsbode, jubileumnummer ter gelegenheid van het eeuwfeest van Schiermonnikoog als badplaats. P 29-31.
KLM Aerocarto (1929). Luchtfoto
Kolen, J. (2016). ‘Does the natural landscape exist?’, Lecture at Waddenland Outstanding Symposium, Husum, 1 december.
de Lange, P.H. (2016). ‘Het Treintje’, Het Schiermonnikoger smalspoorlijntje in de oorlogsjaren
1942-1945. Schiermonnikoog: Bunkermuseum Schlei Schiermonnikoog.
Meier, D. (2006). Die Nordseeküste. Geschichte einer Landschaft. Heide.
Meier, D. (2011). Schleswig-Holstein im frühen Mittelalter. Landschaft, Archäologie und Geschichte. Heide.
Meier, D. (2012). Naturgewalten im Weltnaturerbe Wattenmeer. Heide.
Mellema, L. (1964). Het eiland Schiermonnikoog (in het verlopend tij der historie). Drachten: Laverman.
Mellema, L. (1973). Schiermonnikoog: Lytje pole (Ser. Fryske akademy, nr. 438). Haren: Knoop & Niemeijer.
Moerman, H. J. (1926). Schiermonnikoog. In: De Levende Natuur, 30(9), 267-277. Nationaal Park Schiermonnikoog (2011). Beheer- en Inrichtingsplan ‘plus’ 2011-2022. Schiermonnikoog
72 Natuurmonumenten (2017). Erfgoed in het hart: ambities voor cultureel erfgoed in natuur en
landschap. ’s-Graveland: Natuurmonumenten.
Natuurmonumenten, CMSi (2020). Cultuurhistorische database. Nieuwsblad van het Noorden (1912, 29 januari)
Oosten, M. F. van, Steur, G. G. L., Heijink, W., de Bakker, H., Boersma, O. H., & Hamming, C. (1986).
Bodemkaart van Nederland schaal 1: 50.000: toelichting bij de kaarten van de Waddeneilanden Vlieland, Terschelling, Ameland, Schiermonnikoog. Stiboka.
Oost, A. P, Hoekstra, P., Wiersma, A., Flemming, B., Lammerts, E.J., Pejrup, M., Hofstede, J., van der Valk, B., Kiden, P., Bartholdy, J., van der Berg, M. W., Vos, P. C., de Vries, S., Wang, Z. B. (2012)
Barrier island management: lessons from the past and directions for the future. Ocean Coast Manag
68:18–38.
Purmer, M. (2018). Het landschap bewaard: Natuur en erfgoed bij Natuurmonumenten. Hilversum: Verloren.
Reitsma, D., Bakker, J. (1986). Landgebruik op Schiermonnikoog vroeger en nu. Waddenbulletin, 21, 94-100.
Reitsma, D. (1987). Op Skiermûntseach hawwe hja gauris in tsjerke ôfbrutsen. In: Bydragen ta pleatslike skiednis, II, Leeuwarden. P 9-27.
Renes, J. (1999). Landschappen van Maas en Peel: een toegepast historisch-geografisch onderzoek in
het streekplangebied Noord-en Midden-Limburg. Leeuwarden: Eisma.
Renes, H. (2014). Islandscapes: Isolation and pressure. In: Landscapes, 15(1), 44-58.
Renes, J., Hermans, R., & Kolen, J. (Eds.). (2015). Landscape biographies: geographical, historical and
archaeological perspectives on the production and transmission of landcapes. Amsterdam University
Press.
Rijkswaterstaat (1969, 2011, 2020). Luchtfoto’s
RVO (2016). Natura 2000-Beheerplan Schiermonnikoog.
Schouten, P., de Groot, J., Warnars, S., Luchtmans, J., Blussé A. en B., van der Plaats, V. (1785-1789).
Hedendaagsche historie of Tegenwoordige staat van alle volkeren; Behelzende de beschyving der Vereenigde Nederlanden, en wel in ’t byzonder van Friesland. Deel 23-26, Friesland: Amsterdam,
leiden, Dord, Harlingen.
Schroor, M., Bleumink, H., Spek, T., & Neefjes, J. (2018). Landschapsbiografie van het Waddengebied:
Historisch-landschappelijke karakteristieken en hun ontstaan. Amersfoort, Nederland: Rijksdienst
voor het Cultureel Erfgoed & Staatsbosbeheer.
Schuyf, J. (1986). Plaats en waardering van fossiele elementen in het Nederlandse landschap (Ser. Landschapsstudies, 6). Wageningen: Pudoc.
Spek, T. (2017). The Future of the Past. In C. Bieling & T. Plieninger (Eds.), The Science and Practice of
73 Spier, B. (1989). Historie Kapenglop. Nieuwe Dockumer Courant
Suringar, W. F. R. (1860). Botanische excursie naar het eiland Schiermonnikoog, 7-9 september Stephenson, J. (2008). The Cultural Values Model: An integrated approach to values in landscapes. Landscape and urban planning, 84(2), 127-139.
Teensma, H. D., & Stichting Genealogie en Historie Schiermonnikoog. (2018). Historie van
Schiermonnikoog : feiten & fictie. Stichting Genealogie en Historie Schiermonnikoog.
Tengberg, A., Fredholm, S., Eliasson, I., Knez, I., Saltzman, K., & Wetterberg, O. (2012). Cultural
ecosystem services provided by landscapes: Assessment of heritage values and identity. Ecosystem
Services, 2, 14-26
Thornes, J. E. (1999). “John Constable’s Skies: A Fusion of Art and Science”. A&C Black
Veen, J. van (1937). Onderzoekingen in de Hoofden in verband met de gesteldheid der Nederlandsche
Kust. Leiden.
Ven, F. van der. (1993). Een omstreden eiland : de eigendom van het eiland Schiermonnikoog in
geding (dissertation). s.n.
Vereniging Natuurmonumenten (1991). Evaluatierapport 1993-1999 Kwelderbegrazing
Schiermonnikoog. ’s-Graveland.
Vervloet, J. A. (1984). Inleiding tot de historische geografie van de Nederlandse cultuurlandschappen (No. 4). Wageningen: Pudoc.
Westhoff, V. (1954). Landschap en plantengroei van Schiermonnikoog. Natuur Techniek, 22(5/6), 1-10.
Westhoff, V. (1967). De invloed van het wild op de vegetatie. Nederlands Bosbouw Tijdschrift, 39(5), 218-232.
Westhoff, V., Oosten, M. F. van, & Bohemen, H. D. van. (1991). De plantengroei van de
Waddeneilanden (Ser. Natuurhistorische bibliotheek van de knnv, nr. 53). Stichting Uitgeverij
Koninklijke Nederlandse Natuurhistorische Vereniging.
Wiersma, L. (1939). Het eiland Schiermonnikoog. Rotterdam: At-see.
Winkler Prins, A. (1868). Geschiedenis en beschrijving van het eiland Schiermonnikoog. Amsterdam: Loman & Verster.
Websites
Ecomare (2020). Waddenzee. Geraadpleegd op 17-05-2020, van:
https://www.ecomare.nl/verdiep/leesvoer/waddengebied/waddenzee/
Unesco (2020). Waddenzee. Geraadpleegd op 17-05-2020, van:
https://www.unesco.nl/nl/erfgoed/waddenzee
Bunkermuseum Schlei (2013). Expositie ‘het treintje’. Geraadpleegd op 3-09-2020, van:
74
Beeldverantwoording gebruiks- en relictenkaarten
Alle gebruiks- en relictenkaarten zijn in ArcMap tot stand gekomen door raadpleging van: • GeoBloemendaal (2018) Topo RD Basiskaart
• Esri (2020). AHN3 50 cm maaiveld • Esri (2020). AHN2 50 cm ongefilterd
• Esri (2020). AHN3 50 cm maaiveld- Hillshade • Esri (2020). AHN3 50 cm ongefilterd- Hillshade • Esri (1850 – 1990). Historische topografische kaart
Personen
Eilandbewoners over geschiedenis van het eiland
Cees Soepboer 2 juni 2020, 4 juni 2020 (geen transcriptie), 6 juni 2020 (geen transcriptie), 8 juli (geen transcriptie).
Hilbert de Vries 3 juni 2020 Gert-Jan Klontje 4 juni 2020 Jan Pieter Dijkstra 8 juni 2020 Henriëtte Pieperiet 8 juni 2020 Cor Visser 9 juni 2020
Theo de Vries 9 juni 2020 Wim Penning 10 juni 2020
Hessel Dubblinga 10 juni 2020, 2 juli 2020 (mailcontact), 30 juli 2020 (mailcontact). Hilbrand Abma 11 juni 2020
Auke Talsma 17 juni 2020 Theun Talsma 25 juni 2020
Douwe Homan, 8 juli 2020 (geen transcriptie) Jan Holwerda 11 augustus 2020
Hidde Feenstra 2 september 2020
Eilandbewoners over het landschapsbeheer Jan Holwerda 24 augustus 2020
Hilbert de Vries 8 september 2020 Theun Talsma 24 september 2020 Hessel Dubblinga 26 september 2020 Deskundigen
Dr. Albert Buursma, 26 juni 2020 (geen transcriptie). Historicus en betrokken bij Stichting Verdronken Geschiedenis
Dr. Hidde Feenstra, 9 juli 2020 (geen transcriptie). Historicus en betrokken bij Stichting Verdronken Geschiedenis
Dr. Linde Egberts, 14 augustus 2020. Assistent Professor op gebied van erfgoed studies aan de Vrije Universiteit Amsterdam
E. van den Berg, 18 september 2020 (mailcontact). Deskundige landschap en cultuurhistorie Natuurmonumenten
75
Bijlagen
Bijlage 1. Fysische deelgebieden Schiermonnikoog
Figuur 45. Fysische deelgebieden Schiermonnikoog (RVO, 2016).
Eilandkop
De eilandkop is gelegen in het westelijk deel op het eiland en bestaat uit een onbegroeide strandvlakte (RVO, 2016).
Duinboogcomplex
Ten oosten van de eilandkop bevindt zich een duinboogcomplex. Dit duinboogcomplex bestaat uit relatief jonge duinbogen en valleien die gelegen zijn op en naast een ouder duinboogcomplex. In het oostelijk deel van het eiland bevinden zich enkele duinreeksen met daartussen valleien die in open verbinding staan met de Waddenzee (RVO, 2016).
Washovercomplex
Aan de oostzijde van het duinboogcomplex ligt het voormalige washovercomplex. Tot de aanleg van de stuifdijk overstroomde de zee dit gebied ten tijde van hoge waterstanden (RVO,2016).
Eilandstaart
Het meest oostelijke deel van het eiland is de eilandstaart. De eilandstaart bestaat uit brede stranden, duinboogcomplexen en nieuwe duinen, restanten van de voormalige stuifdijk en enkele washoversystemen. Aan de wadzijde bevinden zich hier hogere en lagere kwelders (RVO,2016). Strand en vooroever
76
Bijlage 2. Pachtreglement
Dit pachtreglement was zeker tot het midden van de achttiende eeuw van kracht. Ieder pachtcontract werd afgesloten voor een periode van vier of vijf jaar. De volgende voorwaarden met betrekking tot de hooilanden zijn in dit pachtreglement opgesteld:
• Huurders die geen hooiland in gebruik hebben, moeten voor ieder paard of koe zes Carolusgulden betalen en voor een eenjarig beest de helft. De huurders die wel hooilanden in gebruik hebben, moeten voor iedere koe alsook tweejarig vee jaarlijks vijf Carolusguldens en tien stuivers betalen, voor eenjarige beesten moet de helft betaald worden.
• Het ontwateringssysteem van de hooilanden, zoals greppels en sloten, moet worden onderhouden door de huurders, om verstoppingen hiervan te voorkomen.
• Het is niet toegestaan van het oosten naar het westen heen en weer met paarden, koeien of wagen door de hooilanden te rijden of te drijven, tenzij het hooi- of mestwagens betreft. Echter mag dit alleen op bepaalde tijden.
• Paarden mogen niet eerder in het nieuwe gras van weide- of hooilanden gebracht worden dan wanneer de herder is opgehouden met het hoeden van de koeien.
77
Bijlage 3. Plankaart omgeving Rijsbergen 1766
78
Bijlage 4. Relictenkaart WOII
Legenda
Militaire bouwwerken, al dan niet verdwenen of verwoest.
De begrenzing van stellingen, van zuidwest naar noordoost:
Wodan, Wolf, Batterij, Maria, Krabbe, Schalmhorst en
het bunkerdorp Schlei.
Loopgraven
79
Bijlage 5. Plakkaat dijkbescherming 1714
In onderstaand plakkaat uit 1714 roept de weduwe van J. Stachouwer, H. Helmhout, eilandbewoners op zich in te zetten voor de aanleg van een nieuwe duindijk.
H. Helmhout wed wijl den Heere J Stachouwer in leven Vrie en Erf Heer van den Eijlande en heerlijkheid Schiermonnikoog Vrou Regente van geroerde Heerlijkheid, doe cond, voor de laatst maal an alle en een jegelijk ingeseten het maken van een nieuwe duundijk. Gelastende om uijt jder huisgesin een persoon niet minder dan agtijn jaren oud zijnde omtrent het huis van Driewes Willems te compareren op den eersten maandag zijnde 6 augustus uit voort na het cleppen van onzen kerkklok, dog een half uire ongegrepen alles bij pane van ses car. Gld voor de nalatige te verbeuren, en die later als een half uur na het ophouden van het cleppen mogte opkomen zal daarenboven verbeurt hebben ses Stuiver allen ten profijte van de armen deser Heerlijkheid, en opdat niemant enige ignorancie hijr van mogte komen te praetenderen zoo gelast onzen praedicant inhoud deze van de praedikstoel den volke voor te lesen alles met relaas in forma actum Schiermonnikoog den Augustus 1714.
80
Bijlage 6. Toponiemen
Toponiemen en veldnamen zijn belangrijke taalkundige relicten, die veel informatie kunnen bevatten over het verleden. Verschillende veldnamen op het eiland houden verband met het huidige of historische landgebruik. In deze paragraaf zijn alle veldnamen in het duin- en (voormalig) kweldergebied die verband houden met het landgebruik, weergegeven (figuur 48) en toegelicht. Veruit het merendeel van de namen houdt verband met aardkundige aspecten, zoals het Wytdun / de Witte duin, of met een naam zoals het Cornelis Visserpad. Op deze veldnamen zal dus niet worden ingegaan. De kaart van Eekhoff uit 1858 (FKK nr. 004982) omschrijft de westzijde van het huidige dorp als het Westerveld en het gebied ten oosten van het huidige dorp als het Oosterveld. Dit verwijst vermoedelijk naar de kweldergronden die in gebruik waren als hooi en weiland in die periode. Er is geen bevestiging gevonden dat deze namen nu nog worden gebruikt.
Vanaf het begin van de twintigste eeuw vormde zich ten zuidwesten van het huidige dorp de Westerkwelder. Dit werd ook wel It Oonwas/het Aanwas, genoemd. In het begin van de jaren vijftig van de vorige eeuw realiseerde Johannes van Dijk een dijkje, om de Westerkwelder in te polderen. Deze dijk werd de Johannesdyk/Johannesdijk genoemd en de polder die hierdoor ontstond, noemde men de Johannespolder (Dykstra, 1952). Grenzend aan de westzijde van de Waddenzeedijk, die onder leiding van mr. Banck is gerealiseerd, liggen De Putten. Dit verwijst naar de ligging van kleiwinningsputten. De klei gebruikte men voor het afdekken van de Waddenzeedijk (persoonlijke communicatie, C. Visser, 9 juni 2020). De Striedyk/Stroodijk verwijst naar het feit dat deze dijk ontstaan is door het planten van stro in de duinen, in de jaren zestig van de vorige eeuw (College van B&W Schiermonnikoog, 2012). Hierdoor werd zand vastgehouden, waardoor de hoogte toenam. Zo ontstond een stuifdijk. De noordoostzijde van het huidige Rif wordt ook wel de Aude Waal / de oude wal, genoemd (Dykstra, 1952; Toegangsnr. 11, Ged. Staten 1814-1918. Inventarisnr. 3823). Dit zou verwijzen naar de oever van een kanaal. Wat mogelijk kan wijzen op de oude winterhaven: de Wiel (Dykstra, 1952).
Zoals is omschreven in paragraaf 3.1.4 werden verschillende locaties in de duinen gebruikt voor het laten grazen van vee of om gewassen te telen. Namen als Gerbens/Germens/Tumkes Punt verwijzen naar de personen die in het verleden op een locatie in de huidige Hertenbosvallei hun vee lieten grazen. De huidige Louwvlakte en het Martje land verwijzen vermoedelijk naar een gebruiker die op dat perceel een akker en/of weiland in gebruik had, maar dat is niet met zekerheid te zeggen (persoonlijke communicatie, C. Soepboer, 4 juni 2020). In de jaren vijftig van de vorige eeuw werd de omgeving rondom het huidige Karrepad heringericht. Het Karrepad verwijst naar de vele karren met bouwmaterialen voor de bouw van de twee vuurtorens in 1854, die van de haven naar de locatie van de huidige vuurtorens werden vervoerd (persoonlijke communicatie A. Kok, 9 juli). Het Helmsnijderspad houdt verband met de helmsnijdersactiviteiten die in het verleden op het eiland zijn uitgevoerd. Het is onduidelijk of de locatie van het Helmsnijderspad verwijst naar de exacte locatie waar de helm werd gesneden.
De huidige Badweg en het Badstrand gelegen tussen paal 2 en 7, verwijzen naar het oorspronkelijke Badhotel, dat in 1923-1925 is verwoest door de zee en is verdwenen (Bakker, 2013).
De vochtige duinvalleien op Schiermonnikoog worden gloppen genoemd (Winkler Prins, 1868). Vertaald uit het Fries betekent ‘gloppe’: vlakte leunend tegen de duinen. Maar Dykstra (1952) stelt in Fryske Plaknammen dat de betekenis van ‘gloppe’ beter overeenkomt met het Noorse ‘gloppa’, wat ‘grote bergkloof’ betekent, en het Schotse ‘glupa’, wat ‘grote kloof’ betekent. Beide vertalingen uit het