ASHEIM, I., Glaube und Erziehung bei Luther, Ein Beitrag zur Geschich- te des Verh1i.ltnisses von Theologie und Piidagogik, Heidelberg . 1961 . .

BRONNENLIJST

ALT, H., Theater und Kirche in ihrem gegenseitigen VerhaJ.tnis, . Berlin 1846

ASHEIM, I., Glaube und Erziehung bei Luther, Ein Beitrag zur Geschich- te des Verh1i.ltnisses von Theologie und Piidagogik, Heidelberg . 1961 . .

BARTH, K.Evangelium und Bildung. Theologische Studien. Heft 2.

Zollikon· 1938

BAUMSTARK, A., Comparative Litu~gy, London 1958

II

, Typen fruhchristlicher Vigilienfeier und ihr Fortleben vor allem in romischen und monastischen.Ritus, Nocturna Laus, heft 32 von Liturgie - wissenschaftlichen Quellen und Forschungen, :Munster 1957

It

, "Vom geschichtlichem Werden der Liturgie", in Ecclesia Orans, Freiburg 1923

BERGER, A. E., Die Schaubiihne im Dienste der Reformation. Deutsche Literatur in Entwicklungsreihen, band V, VI, Leipzig 1935 BOCHINGER, E •. , Anschaulicher Religionsunterricht. Arbeiten zur Pada-

gogik; Bd 3, Stuttgart 1964

BRINKMANN, A., Liturgische und· volkstiimliche Formen im geistlichen Spiel des Deutschen Mittelalters, Munster 1932

BRINKMANN, H., Zum Ursprung des lithurgischen Spieles, Bonn 1929 BRUBACHER, J.S., A History of the problems of education, New York

1947

. .

CARP, E.A.E,D., Psychodrama. Dramatisering als vorm van psycho- therapie, Leiden 1949

COGGIN, F.A., Drama and education, London 1956

COHEN, G., Le Theatre en France au moyen age, 2 dl, Paris 1928, 1931 COMENIUS, J, A., Schola Ludus, d. i. die Schule als Spiel, Langensalza

1888

COPEI, F., Der fruchtbare Moment im Bildungsprozess, Heidelberg 1950 CRAMER, F., Geschichte der Erziehung und des Unterrichts in den Nie-

derlande wiihrend des Mittelalters mit ZuruckfUhrung auf die algemeinen litterarischen und padagogischen Verhaltnisse jener Zeit, Stralsund 1843

CRUGER, J., Zur straszburger Schulkomode, 1888

DELPRAT, G.H.M., Verhandeling over de Broederschap van Geert Grote en over de invloed der Fraterhuizen op den wetenschappelijken en godsdienstige toestand, vooral van de Nederlanden na de veertiende eeuw, Arnhem 1856

DIEHL, P.H., Qie Drama des Thomas Naogeorgus in ihrem Verha.ltnis zur

·Bibel und zu Luther, Munchen 1915

DIEM, H., LOCH, W., Erziehung durch Verkiindigung, Heidelberg 1959 DIJK, P. v., De betekenis en de inrichting van het onderwijs v·~ ^bijbelse

geschiedenis op de lagere school, no 27 uit de serie "Voor onderwijs en opvoeding", Amste.rdam 1929

DRASEKE, B,, Ueper die Darstelhmg des Heiligen auf der Buhne, Bremen 1915

- 133 -

ERINGA, S., Calvinisme en toneelkunst, Tijdschrift "Stemmen des tijds

jaargang 13, 1923

FEHR J., Das religiose Schauspiel des Mittelalters, Frankfurt 1887 FRANCKE, 0., Terenz und die latein. Schulkomodie in Deutschland,

Weimar· 1877

FRANZ, A., Die Messe

deutschen_Mittelalter, Freiburg 1902

FROR, K., Erziehung und Kerygma, Ein Beitrag zur Gespr1kh .zwischen Erziehungswissenschaft und Theologie, Munchen 1952

GEISZLER; G., ·bas Proble.m der Unterrichtsmethode. Kleine Pedagogi~che Teksten, Weinheim 1965

GERLACH, W., "Das Schuldrama des 18 Jahrhunderts unter dem Ge- sichtspunkt der Entwicklung der Jugendliteratur", in Zeit- schrift fUr Geschichte der Erziehung und des Unterricht, jg 5, 1915, pag. 93-122

GOLDMAN, R., Readiness for religion. A Basis for developmental religious education, London 1967

II

, Religious thinking from childhood to. adolescence, London 1964

GREGOR, _J., Weltgeschichte des Theaters, Zurich 1933

GRONBECH, J., Essay on Ritual Drama in the Culture of the Teutons, London 1931

HARTMANN, W., "Das Erzahlen. als die Grundform der Evangelischen Unterweisung "Zeitschrift fUr Evangelische Unterweisung"

no. 16, 1961

HAUBOLD, P.A., Die deutsche Schulkomodie im Zeitalter der Reforma- tion, Zschoppau 1897

HAUPT, G., Friedrich Hermann Flayders Moria rediviva und die be- deutendsten Vertreter des Lateinischen Schuldramas im 16 und 17 Jahrhunde.rt, Tubingen 1928

HAUSMANN, G., Didaktik als Dramaturgie des Unterrichts, Heidelberg

1959 '

HOLL, F., Das politische und religiose Tendenzdrama des 16 Jahr- hunderts in Frankreich. Munchener Beitrage zur Romanischen und Englischen l?hilologie, Erlangen, Leipzig 1903

HOLSTEIN, H., "Die Reformation im Spiegelbild der dramatische Literatur", in, Schriften des Vereins fUr Reformationsge- schichte, deel14/15, pag. 18 e.v., Halle 1886

II

, Das Drama vom verlornen Sohn, Halle 1880

HOLWERDA, B., "De heilshistorie in de prediking", in, Begonnen heb- bende van Mazes, Terneuz.en 1953

HOWKINS, K. G., Religious thinking and religious education. A critique

·of the research and conclusions of R. Goldman, Lowestof 1968

HUBERY, D.S., The experimental approach to christian Education, National Sunday School Union, 1960

JUNDT, A., Die dramatischen AuffUhrungen im Gymnasium zu Strasz- burg. Ein Beitrag zur Ges chichte des Schul dramas im 16 und 17 Jahrhunderts, Straszburg 1881

JONKER, H., Lithurgische orientatie, Wageningen z.j.

- 134 -

KEEGSTRA, P., Abraham Sacrifant de Beze et le Theatre calviniste de 1550 - 1566, Groningen 1928 '

KINDERMANN, H., Theatergeschichte Europas, 4.delen, Salzburg 1957 KLEIN, K., Das geistliche Drama des Mittelalters. Versuch einer

Deutung als Gesamtphanomen, KOln 1922 -

KNABE, ;K., "Kinderschauspiele, Schul-Dramen-Komodien, - Festspiele, Auffii.hrungen" in: W, Rein, . Encyklopaedisches Handbuch der Padagogik, Langensalssa 1908 ·

KOHLER, E,, Entwicklung des biblischen Dramas des 16, Jahrhunderts in Frankreich. Munchener Beitrage no. 52 z, j,

KRUGER, E., Die komischen Szenen in den deutschen geistlichen Spielen des Mittelalters, Hamburg '1931 ·

LANGE, F, A. , Ges chichte und Bedeutung der Schulkomodie, in "Monats- heft der Comeniusgesellschaftrr, heft 10, band II, Leip_zig

1893 .

LEITSMANN, E., Ueberblick uber die Geschichte und D.arstellung der padagogischen Wirksamheit der Bruder des gemeinsameri Lebens, Leipzig 1886

LEVINGER, H.·, Das Augsburger Schultheater, Berlin 1931 LUTZ, E.J., Das Schulspiel, Munchen 1957

MASSEBIEUA, L,, Les colloques scholaires du seizieme siecle et leurs auteurs, Paris 1878

MATHEWS, H. F., Rev<;»lution in religious education, A Commentary, London ·1969

MICHEL, K,, Das Wesen des Reformationsdrama entwickelt am Stoff des verlorenen Sohn, Gressen 1934

MICHELS, V,, "Stud~en uber die aitesten Fastnachspiele, in Quellen und Forschungen zur Sprach- und Kulturgeschichte", heft 77,

Straszburg 1896 ·

MIRBT, R., Laienspiel und Laientheater, Kassel 1960

MONTEYNE; L,, Drama en toneel door de tijden heen, Antwerpen 1949 MULLER, .H. F,, "Pre-history of the medieval Drama; the antecedents

of the tropes and the conditions of their appearance

in Zeitschrift fUr romanische Philologie; XLIV, 1925 pag, 545 MUSSEN, P,, "Early socialisation; learning and identification", in,

New directions in psychology, III pag, 51-110, New York1967 NEIDHAR-::, W,, Psychologie des Religionsunterricht, Zurich 1967 NIEMANN, G., Die Dialogenliteratur der Reformationszeit nach ihrer

Entstehung und Entwickltmg, Lel.pzig 1905

OTTO, G., SCHEUERL, H., ROBBELEN, I., "Neue Beitrage zum Thema . Erziehung und Verk,undigung", in Padagogische Forschungen,

No. 13, 1960 ·

PERK, M, A., "De tooneelarbeid ener non uit de tiende eeuw", in Toneel- studies, verzameling door J,N. van Hall, G.N. Wybrands, Amsterdam; pag. _327-429

PREISZL, Fr., Hrosvit von Gandersheim, Erlangen 1939

PRYNNE, Hi trio -mastix ofte Schau -Spels Treurspel. Overgezet door J, H, Tot Leyden Anno 163 9, Gedruckt bij Will em Christiaans opt' Rapenburg bij de Doelen Brugghe ..

:... 135 -

RACHE, P, , Die deuts che Schulkomodie in die Dr amen vom Schul- und Knabenspiegel, Leipzig 1891

REHM, M,, Das Planspiel als Bildungsmittel in Verwaltung und Wirt- . schaft in Politik ind Wehrwesen in Erziehung und Unterricht,

Heidelberg 1964

RIEDEL, E., Schuldrama und Theater, Hamburg 1885

SCHMIDT, P, E,, Die Biihnenverhiiltnisse des deutschen Schuldramas und seiner volkstiimlichen Ableger im sechszehnten Jahr- hundert, Berlin 1903

SCHULTZE, H., Deutsches Jugendtheater vom Schultheater des 16 Jahr- hunderts bis zur Gegenwart, Emsdetten 1960

II

, -Das deutsche Jugendtheater, Leipzig 1941

SCHUTTENPELZ, 0., "Der Wettlauf der Apostel und die Erscheinungen des Perigrinispiel im geistlichen Spiel des Mittelalters", in, Germanistische Abhandlungen, bd, 63, Bres1au 1930 SELL, F., Theater und Kirche, Leipzig 1903

SCHWIETERUNG, J,, "Ueber den lithurgisch~n Ursprung des geistlichen Spiels", Zeits chrift fiir deuts ches Altertum, Leipzig 1941 SKOPNIK, G,, Das Straszburger Schultheater, sein Spielplan und seine

Biihne, Gelnhausen 1934

SPENGLER, F., Der verlorene So!:;m im Drama des XVI Jahrhundert, lnnsbruck 1888

STUMPFL, R,, "Das Evangelische Schuldrama in Steyr im Zeitalter der Reformation und der Gegenreformation", Linz 1933

TRIMP, C., "Exemplarische of heilshistorische prediking", 2 artikelen in ".De Reformatie, weekblad tot ontwikkeling van het Gerefor- meerde leven'', jg. 45, no, 41, 42, aug. 1970

VORMBAUM, R., Evangelische Schulordnungen des sechszehnten Jahr- hunderts, Giitersloh, 1860-1864, 3 dln;·

WATERINK, J,, Grondslagen der didactiek, Kampen 1962

II

rt

, W erkelijkheid en w aarheid in de didactiek voor de christelijke school. Uitgave Gereformeerd Schoolverband no. 54, 1957

, lnnerlijk bel even en kemi.en in de structuur der opvoeding.

Rede ter gelegenheid van de 56e herdenking van de Stichting der Vrije Universiteit, 20 oktober 1936, Wageningen

WILLE, .J. , "D.e ·Gereformeerden en het tooneel tot omstreeks 1620", in

· Lustrumbundel, Christendom en Historie, Kampen 1931 WIRTH, L., Die Oster und Passionspiele bis zum 16 Jahrhundert,

Halle 1889

WOLFF, L,, "Die Verschmelzung des Dargestellt,en mit der Gegenwarts- wirklichkeit im geistlichen Drama de~ Mittelalters", arto in: Schriften fiir Geistesgeschichte UJld Literatur, Band VII,

jg. 1929 .

WRIGHTSMAN, L.S., "Moral development and identification in children"

in "Contemporary Issues un social Psychologie, California 1968,

- 136 -

LITERATUURLIJST

ACLAND, R., We teach them wrong: religion and the young, London ; :3 ACQUOY, J. G. R., Het klooster te Windesheim ·en zijn invloed, Utret.

1875-

80, 3 dl.

II

, De kroniek van het fraterhuis te Zwolle. Eene bijdrage tot de kennis van het inwendig leven der Fraterhuizen,

Amsterdam 1880

" , De voortdurende invloed van Windesheim, Leiden 1886 ALBACH, B., Bulletin over de conferentie te Oxford, 1955

ALINGTON, A.F., Drama and education, Oxford 1966 ARNOLD, R. F., Das deutsche Drama, Munchen 1925

AYMON, J., Actes Ecclesiastiques et civils de tous les Synodes Natio- naux des Eglises RMormees de France en II vol.Den Haag 1710 ..

BALDERMANN, I., Biblische Didaktik, Die sprachliche Formals Leit- faden unterrichtlicher Texterschliessung am Beispiel synop- tischer Erzahlungen, Hamburg 1966

BANDURA, A. and WALTERS, R.H., Social learning and personality development, New York 1963

BARNIKOL, E. ,"Studien zur Geschichte der Bruder vom gemeinsamen Leben", in Zeitschrift fUr Theologie und Kirche; jaargang 27, deel lla, Tubingen 1917

BARRAN, H. de, Tragique Comedie francaise de l'homme justifie par Foi, 1554

BASKERVILL, C. R:, Dramatic aspects of medieval· folk festivals in England, N. Carolina 1920

BAVINCK, H., Paedagogische beginseleri, Kampen 1928

BAX-BUINING, ·A., De dramatische methode op de Zondagsschool,' Ass en z. j.

BECK, P. , Die Nachahmung und ihre Bedeutung fUr Psychologie und Volkerkunde, Leipzig 1904

BEEST, V. van, Het kind in het midden: een gids bij de Westhill methode in de zondagsschoolarbeid, Den Haag 1947

BEISKER, H., Wandlungen. der Buhnenmassigen

ent- · wicklungsmassig dargestellt an der Epoche des geistlichen.

Theaters, Greifswald 1931

BERMIS, A., Theodore de Beze a Lausanne, Lausanne 1900

BISCHOF, J. A., Theatergeschichte des Kloster St. Gallen und der Sankt Gallischen Landschaften im Zeitalter des Barock, Konings- · berg 1934

BOEHLKE, R. , Theories of learning in christian education, Philadelphia 1957

BOEKEL, C. W. van, Katharsis,' Een filologische reconstructie van de psychologie van Aristoteles

het gevoelsleven, Utrecht 1957

BOHME, M., Das lateinische Weinachtsspiel, Leipzig 1917 BOTTLICHER, W., Die Schule als Spiel, Langensalza 1907

BOLLNOW, 0. F., Existensphilosophie und Padagogik in "Der Mensch in Theologie und Radagogik", Heidelberg 1957 .

- 137-

BOLLNOW, 0. F,, Neue Geborgenheit - Das Problem einer Uberwindung des Existentialismus, Stuttgart 1955

BROEDERS, F. W,, "Geert Groote ·en zijn invloed op het onderwijs", Opvoedkundige Brochurenreeks 61, Til burg 1931

BUCHER, Th., Dialogische Erziehung, Einsiedeln 1968

BUHLER, J., Das deutsche Geistesleben im Mittelalter nach zeitge- . nossischen Quellen, Leipzig 1927

BULLETIN van "Het wer~centrum voor leketoneel en creatief spel,

Bussum, jg, '56 e.v,

BUISSON, E,, Sebastien Castellion, sa vie et son oeuvre, Paris 189.2 BUYTENDIJK, F,J,J,, Spel van mens en dier, Amsterdam 1932

CELTIS, K,, Oratio in Gymnasio in Ingelstadio, vert. Schuts.z, Leipzig 1932

CHATEAU, J., Le jeu de l

enfant, Introduction ala pedagogie, Paris 1961

CHILDS, J., Education and the philosophy of experimentalism, New York 1931

11 ,

Building character through dramatization, Evanston 19.34 CLAPAREDE, E., L'Education fonctionelle, Paris 1950

CHOISY, E;, Calvin, educateur des consciences, Neuilly 1925 COHEN, G., Histoire de la mise en scene dans le theatre religieuse

fran~ais

du moyen age, Paris 1926 COLLINS, F., Christian play-making, London z.j.

COMENIUS, J. A., Pampaedia, Lateinischer Text und deutsche Uber- setzung, von D. Tschizewsky, Heidelberg 1966

COUSSENMAKER, E. de, Drames lithurgiques .du moyen age, Paris 1861 COX, A.I., ISBELL, J. ,. Audio-Visual Resource Guide Classified

listing; evaluation, current church related and secular A-V

·materials, New York 1966

CREIZENACH, W., Geschichte des neueren deutschen Dramas, band II, Halle 1901

CROSSCUP, R,, Children and dramatics, New York 1966

CURTIS, E,, WHITMAN, The dramatic instinct in education, Boston 1914 DANIELS, A. L,J,, Les rapports entre

de Sales et les

Pays-Bas 1550-1700, Nijmegen 1932

DIETRICH, M., Europaische Dram:aturgie, Wien 1952 ·

DIJK-BALK, :I!j, van, Het spelen van bijbelse verhalen met ouderen, Amsterdam 1927

DOLCH, J:, Grundbegriffe der padagogischen Fachsprache, Munchen 1963 DURRE, K,, Die Merkatorszene in lateinisch.liturgischen altdeutschen

und

religiosen D:rama, Gottingen 191.5 DUYKER, H.C.J, en VUYK, R., Leerboek der psychologie, Groningen

- 1969

EDELBLUTH, F,, J, L, Vives padagogische Hauptschriften, vert. uit het latijn, Paderborn.1912

EGGERSDORFER, F. X, , Jugendbildung - Allgemeine Theorie des Schul- . unterrichts, Munchen 1928

- 138 -

EGGERSDORFER, F. X., Augustinus als Pad.agoge und seine Bedeutm.

fiir die Geschichte der Bildung,. Freiburg1907

II

, Bibelkunde und Bibelmethodik, Miinchen

EGGERT, W., Kulturatlas, band III, Berlin

ENDEPOLS, H • .J. E. , Vijf geestelijke toneelspelen der middeleeuwen, Amsterdam 1940

ENGELHARDT, Ch.M., Herrad von Landsperg, Stuttgart 1818

ENDLICHER, 0., Eritstehung und Entwicklung des Aschechischen Dramas, einschliesslich der Schulspiele, Wien 1928

D'ESPALLIER, e. a., Katholieke Encyclopaedie voor opvoeding en onder- . wijs I, II, III, 's-Gravenhage 1950.

FIRET, .J., "Spel en jeugdwerk

art. in

Schering e:ri inslag

bulletin sept.

58 Bus sum.

FOKKJ!;MA, D. en MEDLEN, J. van der, De nieuwe Kweekschool, deel VIIB, Groningen 1955 ·

FORTMANN; H.M.M., "Creative dramatics

in tijdschrift

Dux

jg.

okt. 1955, pag. 338, Den Bosch

.FREDERIKS, J., Ontstaan en ontwikkeling van het Zwolse s'choolwezen tot omstreeks 1700, Zwolle 1960

FRAZER, J.G., The Golden Bough, London 1911

FUCHLOCH, K., Das sociologische im Spiel des Kindes,. Zeitschrift fiir angewandte Psychologie no. 53, Leipzig 1930

GADDIG, H., Freie geistige Schularbeit in Theorie und Praxis, Breslil.U 1922 ·

GALLEE, J.H., Bijdrage tot de geschiedenis der dramatische·vertoo- ningen in de Nederlanden gedurende de middeleeuwen, Haar-

lem 1873 ·

GEFFCKEN, J., Der erste Streit iiber die ZuUissigkeit des Schauspiels, art. in Zeitschrift des Vereins fiir Hamb. Geschichte, Band III, Hamburg 1851

GELDER, H.E. van, Geschiedenis van de latijnsche school te Alkmaar, deel I, pe grote school tot 1572, Alkmaar 1905

GENTGES, I., Laienspiel, Schulspiel, in Lexikon der Padagogik III en IV, Herder, .Freiburg 1954, 1955

GILISSEN, J., Dramatiseren, een kunst die zelfs het kind verstaat, in Tijdschrift Geloof en Godsdienst, jaargang 1954, no. 8 GOFFLOT, M. L. V., Le theatre au college du moyen age a nos jours,

Paris 1907

GREIDANUS, S., Sola S'criptura Problems and principles in preaching historical texts, Kampen 1970

GOPPELT, L._, "Typos" in Beitrage zur Ford. Christ. Theologie, band 18 en 43, Giitersloh 1939

GROSHEIDE, F. W., Korte verklaring der Heilige Schrift, Korinthebrief, Kampen 1954

GRUBE, E., Die abendlandische-christliche Kunst des Mittelalters und geistliche Schauspiel der Kirche, Kothurn 1957

GUNNING, J.H., A.ugustinus als paedagoog, Kampen 1901

GUTBROD, W., Theologisches Worterbuch zum neuen Testament, deel IV Stuttgart 1922

- 139 - .

GUYER, W.,. Wie wir lernen, Zurich, Stuttgart 1956

HAAS, M. de, Bossche scholen iran 1629-1795, Amsterdam 1925, 1926 HASE, K., Das geistliche Schauspiel. Geschichtliche Uebersicht,

Leipzig 1858

HAHN, F;, Evangelische Unterweisung in den Schulen des 16. Jahrhunderts, Heidelberg 1957

HALMAEL, A. van, Bijdrage tot de geschiedenis van het tooneel, de tooneelkunst en de tooneelspelers in Nederland, Leeuwarden 1840 .

HAMANN' J. G. ;

Funf Hirtenbriefe das Schul drama betreffend"' in

"Samtliche Werke", band II, Leipzig 1950

HAMMELSBECK, 0., Evangelische Lehre von der Erziehung, Munchen 1958

HARTL, E., Das Benediktbeuer Passionspiel: Das St. Gallen Passion- spiel, Halle 1952

HASLlNGHAUS, E.J., De duivel in het drama der Middeleeuwen, Leiden 1912

HAUSER, G., Thomas Naogeorgus als Kampfdramatiker, Wien 1926 HEBRON, M.E., The research into the teaching of religious knowledge,

Studies in education, Hull 1957

HENNING, B. G., De weg door het oog, Tekeningen ten dienste van het Katechismusonderricht, Haarlem z. j.

HEPPE, H., Das Schulwesen des Mittelalters, Marburg 1910 HERMANN, M., Forschungen zur deutschen Theatergeschichte des

Mittelalters und der Renaissance, Berlin 1914

HILGARD, E.R., The century Psychology, Series Theories of learning Series, New York 1956

. HOEFNAGELS, L., Draniatische expressie in de jeugdvo'rming, in Bulletin voor het l.eketoneel en creatief spel, maart nummer,

Bussum 1959 ·

HOVEL, E., Der Kampf der Geistlichkeit gegen das Theater in Deutsch- land im 17 Jahrhundert, Munster 1912

HUBBARD, E., The teaching of histo_ry through dramatic presentation, Chicago 1935

HUBERY, D. S., Christian education and the bible, London 1967 HUXLEY, J. , Religion without revelation, London 19 57

HUIZINGA, R. , Homo ludens; pro eve eener bepaling van het spelelement der cultuur, Haarlem 1958

HULST, . G. van, "De expressievakken qp de lagere school", in tijdschrift

"Ad F.ontes", jaargang 10, pag. 2, Kampen 1962, 1963 HIJMA, A.; The Christian renaissance, A history of devotion Modern,

Michigan 1924

rr

, The brethren of the common life, Michigan 1950

JONGELING, P., "Spel met de bijbel", artlkel in Gereformeerd Gezins- .

· blad, 18e jaargang, no. 2743, nov., Groningen 1961

JONKER, G. J., Le protestantisme et le theatre

au XVI siecle, Groningen 193 9

- 140 -

JUNG, C. G., Das Typenproblem in der Asthetik, in, Psychologische Typen, Zurich 1925

KAEMMEL, H. J., Geschichte des deutschen Schulwesens im Uebergange vom Mittelalter zur Neuzeit, Leipzig 1882

KALFF, G. , Geschiedenis der Nederlandse letterkunde in de 16de eeuw, Leiden 1889

KAMPMANN, Th., Erziehung und Glaube, Zum Aufbau einer christlichen

Padagogik, Miinchen 1960 ·

KAT, J.F.M., De verloren zoon als letterkundig.motief, Nijmegen z.j.

KEFERSTEIN, D., Dr. Martin Luthers Padagogische Schriften und Auszerungen, Langensalza, 1882

KEJA, F., in "Proloog", instructieblad voor het leketoneel, Ut:r;:echt 1958 KLEIN, J.L., Geschichte des Dramas, 15 dl, Leipzig 1865-1876

KLOSE,. W., Das H&rspiel im Unterricht, Hamburg 1962

KOOY, A., "Eigentijdse verkondiging

artikelenreeks in weekblad "De Reformatie

jg. 45, no 17, 18, 19, 20, Goes 1970

KONINGS, G., Het schone geheim: Een inleiding tot het voordragen door kinderen, dl. 3,

s-Gravenhage 1952

KRAMER, D. G., Neue Beitrage zur Geschichte A.H. Francke, Halle 1875 KRIEKEMANS, A., Genetische Psychologie, systematisch en historisch,

's-Gravei:thage 1968

KRIEG, C., Die liturgischen Bestrebungen im Karolingischen Zeitalter,

Freiburg' 1888 ·

KROH, 0., Revision der Erziehung, Heidelberg 1952

KRUGER, G., Christlicher Glaube und existenzielles Denken - Fest- schrift fiir R.

Stuttgart 1949

KUN, J.I.M. van der, Handelingsaspecten in het drama, Nijmegen 1938 KUNZ, Jakob Wimpheling, ein Padagoge des ausgehenden Mittelalters,

Luzern 1883

KUIJPER, A., Het calvinisme en de kunst, Amsterdam 1888

LANGE, F.A., Monatsheft der Comenius Gesellschaft, band II, heft 10, Leipzig 1893

LAN GERMANN, J. , Muttersprache und Schulreform, Darmstadt 1916 LEBOVICI, DIATKINE, KESTEMBERG, "Bilan de dix ans de therapeu-

tique par le psychodrame chez l

enfant", in, La psychiatrie

de l'enfant, Paris 1958 ··

LERMINIER, G.,

Le critique dramatique, ce mal-arme", · Cahiers pedagogique, N 51, dec. 1964

LIPPS, Th., Das Selbstbewustsein, insbesondere zu der asthetischen Elementargefiihlen, Zeitschrift fUr Psych. 8 Bd Leipzig 1905

II

, Psychologie "des Schonen und der Kunst, 2 Bde, Hamburg- Leipzig 1903, 1906

LOEB, K.M., The drama in school and church, London 1954

LOCH, W., Die Verleugnung des Kindes inder evangelischen Padagogik, Essen 1964

LOGGEM, M. van, De psychologie ;_,an het drama, Leiden 1960

141 -

LOGGEREN, N. T. van, Onderzoek na die ontwikkeling van die religieuze oordeel van _kinders tuss en ag en tw aalf j aar om vast te stel in hoeverre die religieuze doelstelling verwesenlijkt wordt, · Bloemfontein 1956

LORENZ-SCHERER, Geschichte des Elzasses von den altesten Zeiten bis auf die Gegenwart, Saksen 1886

LOUKES, H., New ground in Christian education, London 1965

LUBBERS, R., Het beeld als communicatiemiddel in de pedotherapie, No xx ACta-Paedagogica ultrajectina, Groningen 1960 LUCAS, F., Le tMat're educatief, Bruxelles 1953

LOWIE, R.H., Primitive Religion, New York 1924

MARTI, P., Religiose Erziehung, in "Lexikon der Padagogik", deel II,

· Bern 1951

MCCASLIN, N., Creati.;e dramatics in the classroom, New York 1968 MEAD, M., WOLFENSTEIN, -M., Childhood in contemporary cultures,

Chicago 1956 · ·

MEINECKE, U. , Religionsunterricht im Spiegel seiner Lehrbiicher, Hannover 1969

MELTON, A. W., C\J,tegories of human learning, New York, London 1964 MEIJER, H. H.

Das W eltspieL Seine diagnostische und therapeutische - Bedeutung fiir die Kinderpsychologie, Bern, Stuttgart 1947

MIALARET

G., The psychology of the use of audio visual aids in pri- mary education, London 1966

MIERLO- van KUIPERS, J. A. van, Spontaan spel, Meppel z. j.

MILLER, N.E., DOLLARD, J., Social Learning and Imitation, New Haven 1941 ·

. MINDERAA, P,, Gulielmus Gnapheus Acolastus, Latijnse tekst met

· Nederlandse vertaling, Zwolle 1956 · · MOOR, P., Die Bedeutung des Spiels in der Erziehung, Bern 1962 MORENO, J. L.; Psychodrama I, II, New York 1946, 1959

MULLER, N.E., DOLLARD, J:, Social learning <;J.nd imitation, Yale University Press, 1949

IVIURRAY, A. V., Teaching the bible, Cambridge 1955

NAGEL, R., Deutscher Kulturatlas, Band III 62 a No. 242 a, Berlin z.j.

NETTESHEIM, F., Geschichte der Schulen im alten Herzogthum Geldern .und in den benachibarten Landestheilen. Ein Beitrag zur

Geschichte des Unterrichtswesens Deutschlands und der Nie- derHinde, Dusseldorf 1881

NEUMANN, E., Kunst e_n het scheppende onbewuste; Arnhem 1956 NEUBE-RT, W., .Das Erlebni~ in der Padagogil>., Gottingen .1930

NOORDTZIJ, A., De geschiedenis der godsopenbaring op onze scholen, .. :no. 31 uit de reeks "Voor onderwijs en opvoeding", Amster-

dam 1933 ·

PARREHEN, C. F. van, Leren op school, Groningen-1965

PAULSEN, Fr., Geschichte des gelehrten Unterrichts, Leipzig 1919 PERQUIN, N., Voordrachtskunst, pag. 147 z. j. in Tijdschrift "School

en Godsdienst", jaargang 1952, pag. 105

- 142·-

PETSCH, R·., Wesen und Formen des Dramas, Halle 1945

PHILPOTTS, B.S., The elder Edda and Ancient Scandinavian Drama, Cambridge 1920 ·

PIETERS, A., Beeldende expressie in de praktijk, Groningen 1964

. .

POLAK, F. L., De toekomst ,is verleden tijd, Zeist 195_8

POMPEN, A:, "Het kerkelijke drama, in "Tiidschrift voor taal en letter- kunde", No. XXVI, Leiden .1937

POP, F.J., Bijbelse woordert en hun geheim, deel II, ·pag. 315 e. ^v.,

Den Haag 1958 · · ·.

·PRINSEN, J., Het drama in de XVIIIde eeuw in West-Europa, Zutphen 1931

RAPJ?, A., Studien uber den Zusammenhang des geistlichen Theaters mit der bildenden Kunst im ausgehenden Mittelalter, Munchen 1932

REITSMA en VanVEEN, Acta der provinciale en particuliere Synodes,

· gehouden in de noordelijke Nederlanden, 1572-1620, pag.

454, Groningen 1893

RELLE, A.,

der Padagogik, Stuttgart 1964

RINDERKNECHT, H."J. , ZELLER, K. , Methodik christlicher Unter- weisung, Zurich ·1960

RITSCHL, A., Geschichte des Pietismus, I, II, III, Bonn 1880-1886 ROHDE, A., Passionshild und Passionsbuhne. Wechselbeziehungen

zwischen Malerei und Dichtung im ausgehenden Mittelalter, Berlin 1926

ROMBOUTS, S., Historiese Pedagogiek, Grote lijnen der geschiedenis van het opvoedkundig denken en doen in doorlopend verband met de kultuurontwikkeling, 4· delen, · Tilburg 1927

ROYER, A., Histoire universelle du theatre, 6 dln, Pa.ris 1869-1878 RUDWIN, J.M., The origin of the german Carnaval Comedy, New York

1920

SCALIGER, J., Lettres fran~aises inedites, Paris 1881

SCHAAL, H., Erziehung bei Kierkegaard. Das "Aufmerksammachen auf des ReligiOse" als padagogische .Kategorie, Heidelberg 1958

SCHE.FER, W., "Der Weg zum schopferischen Schultheater", in

"Wirkendes Wort",· deutsches Sprachschaffen in Lehre und .Leben, 4 jg, pag .27, Dusseldorf 1953

SCHEIBE, W., Die Padagogik im 20 Jahrhundert, Stuttgart 1960) SCHELVEN, A. A. van, Het calvinisme gedurende zijn bloeitijd, 2 dl,

Amsterdam 1943

SCHEUERL, H., Das Spiel, Weinheim 1954

SCHMID, C.M., Ueber die Sittlichkeit des Theaters aus dem Franzo- sischen, Halle 1780

SCHMID, K. A. , Encyclopadie des ges amten Erziehungs- und Unterrichts- .wesens, 2 bd, .Gotha:·l-8.60

SCHMID, F., "Vergegenwartigung als theologisches und padagogisches . Problem", in Zeitschrift Evangelische Theologie, No. 11,

jg. 51-52, pag. 268

~

- 143 -

SCHMIDT, P. E. , Komodien vom Studentenleben aus dem XVI und XVII Jahrhundert, Leipzig 1880

SCHOTEL, .G.D. J., Tilburgsche Avondstonden, deel IV, Amsterdam 1850 SCHOTTROFF, W., Wissenschaftliche Monographien zum alten und neuen

Testament, "Gedenken" im alten Orient und im alten Testa- ment,

1964

SCHWERDT, Th., Kritische Didaktik in klassischen Unterrichtsbei- spielen,. Paderborn 1961

SCHWARSS, Jakob Wimpheling der Altvater des deutschen Schullwesens, Gotha 1875

SCHNELL, B., Aischylos und das Handeln im Drama. Zeitschrift "Philo- logus", supplement Band XX, heft 1, Leipzig 1928

SEEGELKEN, "Die Erzahlung in der evangelischen Unterweisung", in Zeitschrift Evangelische Unterweisung no. 8, jg. Hi53, pag. 101

SIMONS,

Het drama en het toneel in hun ontwikkelii:J.g, 3 dl, Amster- dam 1921 '

SLADE, P., Child drama, London 1959

STOCK, H., ,·'Die Aktualisierung der Verkiindigung in der evangelischen Unterweisung", in Zeitschrift Evangelische Theologie XII, no. 8, 1953,

365

STOFFER, H., Die Echtheit in antropologischer und Konfliktpsycholo- gischer Licht, Miinchen 1963

STOPFORTH, L. D. M., Drama in South Africa 1925-1955, a critical survey, Proefschrift, Potchefstroom 1955

STRAUMER, J. , Eine deuts che Bearbeitung des Selbstpeinigers, Chemnitz 1888 ·

STUMPFL, R., Kultspiele der Germanen als Ursprung des Mittelalter- lichen Dramas, Berlin 193 6

II

, Das alte Schultheater Steyr im Zeitalter der Reformation und der Gegenreformation, Linz 1933

SUCHODOLSKI, B. , La pedagoque et les grands courants philosophiques, Pedagogie de l'essence et pedp.gogie de l'existance, Paris 1960

SZOVERFFY, J., "Das Volkstiimliche eine Triebhaft spat mittelalter- licher Kulturentwicklung", in "Wirkendes Wort", heft 3, jg. 11, Dusseldorf 1961

TARDE, G., Les Lois de l'imitation, Etude sociologique, Paris 1907 TAYLOR, M.J., An introduction to christian education, Abbington 1966 THALHOFER, F. X. , Unterricht und Bildung im Mittelalt er, Miinchen

1928

THIRY, P., Le theatre francais au moyen age, Bruxel].es 1942 TOIT, J. C. du, Drama en spreekuns in die skool, Johannesburg 1951 TROELSTRA, A., De toestand der catechese in Nederland gedurende

de v66r-reformatorische eeuw, Groningen 1901

- 1.44 -

TROELSTRA A,, Stof en methode der catechese in Nederland voor de Reformatie, Gronirigen 19 03

TSCHIZEWSKY, D., Pampaedia, Heidelberg 1967 TYLOR, E. B., Primitive Culture, London 1913

UHSADEL, W., Evangelische Erziehungs- und Unterrichtslehre, Heidel- berg 1961

ULICH, R., A history of religiouf:l education, documents and interpre- tations from the judaeo-christian Tradition,. Ne:w York 1968 VENTER, E. A., Die drama en die skool, proefschrift, Potchefstroom

1948 .

VERNER, A., Knaurs Schauspielfuhrer, Munchen 1957

VESSEUR, Th., Improyiseren en dramatiseren met kinderen, Purme- rend 1955

VERMEER, E. A. A,, Spel en spelpaedagogische problemen, Utrecht 1955 WAAL, C. van der, "Hagar en de os", artikelen in weekblad "De Refor-

matie", jg 40, no, 9, 10, 11, 15, 16, Goes 1964

W AGENSHEIM, M. , Zum Be griff des Exemplaris chen Lehrens, Berlin 1959

WACKERNAGEL, J,, Geschichte der deutschen Litteratur bis zum 30 jahrigem Kriege, Bazel 1872

WALCH, J., D. Martin Luthers Werke, Kritische Gesamtausgahe, Weimar 1912

WARDEKKER, P., "De 'didactiek van de bijbelse geschiedenis op de la- gere school", art. in "De Godsdienstige opvoeding van 12 - · 20-jarigen, Verslag van de conferentie V .H. M. 0. en Kweek- schoolonderwijs", pag, 36 e. v,, Den. Haag 1954

WATERINK, J,, Theorie der opvoeding, Kampen 1951

II

, Inleiding tot de theoretische Paedagogiek, 4 dl, Zutphen 1936

WEINSTOCK, H., Die Tragodie der Humanismus, Wahrheit und Trug im abendlandischen Menschenbild, Heidelberg 1960

WEISKE, K~, A. H. Franckes ·Padagogik, 1927

WEISSER, H., Calderon und das Wesen des katholischen Dramas,

· Frel.burg 1926

WERNLE, H., Allgorie und Erlebnis bei Luther, Basler Studien zur deutschen Sprache und Literatur, heft 24, Bern 1960 WIDLOCHER, D., Le psychodrame chez l

enfant, Paris 1962

WIECK, H,, Die Teufel der mittelalterlichen Mysterienbuhne, Leizpig

1887 .

WIELENGA, D.K., J.Dzn,, "Christus' anathema over de pauselijke

· mis'r, Prekenserfe ••waarheid en Recht", no, 4, 13e jaar- gang 1957, Groningen

WIESE, J, , Der Padagoge Alexander Hegius und seine SchUler, Er- langen 1892

WIGFIELD, W.M.; Religion educations in schools, Glasgow 1958 WILDENHAHN, A,, Die Schulen der Bruder vom gemeinsamen Leben

mit Hinblick auf unsere Realschul en, Annaberg 1867 WINCKLER, J,, Algemeen nederduitsch en friesch dialection I en II,

Den Haag 1874

- 145 -

WITHERINGTON, H. C., Educational. Psychology, Boston 1952

WIJK, J. H. van, Eksistentiologie en

niet gepubli- ceerd proefschrift, Potchefstroom, Z-Afrika

ZEYDE, N. T. van der, Opvoedingsnood in pedagogische spelbehandeling, Utrecht 1962

ZIEGLER, Th., "Johan.n St~rm", artikel in W •. Rein, Encyklopaedisches Handbuch der Padagogik, band IX, pag. 32 e. v., Langen- sallza 1909

1t

, Geschichte der Padagogik, mit besonderer Riicksicht auf das hohere Unterrichtswesen, Miinchen 1932

ZUIDEMA, S. U,, Van Bultmann tot Fuchs, Franeker z.j._

ZUYLEN, R. H. van, Inventaris der archieven van de stad

s- Hertogen- bosch, chronologisch opgemaakt en de voornaamste gebeur- tenissen bevattend, 's-Hertogenbosch 1061-1878

- .146.-

SAMENVATTING

Het dramatiseren is een vorm van spelend handelen waarbij de spEder vol spanning het gedramatiseerde beleeft. Bij het dramatiseren is spra- ke van imiteren, identificeren en dialogiserend spreken.

Veel volken kenden vanouds het samengaan van.spel en cultus. De culti- sche verrichtingen werden beschm;twd als effect sorterende handelingen.

Men dacht langs die weg goede gaven van zijn goden te ontvangen en kwade invloeden te kunnen weren.

Zoals het antieke klassieke drama zich heeft ontwikkeld uit de gods- dienst van de Grieken, zo is het christelijke drama ontstaar:t uit de li- thurgie van de Roomse kerk. Naar analogie van wat buiten de kerk te vinden was aan dramatische vertoningen, ging men in de kerk er al vroeg toe over lithurgische en semi-lithurgische spelen u:it te voeren.

Verklede priesters waren aanvarikelijk de uitvoerenden en deze maak- ten gebruik van lithurgis che dialogen.

Van fv.ndamentele betekenis was de invoering van de troop.

Aan de originele tekst uit de bijbel werden zodanige toevciegingen gege- ven, dat er een echt actueel, levendig gesprek ontstond. Hier ligt het begin van het lithurgische drama of spel, dat eerst in de kerk, later buiten de kerkmuren een grote rol heeft gespeeld bij de godsdienstige vorming van de massa.

De lithurgische spelen werden aanvankelijk opgebouwd rondom de grote heilsfeiten van Pasen en Kerstfeest. Deze heilsfeiten werden ludiek- dramatisch herhaald. Het grondpatroon voor dit herhalingskarakter ligt in de mis of in het misoffer. Dit herhalingskarakter is in strijd

met Gods Woord. .

We denken in dit .verband o. a. aan de duidelijke heilshistorische taal van de brief aan de Hebreeen.

In de loop der eeuwen breidden de lithurgische spelen zich uit in aantill en omvang. Men nam steeds meer spel-gewoonten over uit de profane wereld. Het dramatiseren werd beschouwd als een uitnemende aan-.

schouwelijke methode van onderwijzing voor de mens.

We hebben hier met een bekerings -taktisch motief te maken. .

Omdat het dramatische spel eigen eisen stelt, ligt het voor de hand dat de inhoud van bijbelgegevens ingrijpende verandering onderging. Het bijbelse spel werd steeds meer volksvermaak.

Doordat de scholen van de middeleeuwen veel gebruik maakten van leerstof en methodiek van de klassieken, kende men ook in de scholen (vooral de Latijnse scholen) het dramatiseren als onderdeel van het leerplan. In de 16de eeuw werd het uitvoeren en lezen van bijbelse en klassieke stukkep. een integrerend bestanddeel van het.schoolonderwijs.

Reformatoren, waaronder in de eerste plaats Luther, hebben geijverd voor intensief gebruik van schooldramatiek. Men zag in het spelen een zedelijk en godsdienstig vormingsmiddel bij uitstek. Voorstanders van de Reformatie zagen er bovenal een middel in om de bijbelkennis op boeiende wijze over te brengen en in polemische stukken strijd te voe- ren tegen Rome.

Naarmate onder invloed van het Humanisme het formele vormingsdoel sterker werd, ontaardden de bijbelse spelen en tendeerde het school- drama naar volkskomedie.

In gebieden waar de Reformatie vaste voet kreeg, ontstond een uitge- breide schooldramatiek met bijbelse stukken. Publieke uitvoering van deze stukken moet .men ook zien als een publikatiemogelijkheid van die . . tijd.

De schooldramatiek heeft gebloeid tot ongeveer 1620 ...

- 147 -

Bij de ontwikkeling van het schooldrama hebben de Broeders des gemenen levens vanuit Nederland een grate rol gespeeld. In Nederland bereikte de schooldramatiek omstreeks 1530 een hoogtepunL De strijd der gees- ten van de 16de eeuw weerspiegelt zich hierin. Dit is vooral te zien aan de hand van de vele· bewerkingen van de gelijkenis van De verloren Zoon.

Het dramatiseren van bijbelse stof kan men beschouwen als een leer- vorm met eigen karakter. Uit psychologisch-didactisch gezichtspunt be- zien is het een methode van leren door imitatie, identificatie, memori- satie, conversatie, zelf.ontdekken, spel en (dikwijls) vrije expressie.

Het is vooral Hausmann geweest, die leren en dramatiseren als een eenheid zag. Het dramatische gegeven in de mens is volgens hem een di- dactisch oerverschijnseL

Voorstanders van vernieuwing van onderwijs en opvoeding in de 20ste eeuw accentueren de grate opvoedende betekenis van het spel en de vrije expressie voor de jonge mens. Er groeit een spelpsychologie en peda- gogie(k), die ook invloed heeft op de methodiek van het godsdienstonder- wijs en op de jeugdverenigingen.

De hedendaagse aanbevelingen voor spel met de bijbel berusten op psy- chologis ch -didactis che grondmotieven.

Bij de waardebepaling van deze dramatische leervorm bij het godsdiensf- onderwijs nemen we bewust stelling tegen de "child-centered" opvat- tingen van R. Goldman en zijn methode van onderzoek.

Wie het eigen'karakter van Gods Woord wil bewaren, daarvan niet wil afdoen noch daaraan wil toevoegen, zal zijn waardebepaling niet funde- ren in wat aan psychische gegevens (bel evingen, wensen, fantasieen, spel-interessen) in het kind aanwezig is.

Bij het dramatiserend vertolken van bijbelse stof ontkomt men er niet aan, het karakter van de heilsgeschiedenis aan te tasten. Het ludieke imiteren, identificeren en actualiserend presenteren doorkruisen en on- dergraven het heilshistorisch-christo centrisch karakter van Gods Woord.

-Bij alle waardering, die me·n bij opvoeding en onderwijs kari toeschrij- ven aan spel-activiteiten van jeugdigen, zijn we van oordeel, dat toe- passing ervan bij het godsdienstonderwijs voor jeugdigen het rech'te in- zicht in Gods Woord alleen maar zal belemmeren. Nadere bezinning op de pro-argumenten van voorstanders van bijbelse spelen leidden ons tot een contra-stem.

In de geschiedenis van de kerk heeft men zich gekeerd tegen "stomme"

beelden, waaraan volksopvoedende kracht werd toegeschreven. Dele- vende verkondiging van Gods Woord verdraagt zich evenmin·met drama-

tisch

sprekende" beelden. ·

Wie spelen wil, zie toe dat hij Gods Woord niet

verspeelt

- 148 -

SUMMARY

Dramatization is a form of acting in which the player experiences the dramatic scene in a state of great tension. It implies imitation, iden- tification and speech in dialogue form. ..

Many peoples knew from of old the combination of cult and play. The cultic performances were considered to be effective actions: in that way they thought to receive good gifts from their gods and to be able to ward off bad influences·.

Just as ancient classical drama has developed from the religion of the Greeks, Christian drama arose from the liturgy of the Roman Catholic church. Similar to what was going on outside the church in the way of dramatic performances, the church itself very early proceeded to perform liturgical and semi-liturgical plays. At the outset dressed-up priests .were the actors and they made use of liturgical dialogues. All important is the intrusion of the trope. To the original text of the Bible such additions were made as to produce a really topical, lively·

conversation. Here lie the beginnings of the liturgical drama or play which, first inside the church, later extra-mural, played such an im- port ant part in the religious education of the masses:

At first the liturgical plays took as their basis the Redemption of the world as accomplished by the Nativity, the Passion and the Resurrec- tion. These crucial facts of sacred history were repeated as a drama- tic play. The basic pattern of this repetitional character is to be found in the Mass or in the sacrafice of the Mass.

This repetitional character is contrary to the Word of God. In this connection we would refer to e.g. the redemptive-historical testimony of the Epistle to the Hebrews.

As the centuries passed.by the number and size of the liturgical plays increased. Dramatic practices were increasingly secularized. Drama- tization was taken to be an excellent illustrative method of teaching · people. We are here dealing with a motive for conversion tactics.

Because the dramatic play imposes its own exigencies it is obvious that the contents of the biblical events underwent drastic changes.

The biblical play developed into popular entertainment.

Because medieval schools freely adopted the subjects taught by the Classics and their methodology, these schools, too, were familiar with dramatization as part of their curriculum (notably the grammar schools). In the 16th century the performance and the reading of bibli- cal and classical plays had become part and parcel of school teachings.

Reformers, Luther in the first place, were great sticklers for an in- tensive use of school drama. They considered acting pre-eminently as a form of moral and religious education. Proponents of the Refor- mation looked upon it first and foremost as a means to bring home scriptural knowledge in a fascinating way to people and as a vehicle to polemize with RomE!.

As, influenced by Humanism, the formative element increased, the element of devotion decreased and school drama tended towards popular comedy. In those regions were the Reformation had obtained a form footing arose an extensive school drama with biblical plays. Public per- formances of these plays should also be seen as a means of publication in those days.

School drama flourished till about 1620. From Holland the Brethern of the Common Life have played an important part in its development.

In Holland school drama reached its peak at about 1530. The spiritual battle of the 16th century was reflected in it. This is evidenced es- pecially by the parable of The Prodigal Son.

- 149 -

Dramatic representation of biblical events may be considered as a method of teaching with a character of its own. From a psychologic- didactic point of view it is a method of learning by imitation, identifi- cation, memorizing, conversation, self-discovery, play and (often) free expression. It was especially Hausmann who saw learning and dra-:

matiz at ion as a ·unity.

According to him innate dramatic instinct of .mankind is a primitive didactive phenomenon.·

Advocates of educational reforms· in the 20th century emphasize the gre;3.t educational significance of play and free expression for young people. There grows a play-psychology and pedagogy which also in- fluences the methodology of religious teaching at schools and in youth- clubs.

The underlying motives for present-day recommendations of biblical plays are of a p?ychologic-didactic nature. In the valuation of this dra- matic teaching method for religious education we consciously oppose the "child-:centred" notions of R. Goldman and his method of investi- gation.

He who wants to preserve the peyuliar character of the Word of God, who does not want to take away from it, nor add to it, should not base . his valuation on that which is present of psychic data in the child.

(experiences, de.sires, phantasies, interest in play).

In the dramatic representation of biblical events there is no getting away from interfering with the character of redemptive history. The burlesque, identification, and an actuaiizing presentation run counter to and undermine the redemptive-historical and Christ-centred charac- ter of the Word of God,

With all appreciation·that could be ascribed to play-activities in edu- cation we hold that their application in religious teaching for young children will only be an obstacle to the proper understanding of the Word of God. Further reflection oh the arguments in favour of biblical plays led us to a dissenting vote.

In the history of the church the "dumb" images, which were credit~d with the power to edify the masses, were opposeq by the Protestants.

The living proclamation of the Gospel is likewise at variance with dra-

matic ally "speaking" images. . · ·

He wh,o wants to play take heed lest he. forfeit the Worq of God,

- 150 -

INHOUDSOPGAVE Motivering van de keuze

Terreinverkenning HOOFDSTUK I

OMSCHRIJVING EN ANALYSE VAN DE BEGRIPPEN

11

DRAMA" EN "DRAMATISEREN'' .

Drama meer dan ''handeling

Simons

idee van ~en zich ontwikkelende handeling. Schnell: wat zich innerlijk vol- trekt. Van der Kun: het leven in handelingen uitgebeeld.

Dramatiseren als: a Ret spanningsvol, belevend, spe- lend handelen, b Ret esthetisch en empathisch karakter, c Ret dialogiserend spreken,. d Ret gegeven van

en identificatie.

HOOFDSTUK II

9 12

14

OVER RET DRAMATISEREN VAN RELIGIEUZE ONDERWERPEN 17 A Eenheid van het s acrale en profane in cultis ch- 17

dramatische handelingen

Cultus en spel. Stumpfl' s

bij culti- sche handelingen. Huizinga: effect-sorterende, heilige handelingen. Cultische. oorsprong van het "Heiligen spel.

Dramatische dialogisering. Aischylos. Van ernstspel naar "vermaak" •

B Christelijte lithurgie en dramatisering ·

a Fundamentele verschillen tussen Oud- en Nieuwstesta-:- mentische eredienst en cultisch-dramatische voorstel- lingen in de pag'8ne wereld, Oudtestamentische offer- dienst contra Dionysiusaltaar en Romeinse

Mededeling van heilsfeiten, geen mythische "herhaling '.

Geen identificatie bij de Oudtestamentische priester.

Het ontbreken van de dramatische dialoog.

18

b Toepassing van de herhalingsgedachte in de christelijke 19 eredienst. Herhalingskarakter bij de mis. Actuele pre-

sentie. Byzantium en opbloei van lithurgische spelen.

Dramatisering bij kerst- en paasspelen.

c Vanwaar de religieuze. spelen? 19

Younif en het verb and tussen spelen en lithurgie ('

addi- tions'), Brinkmann: samenhang van mis en lithurgisch

"spel". _ .

Opkomst van de dramatische dialoog in de troop. -Troop niet in de bijbel. Fundamenteel verschil tussen my- this ch en "ges chichtlich" denken~

d Waarom dramatisch, lithurgisch "spel"? 20 Overname uit de pagane wereld. Baumstark en de paas-

zondag-vigilie. Amalgamering, uitkomend in hymnen, sequenzen en tropen. Volk-opvoedend motief bij ge- bruik van drainatische vormgeving. Dramatisering als aanschouwelijke methode van onderwijzing. Verande- ring van vorm en inhoud, Lithurgische verandering naar Baumstark, Rijkere lithurgie? Zwakheid van het vlees.

- 151 -

C Enkele

uit de geschiedenis van het dramatiseren van bijbelse onderwerpen

a Het godsdienstig theater van de vroeg-christelijke

tijd tot de periode van het Humanisme. 21 l . Overgang van het Griekse naar het Romeinse 21

theater; functies ervan en reacties; Byzantijnse

·ouverture. Verandering van het

plechtige" mythe- karakter. Grieks "h6ren

Romeins "zien

Uitbeelding v:an het Ieven. Reacties van de kerk op pagane spelen •

. 2 Invloed van het Grieks-Romeinse theater op het 22 paasspel van de 1 Ode eeuw. Grieks e tragedieheld

en de opgestane Christus. Van dramatofd misoffer- ritueel naar paasspel. Schwieterung en zijn toelich- ting op dramatische verrichtingen op Goede Vrijdag en Paasmorgen. Dramatische wending in de eleva- tio. Actualisering van wat "verleden

was. Van

· troop naar dramatische scene. (Tutillo) Priester en koren als gesprekpartners. Gregor: Verbinding van dialectiek en ceremonien leidt tot theater.

~

Met de overname van dramatische vormgeving, ver- 23 andering van inhoud; uitbreiding van het aantal aan

de bijl:;lel ontleende onderwerpen. Verwereldlijking.

Inhoudverandering bij

Christus paschon

uit de llde of 12de eeuw. Medea verzen en bijbelteksten.

Niet-bijbelse stoffering. Realistiek en volkse ver- vlakking. Verschillende wijzen van opluistering.

ldentificatie met de lijdende Christus.

Wedloopsc~ne

als volks-humoriserend gegeven. Nar- feesten in de kerk. Realistiek, pathetiek en komiek bij "bijbelse

spelen. Bekeringstaktische overwe- gingen. Ontkersteningstragiek, gevolg van amalgame- ringstactiek.

b Het dramatiseren op de scholen; invloeden van het klas- 26

- 152 -

sicisme op de leerstof en .de methodiek

1 Strijd tussen christendom en Humanisme.· Leerstof van klassieken op de scholen. Invloed van de retho- rica. Contact met klassiek- dramatische werken.

Verzet van Hrotsvitha van Gandersheim. (.2de helft lOde eeuw.)

2 Enkele hoofdtrekken bij het lere1;1 op de scholen. 27 Overdragen en memorisatiemethode. Weinig didac-

tische vrijheid. Pogingen tot ·veraangenaming van het onderwijs. Weinig informaties over dramatische ac- tiviteiten op de scholen. Toenemende betekenis van klassieken. Studenten en spelen.

3 Het dramatiseren

bijbelse stof onder invloed van 29 het baanbrekend Humanisme. Gewijzigd mensbeeld

· en opvoedingsideaal. Boyd: niet zozeer wedergeboor-

te dan wel revolutie. Seculariseringstendens bij re-

naissance. Kindermann: "Festzugcharakter" van

renaissance toneel. Mysterie vervangen door echt

mensenleven. Humanistisch schouwtoneel contra

godsdienstig toneel van de middeleeuwen. Accentue-

ring van de mens: zijn vrijheid en vrolijkheid. Het

zoeklicht op Lukas XV. Gnapheus' "Terentius chris-

tianus". Aandacht voor de bijbel Opvoeding bij Refor-

matie gezinden en dramatische vormgeving.

Luthers ijver voor dra:inatiek en gebruik van de bijbel, Groei van ·het school we zen in de 16de .eeuw.

Toename van de spelen op de scholen. Het drama:- tiseren verplaatst van de kerk naar_ de school.

HOOFDSTUK lll HET SCHOOLDRAMA

A Algemene orieptatie inzake b~tekenis, doel, functies

en uitgebreidheid van de schooldramatiek 32 a Inleiding. Het schooldrama als bijzondere leeractivi- 32

teit in de scholen. Zedelijk-godsdienstig en esthetisch ...

vormingsmiddel. Bronnen·o:ver het schooldrama van literair-historiscl].e aard.

b 1 Algemene kenmerken van het schoo1drama.

Schooldrama drukt het doel uit: bestemd vcior de schooljeugd. Niet vermaak het doel in tegenstelling met de volkskomedie. In de scholen overgang van de Latijnse taal naar de volkstaal. Verandering van leerstoL Door de Reformatie meer bijbelkennis in de scholen. Als het schooldoel terugwijkt, tendeert het schocildrama naar volkskomedie.

2 Over de betekenis van het schooldrama

Bloeitijd van de 1()de eeuw tot de 30-jarige oorlog.

(1618). Met het schooldrama wijsheid van de klas- sieken en dramatische vormgeving. Dramatische vorm, toegepast op bijbelse leerstof. Beoefening van de voordrachtskunst. Emulatie en selectie van leerlingen. Publieke opvoeringen door schoolleer- lingen. Naast schooldoel: volksopvoedend karakter.

Polemische stukken van reformatorisch gezinden•

Invoering van'.het spel en de dialogische leervorm in de scholen. Vermenging van klassiek en bijbelse stof.

3 Over de uitgebreidheid van de schooldramatiek Moeilijkheden bij de vaststelling. Veel werken van schrijvers uit de schoolwereld. verloren.gegaan.

Centra in Elzas, Saksen, Noord-Duitsland. Steden:

Straszburg, Zwickau, Leipzig, Hamburg, Rostock, Elbing. Invloed van de "B.roeders des gemenen !evens"

van Nederland. Vooraanstaande personen als Hegius, Murmel1ius, lVIacropedius, Gnapheus. Activiteiten ten gunste van gebruik van leerstof van klassfeken. Vanuit

·Deventer invloed naar het noorden en zuiden.

32

33

35

c Bet dramatiseren van bijbelse .stof; karakter en doel 3 6 Opbloei van het bijbelse schooldrama in Luthersgezinde

kringen in .Duitsland. Strijd v6or de bijbelse leer tegen Rome. Geloofsstrijd op de "plankEin". Verschil tussen het Latijnse schooldrama en bijbelse !=Jtukken :in de. volksta,al.

Luthers aanbevelingen voor het gebruik van komedies in zijn "Tis.chreden". Acceptatie. van de drqniatische leer- vorm, .. maar ook .van.klassieke ·komedies.in de school.

Voorzichtig en

standpupt bij calvinistisch .. gezin- den. De jeugd leert 'spelen'.' met bijbelse stof. ·:

-· 153 -

B Het Nieuwlatijnse en bijbelse schooldrama: nadere 37 bezinning over vorm en inhoud in verband met het

opvoedingsdoel

a Het Nieuwlatijnse schooldrama 38

Kenmerken: leren van de Latijnse taal, formeel opvoe-

·dingsdoel, Opvoeringen ook voor ouders, autoriteiten, in de Latijnse taal. Groot verschil met volksspelen.

Stukken vaak door rectoren en preceptoren geschreven.

Stukken zijn leerboeken van de school. Uitgebreide memorisatietechniek. Het "spel'' als publiek controle- middel. Dramatische bewustwording; in de scholen.

Dramatische activiteiten in schoolverordeningen voor- geschreven. Door invoering van emulatie, dramatise- ren activiteit voor alle schoolleerlingen,

Men lette ook op de "zedelijke" inhoud (pro- en epiloog).

b Het bijbelse schooldrama 39

· Naast overeenkomst met het Nieuwlatijnse drama grote verschillen Doel: de waarheid Gods leren kennen. Ge- bruik van de Hmdstaal; Spelen niet meer gebonden aan kerkelijke hoogtijdagen. Gebruik door humanisten en reformatie gezinden. Toenemende amalgamer.ingstendens.

Het thema van de verloren zoon: de verloren zoon wordt

scholi~r.

C Enkele vertegenwoordigers van het Nieuwlatijnse school- 40 drama. Kenmerken van hun werk, mede in verband met

het verwerken van gegevens uit de bijbel

a Hrotsvitha van Gandersheim: een bevreesde non. Haar 40 doel: bescherming van de leerlingen tegen de zedelijke

gevaren door gebruik van klassieke leerstof. Haar lees- drama's.

b Konrad Celtis. (1459-1508): een humanistisch school- 41 hervormer, man van wetenschap,

Contacten met klassieke ·bronnen in Italie: overname yan de dramatische leervorm, I.Tver voor komedie en trage- die•· Humanistisch vormingsdoel. Karaktervorming.

Invloed op het universitaire leven.

c Jakob Wimpfeling. (1450-1528): Humanistisch schoolher- 41 vormer.

Leerling van Dringenberg; invloed van de "Broeders".

Zijn "Dialogi puerilis" en studentenspiegel "Stilpho" (1480).

Rector van universiteit in Heidelberg. Heidelberg drama- tisch centrum •. Via Luther en Melanchton toenemende ijver voor dramatisering.

d Gnapheus (1493-1568) en Macropedius (1475-1558); de in- 42 vloedrijkste schooldramaschrijvers uit Nederland.

De Voider's sympathie voor de Reformatie. Rector in Elbing, Zijn "Acolasttisu van 1529. Haupt's getuigenis:

. bijbelse stof geslaagd in klassiek komediekleed. De "Te- rentius Christianus". Macropedius uit de "Broederschool'.'.

Rector in Utrecht (1539-1552). De "Asotus", Europees vermaard werk. Humanistische bewerking van bijbels thema.

e Sixt Birk (1501-1554) en Thomas Naogeorgus (1511-1563): 43

- 154 -

tegengestelde figuren in de schooldramatiek.

In Nederland omstreeks 1530 hoogtepunt van bijbelse

schooldramatiek.

invloed. Welsprekend-

heidsideaal. ~aogeorgus

strijdstukken "Pammachius" en

"Mercator". Het schooldrama illustreert de strijd der geesten in de 16de eeuw.

-D De Reformatie in Duitsland,. Frankrijk en Zwitserland 44 en het dramatiseren van bijbelse stof

a Betekenis van de Reformatie voor het schoolwezen; 44 aandacht voor de Heilige Schrift; Motieven voor ge-

bruik van de bijbel in dramatische vertolking. ·Ver- schillende them a's. :Pe symboliek van de "jongste" en··

de "oudste" zoon.uit Lukas XV. Verhumanisering van bijbelse stof. Dichtbij en veraf van de bijbel. Ontwik- keling als bij de godsdienstige spelen in de Middeleeuwen.

Teruggang uit de scholen.

b ·1 Achtergronden van.het spelen bij Luther e. a. Luthers 45 aanbevelingen en beroep op de "bijbel". ·

2

c 1

Een humanistische achtergrond. Luther en de ambts- dienst van de mens. Plaats van het huwelijk in ver- band met komediethema's. Beroep op de apokriefe ··

boeken Judith en Tobias. Wittenberg en "neutrale" · komedies.

Uitbreiding in Lutheraanse kringen. Karakterveran- dering van de stuk},{en.

van het aantal.

Jozef- en"Verloren zoon"-dramatief.:· Zedelijk- maatschappelijk d.oel eri wapen tegen "Rome".

Spelen een "adiaphoor"? Doel van het spelen wordt steeds meer: aa.pleren van v.rijmoedigheid.

Acties

reacties in Frankrijk (Zwitserland) bij het gebruik van bijbelse stof in dramatische vorm.

Houding ten aanzien van het toneel in calvinistisch gezinde kringen in Frankrijk; Het toneel als publi- citeitsmedium. Het "toelaten" van het spelen. Gods- dienstig en politiek doel. ·

46

47

2 Theodore de Beze: "Tragedie fran~aise du Sacrifice 49 d

Abraham" 1550.

Doel en achtergronden van het stuk. Keegstra: voor het eerst een stuk met psychologie. Vermenging van het profane en heilige.

3 . Tegenstand van calvinistische zijde. 51 Korte tijd van bloei. Tegenstand van "Freres Parfait".

Calvijn en Farel. Cop's reactie op toelating van bij- . bels spel in

• Synode van Poi tiers: Ontwijding

van de Heilige Schrift door de. spelen. Men mag niets aan de bijbel toevoegen. W el preken, niet spelen.

E Het schooldrama in Straatsburg 53

a De situatie v6or de werkzaamheden op schoolgebied van 53 Sturm.

Wimpfelii1g

s vooropvoeding. Griiginger

s "Straszburger"

Terentius. Een humanistische voedingsbodem.

b De betekenis en invloed van Sturm voor de schooldramatiek. 53 Sturms verleden en zijn humanistisch opvoedingsdoel.

Waterinks oordeel over de befnvloeding van Sturm door de "Broeders". Contact met Melanchton en Butzer. Onder- wijshervormer. De acht klassige school en leeractiviteiten.

Veel Latijn, v.i'einig godsdienstonderwijs. Esthetisch-huma- nistisch vormingsideaal. Geen polemiek in de stukken . . Schooldramatiek leidt tot beroepstoneel buiten de school-

muren. - 155 -