Afbakenen van potentiële leefgebieden voor Europese en Vlaamse prioritaire soorten in het kader van de voortoets: versie 2.0

(1)

Afbakenen van

potentiële leefgebiedenkaarten voor

Europese en Vlaamse prioritaire soorten

in het kader van de voortoets

Versie 2.0

Dirk Maes, Dries Adriaens, Maarten van der Meulen, Lien Poelmans, Wouter Van Landuyt, Anny Anselin,

Jim Casaer, Geert De Knijf, Koen Devos, Jo Packet, Jeroen Speybroeck, Eric Stienen, Jan Stuyck, Arno

Thomaes, Filiep T’jollyn, Toon Van Daele, Koen Van Den Berge, Bernard Van Elegem, Glenn Vermeersch,

Carine Wils & Marc Pollet

INSTITUUT

(2)

Auteurs:

Dirk Maes, Dries Adriaens, Maarten van der Meulen, Lien Poelmans, Wouter Van Landuyt, Anny Anselin, Jim Casaer, Geert De Knijf, Koen Devos, Jo Packet, Jeroen Speybroeck, Eric Stienen, Jan Stuyck, Arno Thomaes, Filiep T’jollyn, Toon Van Daele, Koen Van Den Berge, Bernard Van Elegem, Glenn Vermeersch, Carine Wils & Marc Pollet

Instituut voor Natuur- en Bosonderzoek

Het Instituut voor Natuur- en Bosonderzoek (INBO) is het Vlaams onderzoeks- en kenniscentrum voor natuur en het duurzame beheer en gebruik ervan. Het INBO verricht onderzoek en levert kennis aan al wie het beleid voorbereidt, uitvoert of erin geïnteresseerd is.

Vestiging: INBO Brussel Kliniekstraat 25, B-1070 Brussel www.inbo.be e-mail: dirk.maes@inbo.be Wijze van citeren:

Maes D., Adriaens D., van der Meulen M., Poelmans L., Van Landuyt W., Anselin A., Casaer J., De Knijf G., Devos K., Packet J., Speybroeck J., Stienen E., Stuyck J., Thomaes A., T’jollyn F., Van Daele T., Van Den Berge K., Van Elegem B., Vermeersch G., Wils C. & Pollet M. (2015). Afbakenen van potentiële leefgebiedenkaarten voor Europese en Vlaamse prioritaire soorten in het kader van de voortoets. Versie 2.0. Rapporten van het Instituut voor Natuur- en Bosonder-zoek 2015 (INBO.R.2015.10201559). Instituut voor Natuur- en BosonderBosonder-zoek, Brussel.

D/2015/3241/272 INBO.R.2015.10201559 ISSN: 1782-9054 Verantwoordelijke uitgever: Maurice Hoffmann Druk:

Managementondersteunende Diensten van de Vlaamse overheid Foto cover:

Ijsvogel (Glenn Vermeersch)

Dit onderzoek werd uitgevoerd in opdracht van:

Agentschap voor Natuur en Bos en in samenwerking met het Vlaams Instituut voor Technologisch Onderzoek (VITO)

(3)

(4)

(5)

(6)

(7)

(8)

(9)

(10)

(11)

1 Inleiding

MethetonlineͲinstrumentvoortoets(https://milieuinfo.be/voortoets)wilhetAgentschapvoorNatuurenBos (ANB)aaninitiatiefnemersdemogelijkheidbiedenomopvoorhandinteschattenwatdemogelijkeimplicatieszijn vaneenvoorgenomenvergunningsplichtigeactiviteitopeenSpecialeBeschermingszone(SBZ). Aandehandvandezescreeningkandeinitiatiefnemernagaanofhetrisicobestaatopeenbetekenisvolle aantastingvandeactueleenpotentieelterealiserenhabitats.

I

neenverderefasevandeuitwerkingkanditook voordesoortendievoorkomeninSpecialeBeschermingszonesen/ofleefgebiedenvanHabitatrichtlijnͲen Vogelrichtlijnsoorten.Alsdevoortoetsaangeeftdatergeenrisicoopeenbetekenisvolleaantasting

is,danmoetde initiatiefnemergeenpassendebeoordelingopmaken.Iserweleenwaarschijnlijkheidofeenrisico,danisverder onderzoekdoordeinitiatiefnemerinoverlegmethetANBaangewezenomtebepalenofereffectiefeen betekenisvolleaantastingkanzijnofwelkemilderendemaatregelenaangewezenzijnomdezeaantastingte vermijdenofalvastteverminderen.Ditmoetuitwijzenofeenpassendebeoordelingalsnogvereistis.Het

eindrapportvanhetvoortoetsinstrumentgeeftingevalvaneenmogelijkrisicoookaanwatdefocusmoetzijnvan eeneventuelepassendebeoordeling. Omnategaanwelkesoortengevoeligzijnvoordeverschillendemogelijketypenvaningrepen,werdeerderaldoor hetINBOeendatabankaangelegddiedegevoeligheidvansoortenvoordeverschillendeeffectgroepenaangeeft (Maesetal.2015).Ineeneersteoefening,dieenkelgebaseerdwasopBWKͲeenhedenenecoregio’swerdeneerder kaartenaangemaaktdieeenruwbeeldgavenvandepotentiëleverspreidingvanVlaamseenEuropeseprioritaire soorten(Maesetal.2015). Deruweleefgebiedenkaartendiein2014opgeleverdwerden,kunnenop4manierenverfijndworden: 1. MetbehulpvandeGeoDynamiXtoolboxkunnenmechanistischemodellengemaaktwordenmeteenzeer hogeresolutie(20x20m²)opbasisvandeecologieendekwantitatieveenkwalitatievenodenvanelke soort. Hierin kunnen, naast de BWK, ook andere kaartlagen gebruikt worden (bv. bodemtextuur, vochtigheid,bosleeftijd,...).Dezemodellenlevereneenpotentiëleleefgebiedenkaartoppersoort. 2. Correlatieve modellen kunnen, op basis van de gekende verspreiding en de variabelen op de plekken

(12)

(13)

(14)

(15)

(16)

(17)

(18)

(19)

Tabel4 Gemiddeldewaardenenstandaardfout(se)vandelandgebruiksvariabelenperkilometerhok(inm²) diewerdengebruiktindecorrelatievemodellenvoordebroedvogelsvandeEuropeseVogelrichtlijn inVlaanderen.Enkelkilometerhokkendievoorminstens50%inVlaanderenliggen,werdengebruikt. DeBiotoopdiversiteitsindexwerdberekendalseenShannonͲWienerindexmetdevoorvogels relevantebiotopen.

Landgebruik Gemiddelde se

Akker 200.519 1.416 Cultuurgrasland 138.340 990 Laaggroen 88.525 652 Loofbos 60.209 850 Hooggroen 45.495 471 Naaldbos 41.382 982 Water 23.137 558 Halfnatuurlijkegrasland 13.254 211 Boomgaard 12.458 450 Heide 5.996 445 Struweel 2.804 76 Duin 1.422 200 Moeras 1.265 64 Slikken&Schorren 1.089 133 Strand 330 64 Biotoopdiversiteitsindex 4,848 0,014

2.2.2 Vliegendhert

VoordemodelleringvanhetVliegendhertwerdengegevensgebruiktdieverzameldwerdenvoorhetopmakenvan deRodeLijst(Thomaes&Maes2014).Delandgebruiksvariabelendieinhetmodelgebruiktwerdenstaanvermeld inTabel5(Thomaesetal.2008). Tabel5 Gemiddeldewaardenenstandaardfout(se)vandelandgebruiksvariabelenperkilometerhok(inm²) diewerdengebruiktinhetcorrelatievemodelvoorhetVliegendhertinVlaanderen.Enkel kilometerhokkendievoorminstens50%inVlaanderenliggenwerdengebruikt.

Landgebruik Gemiddelde se

(20)

(21)

(22)

(23)

(24)

(25)

3.2 Correlatievemodellen

3.2.1 BroedvogelsvandeEuropeseVogelrichtlijn

Voor16vande17broedvogelsvandeEuropeseVogelrichtlijnkondencorrelatievemodellenwordengemaakt waarvoordegemiddeldeAUChogerwasdan0,7(Tabel8).EnkelvoorKwartelkoningbleekditniethetgevaltezijn. Depotentiëleverspreidingskaartenvoordeze16soortenopbasisvandecorrelatievemodellenzijntevindenin Bijlage1. Tabel8 GemiddeldeAreaUndertheCurve(AUC)vandeReceiverOperatingCharacteristic(ROC)voorde10 modelrunsperalgoritme(GAM:GeneralizedAdditiveModels,GBM:GeneralizedBoosted RegressionModeling,GLM:GeneralizedLinearModels,MaxEnt:MaximumEntropy,RF:Random Forest)enhetalgemeengemiddeldeoverallealgoritmenheen(Gem)vande17broedvogelsvande EuropeseVogelrichtlijnvoordeverschillendealgoritmen.DewaardeninhetvetzijnAUC’sdie kleinerzijndan0,7enwerdennietgebruiktindeensemblemodelling.N=aantalrunsdatgebruikt werdvoordeensemblemodelling(max=50).

Soort GAM GBM GLM MaxEnt RF Gem N

(26)

3.2.2 Vliegendhert

VoorhetVliegendhertlagdeAUCvooralle50modelrunsbovende0,7(Tabel9).Zogoedalsallemodelruns kondengebruiktwordenvoorhetmakenvandefinalepotentiëleverspreidingskaart. Tabel9 GemiddeldeAreaUndertheCurve(AUC)vandeReceiverOperatingCharacteristic(ROC)voorde verschillendealgoritmen(GAM:GeneralizedAdditiveModels,GBM:GeneralizedBoostedRegression Modeling,GLM:GeneralizedLinearModels,MaxEnt:MaximumEntropy,RF:RandomForest)enhet algemeengemiddeldeoverallealgoritmenheen(Gem)diegebruiktwerdenomhetpotentiële leefgebiedvanVliegendhertinkaarttebrengen.

Soort GAM GBM GLM MaxEnt RF Gem

(27)

(28)

(29)

(30)

(31)

3.4.2 BroedvogelsvandeEuropeseVogelrichtlijn

Omtetestenofdesetvanbegeleidendesoorteninderdaadwijstopeenhogerekansophetaantreffenvande doelsoort,gaanwenaofereenverschilisindesomvandeindicatorwaardetussenkilometerhokkenmetenzonder dedoelsoort(Tabel10).Hiervoorgebruikenwededatasetwaarmeedecorrelatievemodellengekalibreerdwerden. Wemoetenhieropmerkendateenbegeleidendesoortnietnoodzakelijkerwijzeindezelfdebiotoopmoet voorkomenalsdedoelsoort:deindicatorwaardegeeftenkelaaninhoeverredeverspreidingvandedoelsoortende begeleidendesoortenmetelkaaroverlappen. Tabel10 Desomvandeindicatorwaardenvandebegeleidendesoorteninkilometerhokkenmet(Aanwezig) enzonder(Afwezig)dedoelsoort.Tussenhaakjesvermeldenwehetaantalkilometerhokkenmeten zonderdedoesloort.Designificantiegeeftaanofhetverschiltussendesomindekilometerhokken metenzonderdedoelsoortbeduidendisofniet(pͲwaardevaneenANOVAͲtest).

Soort Aanwezig Afwezig Significantie

(32)

3.5 Vergelijkingtussendeverschillendetechnieken

Omdatde4techniekenomtekomentotpotentiëleleefgebiedenkaartennognietopallesoortentoegepastkonden worden,kunnenwenoggeenuitsprakendoenoverwelkevangebruiktetechniekennudebesteresultaten oplevert.Enkelvoordebroedvogelswerdenzowelmechanistischealscorrelatievemodellengemaaktenkande vergelijkingtussenbeidegemaaktworden. Inditrapportgevenwebovendientelkenshetresultaatvandeverschillendetechniekenafzonderlijk,maarineen vervolgprojectzalnagegaanmoetenwordenofhetcombinerenvandetoegepastetechniekenkanleidentotmeer verfijndepotentiëleleefgebiedenkaarten. Voordebroedvogelswerdenzowelmechanistischealscorrelatievemodellenopgemaaktenwerdenbegeleidende soortengebruiktomdepotentiëleverspreidingvandezegroeptevisualiseren.Wegebruikendebroedvogelsdan ookvooreeneersteanalyseoverwelkevandedrietechniekenhetbestescoort.Ditdoenwedoornategaanin hoeverredeuitkomstvandemechanistischeendecorrelatievemodellenendeverspreidingvandebegeleidende soortenoverlaptmetdewaarnemingenvanderespectievelijkesoortenopbasisvanAnselinetal.(2014).Voorde mechanistischemodellenbeschouwenweeenkilometerhokalsgeschiktwanneerdeminimaleoppervlakte voortplantingsgebiedinhethokvoorkomtvolgenshetgdxͲscript(zieBijlage1voordeminimaalnoodzakelijke oppervlaktevoorderespectievelijkesoorten).InTabel11gevenwehetaantalkilometerhokkenwaarineensoort waargenomenwerdenhoeveelkilometerhokkengeschiktzijnvolgensdemechanistischeencorrelatievemodellen enwatdeoverlapismetdegesommeerdeindicatorwaardevandebegeleidendesoorten.Vervolgensgaanwena hoeveelvandehokkenmetwaarnemingenvandesoortoverlappenmetdeuitkomstenvandemechanistischeen correlatievemodellenenmetdemeestgeschiktekilometerhokkenvolgensdebegeleidendesoorten. Tabel11 Aantalkilometerhokkenmetwaarnemingen(Nhokken)vandesoortopbasisvanAnselinetal. (2014).MM=aantalkilometerhokkenmetpotentieelgeschiktleefgebiedgroterdandeminimaal noodzakelijkeoppervlaktevolgensdemechanistischemodellen,OverlapWM=overlaptussen kilometerhokkenmetwaarnemingenendegeschiktekilometerhokkenvolgenshetmechanistisch model,CM=aantalkilometerhokkenmetpotentieelgeschiktleefgebiedvolgenscorrelatieve modellen,OverlapWC=overlaptussenhokkenmetwaarnemingenendegeschikte kilometerhokkenvolgenshetcorrelatievemodel.BS=aantalkilometerhokkenmetminstens1/3van demaximalegesommeerdeindicatorwaardevandebegeleidendesoorten,OverlapBS=overlap tussenhokkenmetwaarnemingenendegeschiktehokkenvolgensdebegeleidendesoorten.Het hetbestscorendemodelistelkensinroodweergegeven.

Nhokken MM OverlapWM CM OverlapWC BS OverlapBS

(33)

(34)

(35)

(36)

(37)

(38)

(39)

4.5.3 Actueelgekendeverspreiding

Deactueelgekendeverspreidingvaneensoortzijndelocatieswaarwaarnemingenvandesoortgemeldwerdendie duidenopvoortplanting,bijvoorbeeldinwww.waarnemingen.beofanderedataportalen.Deactueelgekende verspreidingkomtnietnoodzakelijkerwijzeovereenmetdewerkelijkeverspreidingvandesoort(zieverder).

4.5.4 Werkelijkeverspreiding

Dewerkelijkeverspreidingvansoortenisslechtsinuitzonderlijkegevallenvollediggekend.Soortenkunnenzich namelijkongemerktvoortplanteninmoeilijktoegankelijkegebieden(militairedomeinen,grotenatuurgebieden...), hetdetecteren/determinerenvansommigesoortenkanmoeilijkzijnofnietallewaarnemingenzijntoegankelijkin dedataportalen(zekunnenonderembargovandewaarnemerstaan,vertrouwelijkedatainmilitairedomeinen...). Hierdoorishetnietaltijdmogelijkomeenvolledigbeeldvandeverspreidingtebekomen.Waarnemingenvan soortengevendaarommeestalslechteendeelvandewerkelijkeverspreidingweer.

Referenties

AdriaensD.&LommaertL.(eds.)2015.Criteriavoordebeoordelingvandelokalestaatvaninstandhoudingvande HabitatrichtlijnsoorteninVlaanderen,versie2.0,Brussel:InstituutvoorNatuurͲenBosonderzoek. AdriaensP.&VermeerschG.indruk.Criteriavoordebeoordelingvandelokalestaatvaninstandhoudingvande

Vogelrichtlijnsoorten, versie 2.0. Rapporten van het Instituut voor NatuurͲ en Bosonderzoek. Instituut voorNatuurͲenBosonderzoek,Brussel.

AndewegR.W.G.2011.MonitoringGroenknolorchis2011.HavengebiedRotterdam.Rotterdam.

Anselin A., Devos K., Vermeersch G., Stienen E.W.M. & Onkelinx T. 2014. Toelichting bij het opstellen van de rapportage in het kader van artikel 12 van de Vogelrichtlijn en status van vogelsoorten met instandhoudingsͲpopulatiedoelen en van typische soorten van de Natura 2000 habitattypes. Rapporten van het Instituut voor NatuurͲ en Bosonderzoek INBO.R.2014.1567208. Instituut voor NatuurͲ en Bosonderzoek,Brussel. AraújoM.B.&NewM.2007.Ensembleforecastingofspeciesdistributions.TrendsinEcology&Evolution22:42Ͳ47. AraújoM.B.,ThuillerW.,WilliamsP.H.&ReginsterI.2005.DownscalingEuropeanspeciesatlasdistributionstoa finerresolution:implicationsforconservationplanning.GlobalEcologyandBiogeography14:17Ͳ30. BreimanL.2001.Randomforests.MachineLearning45:5Ͳ32. DeBruynL.,VerbeylenG.,ScheppersT.,VanDenBergeK.,MaesD.,DeKnijfG.,OnkelinxT.,PiesschaertF.,Pollet M.,VanCalsterH.,WestraT.&QuataertP.2015.Monitoringsprotocolszoogdieren:hamster,hazelmuis, das, otter. Rapporten van het Instituut voor NatuurͲ en Bosonderzoek INBO.R.2015.11336560. Instituut voorNatuurͲenBosonderzoek,Brussel.

De Cáceres M. & Legendre P. 2009. Associations between species and groups of sites: indices and statistical inference.Ecology90:3566Ͳ3574.

De Knijf G., Adriaens D., Van Elegem B. & Paelinckx D. 2013. Natura 2000 habitattypen Ͳ Meer dan flora! Selectiecriteria en gebruik van typische faunasoorten bij de gewestelijke beoordeling van de staat van instandhouding.Natuur.focus12:109Ͳ120.

De Knijf G. & Adriaens T. 2015. Geleedpotigen Ͳ Libellen. In: Adriaens D. & Lommaert L. (eds.) Criteria voor de beoordelingvandelokalestaatvaninstandhoudingvandeHabitatrichtlijnsoorteninVlaanderen,versie 2.0.InstituutvoorNatuurͲenBosonderzoek,Brussel.pp.68Ͳ81

De Saeger S., Guelinckx R., Van Dam G., Oosterlynck P., Van Hove M., Wils C. & Paelinckx D. 2014. Biologische WaarderingskaartenNatura2000Habitatkaart,uitgave2014.RapportenvanhetInstituutvoorNatuurͲ enBosonderzoekINBO.R.2014.1698392.InstituutvoorNatuurͲenBosonderzoek,Brussel.

DenysL.,PacketJ.,LeyssenA.&VanLanduytW.2015.Drijvendewaterweegbree(Luroniumnatans).In:AdriaensD. & Lommaert L. (eds.) Criteria voor de beoordeling van de lokale staat van instandhouding van de HabitatrichtlijnsoorteninVlaanderen,versie2.0.InstituutvoorNatuurͲenBosonderzoek,Brussel.pp.31Ͳ 35

DevosK.&OnkelinxT.2013.OverwinterendewatervogelsinVlaanderen.Populatieschattingenentrends(1992tot 2013).Natuur.oriolus79:113Ͳ130.

Dufrêne M. & Legendre P. 1997. Speciesassemblagesand indicator species: the needfor a flexible asymmetrical approach.EcologicalMonographs67:345Ͳ366.

(40)

HastieT.&TibshiraniR.1987.Generalizedadditivemodels:someapplications.JournaloftheAmericanStatistical Association82:371Ͳ386.

Hill M. 1979. TWINSPANͲFORTRAN Program for arranging multivariate data in an ordered twoͲway table by classificationofindividualsandattributes.CornellUniversityIthaca,NewYork.

LouetteG.,AdriaensD.,AdriaensP.,AnselinA.,DevosK.,SannenK.,VanLanduytW.,PaelinckxD.&HoffmannM. 2011. Bridging the gap between the Natura 2000 regional conservation status and local conservation objectives.JournalforNatureConservation19:224Ͳ235.

LouetteG.,AdriaensD.,PaelinckxD.&HoffmannM.2015.ImplementingtheHabitatsDirective:Howsciencecan supportdecisionmaking.JournalforNatureConservation23:27Ͳ34.

Maes D. 2015. Spaanse vlag (Euplagia quadripunctaria). In: Adriaens D. & Lommaert L. (eds.) Criteria voor de beoordelingvandelokalestaatvaninstandhoudingvandeHabitatrichtlijnsoorteninVlaanderen,versie 2.0.InstituutvoorNatuurͲenBosonderzoek,Brussel.pp.87Ͳ91

Maes D., Anselin A., van Swaay C.A.M., Sierdsema H., De Bruyn L., Vermeersch G. & Van Dyck H. 2009. Can we predictthedistributionofheathlandbutterflieswithheathlandbirddata?AnimalBiology59:335Ͳ349. Maes D. & Van Dyck H. 2005a. Doorbreek de taxonomische hokjesmentaliteit! Pleidooi voor een

multisoortenaanpakinhetVlaamsenatuurbehoud.Natuur.focus4:24Ͳ26.

Maes D. & Van Dyck H. 2005b. Habitat quality and biodiversity indicator performances of a threatened butterfly versusamultispeciesgroupforwetheathlandsinBelgium.BiologicalConservation123:177Ͳ187.

Maes D., Vanreusel W. & Van Dyck H. 2007. Vlinderindicatoren. Een handige hulp bij het inventariseren. Natuur.focus6:60Ͳ64.

Maes D., Wils C., Anselin A., Belpaire C., Casaer J., De Knijf G., Devos K., Dhondt P.ͲJ., Gyselings R., Packet J., SpeybroeckJ.,StienenE.W.M.,StuyckJ.,ThomaesA.,T'jollynF.,VanDenBergeK.,VanLanduytW.,Van ThuyneG.,VermeerschG.,VerreyckenH.&PolletM.2015.Afbakenenvanpotentiëleleefgebiedenvoor Europese en Vlaamse prioritaire soorten in het kader van de voortoets: versie 1.0. Rapporten van het InstituutvoorNatuurͲenBosonderzoekINBO.R.2015.6960681.InstituutvoorNatuurͲenBosonderzoek, Brussel.

McCullaghP.&NelderJ.A.1989.Generalizedlinearmodels.2ndedition.Chapman&Hall,London.

Packet J. 2015a. Platte schijfhoren (Anisus vorticulus). In: Adriaens D. & Lommaert L. (eds.) Criteria voor de beoordelingvandelokalestaatvaninstandhoudingvandeHabitatrichtlijnsoorteninVlaanderen,versie 2.0.InstituutvoorNatuurͲenBosonderzoek,Brussel.pp.124Ͳ127

Packet J. 2015b. Zeggekorfslak (Vertigo moulinsiana). In: Adriaens D. & Lommaert L. (eds.) Criteria voor de beoordelingvandelokalestaatvaninstandhoudingvandeHabitatrichtlijnsoorteninVlaanderen,versie 2.0.InstituutvoorNatuurͲenBosonderzoek,Brussel.pp.128Ͳ131

PacketJ.&ProvoostS.2015.Nauwekorfslak(Vertigoangustior).In:AdriaensD.&LommaertL.(eds.)Criteriavoor de beoordeling van de lokale staat van instandhouding van de Habitatrichtlijnsoorten in Vlaanderen, versie2.0.InstituutvoorNatuurͲenBosonderzoek,Brussel.pp.132Ͳ135 PhillipsS.J.,AndersonR.P.&SchapireR.E.2006.Maximumentropymodelingofspeciesgeographicdistributions. EcologicalModelling190:231Ͳ259. ProvoostS.,VanGompelW.,FeysS.,VercruysseW.,PacketJ.,VanLieropF.,AdamsY.&DenysL.2010.Permanente InventarisatievandeNatuurreservatenaandeKust.Eindrapportperiode2007Ͳ2010.Rapportenvanhet InstituutvoorNatuurͲenBosonderzoekINBO.R.2010.19.InstituutvoorNatuurͲenBosonderzoek,Brussel. Provoost S., Van Gompel W., Vercruysse W., Packet J. & Denys L. 2015. Permanente Inventarisatie van de NatuurreservatenaandeKust,PINKII:eindrapportperiode2012Ͳ2014.RapportenvanhetInstituutvoor NatuurͲenBosonderzoekINBO.R.2015.8890955.InstituutvoorNatuurͲenBosonderzoek,Brussel. RCoreTeam2015.R:Alanguageandenvironmentforstatisticalcomputing.RFoundationforStatisticalComputing, Vienna,Austria. SchaminéeJ.H.J.,WeedaE.J.&WesthoffV.1995.DevegetatievanNederland.Deel2.Plantengemeenschappenvan wateren,moerassenennatteheiden.OpulusPress,Uppsala/Leiden.

Spanoghe G., Van Landuyt W.& Gyselings R. 2008. Nieuwe vindplaats vanGroenknolorchis (Liparis loeselii) in de Waaslandhaven.Dumortiera95:1Ͳ3.

Spellerberg I.F. & Fedor P.J. 2003. A tribute to Claude Shannon (1916Ͳ2001) and a plea for more rigorous use of speciesrichness,speciesdiversityandthe'ShannonͲWiener'Index.GlobalEcologyandBiogeography12: 177Ͳ179.

SpeybroeckJ.2015.Amfibieënenreptilen.In:AdriaensD.&LommaertL.(eds.)Criteriavoordebeoordelingvande lokale staat van instandhouding van de Habitatrichtlijnsoorten in Vlaanderen, versie 2.0. Instituut voor NatuurͲenBosonderzoek,Brussel.pp.36Ͳ67

StevensM.,DemolderH.,JacobsS.,MichelsH.,SchneidersA.,SimoensI.,SpanhoveT.,VanGossumP.,VanReeth W. & Peymen J. 2014. Natuurrapport Ͳ Toestand en trend van ecosystemen en ecosysteemdiensten in Vlaanderen. Syntheserapport. Mededelingen van het Instituut voor NatuurͲ en Bosonderzoek INBO.M. 2014.1988666.InstituutvoorNatuurͲenBosonderzoek,Brussel.

(41)

ThomaesA.2015.Vliegendhert(Lucanuscervus).In:AdriaensD.&LommaertL.(eds.)Criteriavoordebeoordeling vandelokalestaatvaninstandhoudingvandeHabitatrichtlijnsoorteninVlaanderen,versie2.0.Instituut voorNatuurͲenBosonderzoek,Brussel.pp.82Ͳ86

ThomaesA.,DrumontA.,CrevecoeurL.&MaesD.2015.Rodelijstvandesaproxylebladsprietkevers(Lucanidae, Cetoniidae en Dynastidae) in Vlaanderen. Rapporten van het Instituut voor NatuurͲ en Bosonderzoek, INBO.R.2015.7843021.InstituutvoorNatuurͲenBosonderzoek,,Brussel.

Thomaes A., Kervyn T. & Maes D. 2008. Applying species distribution modelling for the conservation of the threatenedsaproxylicStagBeetle(Lucanuscervus).BiologicalConservation141:1400Ͳ1410.

ThomaesA.&MaesD.2014.RodeͲLijststatusvanhetVliegendhert(Lucanuscervus).RapportenvanhetInstituut voor NatuurͲ en Bosonderzoek INBO.R.2014.1549345. Instituut voor NatuurͲ en Bosonderzoek, Geraardsbergen.

ThuillerW.,GeorgesD.&EnglerR.2012.biomod2:Ensembleplatformforspeciesdistributionmodeling.Rpackage version1.3.7/r529.

Valentin B., Toussaint B., Duhamel F. & Valet J.ͲM. 2010. Plan national d'actions en faveur du Liparis de Loesel (Liparis loeselii) 2010Ͳ2014. Conservatoire botanique national de Bailleull Ͳ Ministère de l'Ecologie, de

l'Energie,duDéveloppementdurableetdelaMer,Bailleul.

Van Den Berge K., Adriaens D., Hens M., Verbist V. & Holsbeek L. 2015. Europese hamster (Cricetus cricetus). In: AdriaensD.&LommaertL.(eds.)Criteriavoordebeoordelingvandelokalestaatvaninstandhoudingvan deHabitatrichtlijnsoorteninVlaanderen,versie2.0.InstituutvoorNatuurͲenBosonderzoek,Brussel.pp. 270Ͳ274

Van Den Berge K. & Gouwy J. 2015. Otter (Lutra lutra). In: Adriaens D. & Lommaert L. (eds.) Criteria voor de beoordelingvandelokalestaatvaninstandhoudingvandeHabitatrichtlijnsoorteninVlaanderen,versie 2.0.InstituutvoorNatuurͲenBosonderzoek,Brussel.pp.263Ͳ269

Van Keer K., De Knijf G., Lambeets K., Maes D., De Bruyn L., Onkelinx T., Piesschaert F., Pollet M., Westra T. & Quataert P. 2015. Monitoringsprotocol spinnen. Rapporten van het Instituut voor NatuurͲ en BosonderzoekINBO.R.2015.10069665.InstituutvoorNatuurͲenBosonderzoek,Brussel.

VanLanduytW.2011.EengecentraliseerdedatabankvoordebryologieinVlaanderen:na30jaareindelijkuitde startblokken?Muscillanea30:4Ͳ16.

VanLanduytW.2015a.Geelschorpioenmos(Hamatocaulis/Drepanocladusvernicosus).In:AdriaensD.&Lommaert L. (eds.) Criteria voor de beoordeling van de lokale staat van instandhouding van de HabitatrichtlijnsoorteninVlaanderen,versie2.0.InstituutvoorNatuurͲenBosonderzoek,Brussel.pp.22Ͳ 24

Van Landuyt W. 2015b. Groenknolorchis (Liparis loeselii). In: Adriaens D. & Lommaert L. (eds.) Criteria voor de beoordelingvandelokalestaatvaninstandhoudingvandeHabitatrichtlijnsoorteninVlaanderen,versie 2.0.InstituutvoorNatuurͲenBosonderzoek,Brussel.pp.28Ͳ30

VanLanduytW.2015c.Kruipendmoerasscherm(Apiumrepens).In:AdriaensD.&LommaertL.(eds.)Criteriavoor de beoordeling van de lokale staat van instandhouding van de Habitatrichtlijnsoorten in Vlaanderen, versie2.0.InstituutvoorNatuurͲenBosonderzoek,Brussel.pp.25Ͳ27

VanLanduytW.,GyselingsR.,T'jollynF.&VandenBroeckA.2014.Groenknolorchis(Liparisloeselii)inVlaanderen: ecologie, populatiedynamica en potenties. Rapporten van het Instituut voor NatuurͲ en Bosonderzoek INBO.R.2014.2942320.InstituutvoorNatuurͲenBosonderzoek,Brussel.

VanLanduytW.,VanheckeL.&BrosensD.2012.Florabank1:agridͲbaseddatabaseonvascularplantdistributionin thenorthernpartofBelgium(FlandersandtheBrusselsCapitalregion).PhytoKeys12:59–67.

VandenBerghenC.1943.Lavégétationdesablesd'AnversͲrivegauche.LesNaturalistesBelges24:135Ͳ139. VerbeylenG.,NijsG.,VerbelenD.&VanDenBergeK.2015.Hazelmuis(Muscardinusavellanarius).In:AdriaensD.&

Lommaert L. (eds.) Criteria voor de beoordeling van de lokale staat van instandhouding van de Habitatrichtlijnsoorten in Vlaanderen, versie 2.0. Instituut voor NatuurͲ en Bosonderzoek, Brussel. pp. 275Ͳ279

VriensL.,BoschH.,DeKnijfG.,DeSaegerS.,OosterlynckP.,GuelinckxR.,T'jollynF.,VanHoveM.&PaelinckxD. 2011. De Biologische Waarderingskaart. Biotopen en hun verspreiding in Vlaanderen en het Brussels Hoofdstedelijk Gewest. Mededelingen van het Instituut voor NatuurͲ en Bosonderzoek INBO.M.2011.1. InstituutvoorNatuurͲenBosonderzoek,Brussel.

(42)

(43)

(44)

(45)

(46)

(47)

(48)

(49)

(50)

(51)

(52)

(53)

(54)

(55)

(56)

(57)

WaarnemingenvanBlauwborstuithetNatuurpuntdataportaalwww.waarnemingen.be(enkelvermoedelijke

(58)

(59)

WaarnemingenvanBoomleeuwerikuithetNatuurpuntdataportaalwww.waarnemingen.be(enkelvermoedelijke

(60)

(61)

(62)

(63)

(64)

(65)

(66)

(67)

(68)

(69)

(70)

(71)

(72)

(73)

(74)

(75)

(76)

(77)

(78)

(79)

(80)

(81)

(82)

(83)

(84)

(85)

(86)

(87)

(88)

WaarnemingenvanMiddelstebontespechtuithetNatuurpuntdataportaalwww.waarnemingen.be(enkel

(89)

(90)

(91)

(92)

(93)

(94)

(95)

(96)

(97)

(98)

(99)

WaarnemingenvanRoerdompuithetdataportaalwww.waarnemingen.be(enkelvermoedelijkebroedgevallenin

(100)

(101)

Slechtvalk(Falcoperegrinus) PotentiëleverspreidingskaartvoorSlechtvalkopbasisvancorrelatievemodellen. SomvandeindicatorwaardevanbegeleidendesoortenvanRoerdompperkilometerhokinVlaanderen(Tabel7). Hoegroterendonkerderhetsymbool,hoegroterdesomvandeindicatorwaardevandebegeleidendesoorten. WaarnemingenvanSlechtvalkuithetdataportaalwww.waarnemingen.be(enkelvermoedelijkebroedgevallenin

deperiode2007Ͳ2014).Hoedonkerderdekleur,hoegroterhetaantalwaarnemingeninhetkilometerhok.

(102)

(103)

(104)

(105)

(106)

WaarnemingenvanVisdiefuithetdataportaalwww.waarnemingen.be(enkelvermoedelijkebroedgevalleninde

(107)

(108)

WaarnemingenvanWespendiefuithetdataportaalwww.waarnemingen.be(enkelvermoedelijkebroedgevallenin

(109)

(110)

(111)

WaarnemingenvanWoudaapuithetdataportaalwww.waarnemingen.be(enkelvermoedelijkebroedgevalleninde

(112)

(113)

WaarnemingenvanZwartespechtuithetdataportaalwww.waarnemingen.be(enkelvermoedelijkebroedgevallen

(114)

(115)

(116)

(117)

(118)

(119)

(120)

(121)

(122)

(123)

(124)

(125)

(126)

(127)

(128)

(129)

(130)

(131)

(132)

(133)

(134)

(135)

(136)

(137)

(138)

(139)

(140)

(141)

(142)

(143)

(144)

(145)

(146)

(147)

(148)

(149)

(150)

(151)

(152)

(153)

(154)

(155)

(156)

(157)

(158)

(159)

(160)

(161)

(162)

(163)

(164)

(165)

(166)

(167)

(168)

(169)

(170)

(171)

(172)