Gidsen in het Spaanse labyrint

Gidsen in het Spaanse labyrint

'Ik geloof niet dat het verle-den alleen maar verleverle-den is'

J e a n A. Schalekamp. Het i s een gemeenplaats t e beweren d a t o v e r de Spaanse B u r g e r -o -o r l -o g een -o n a f z i e n b a r e h -o e v e e l h e i d l i t e r a t u u r b e s t a a t .1 Deze o m s t a n d i g h e i d v e r l e e n t h e t onderwerp zowel een a a n t r e k k e l i j k , a l s een wat vermoeiend k a r a k t e r . De greep naar de macht door de nu r e c h t s e g r o e p e r i n g e n was n a u w e l i j k s begonnen, o f een n i e t a f l a t e n d e p u b l i k a t i e d r i f t g r e e p om z i c h heen. Reeds i n 1936 pu-b l i c e e r d e pu-b i j v o o r pu-b e e l d de N e d e r l a n d s e h i s p a n i s t Johan Brouwer een k o r t e a n a l y s e van h e t c o n f l i c t , d a t h i j v a n u i t i n t e r n e

2

Spaanse o o r z a k e n t r a c h t t e t e v e r k l a r e n . V o o r a l door de i n t e r n a t i o n a l e b e l a n g s t e l l i n g g r o e i d e h e t a a n t a l p u b l i k a t i e s v o o r t durend. Een e i n d e aan deze s t r o o m van boeken en e s s a y s i s v o o r l o p i g nog n i e t i n z i c h t . I n Spanje z e l f h e e f t s e r i e u s h i s t o -r i s c h onde-rzoek naa-r h e t i n g -r i j p e n d e gebeu-ren t o t zo'n t i e n S v i j f t i e n j a a r g e l e d e n n a u w e l i j k s kunnen p l a a t s v i n d e n . Met de v e r d w i j n i n g van h e t f r a n q u i s t i s c h e monopolie op de officiële g e s c h i e d s c h r i j v i n g openbaarde z i c h een o n s t u i m i g e b e h o e f t e aan w e t e n s c h a p p e l i j k v e r a n t w o o r d onderzoek, w a a r i n ook r u i m t e i s voor onderbouwing van een 'visïon des v a i n c u s ' . De o p e n s t e l l i n g van Spaanse a r c h i e v e n heeft ook aan b u i t e n l a n d s e h i s t o r i c i een nieuwe i m p u l s t o e g e d i e n d . S i n d s h e t b e g i n van de j a r e n z e v e n -t i g h e e f -t de s -t u d i e van de Spaanse 3 u r g e r o o r l o g z i c h dynamisch o n t w i k k e l d . Een nadere beschouwing van deze o n t w i k k e l i n g i n de vorm van een v e r g e l i j k i n g t u s s e n de s i t u a t i e van toen en nu l i j k t op z i j n p l a a t s . Om de v e r s c h i l l e n t e kunnen o p s p o r e n ,

fungeren de a r t i k e l e n b u n d e l s van Raymond C a r r u i t 1971 en van 4

P a u l P r e s t o n u i t 1984 a i s v o o r b e e l d e n van de s t a n d van o n d e r -zoek. Beide bundels z i j n u i t g e g e v e n om up-to-date i n de keuken van het onderzoek naar de Spaanse B u r g e r o o r l o g t e kunnen k i j -ken.

STUDIUM GENERALE

Voor de L e i d s e s t u d e n t e n d i e i n 1972 een s t u d i u m g e n e r a l e op touw z e t t e n , was C a r r s bundel een v e r t r o u w d h u l p m i d d e l . D i t studium g e n e r a l e maakte o v e r i g e n s d u i d e l i j k d a t h e t door h i s t o r i c i v e r r i c h t e onderzoek naar de Spaanse B u r g e r o o r l o g i n z e k e r e z i n b e p e r k i n g e n v e r t o o n d e . De v o o r d r a c h t e n van h e t s t u -dium g e n e r a l e z i j n gebundeld door de U n i v e r s i t a i r e P e r s L e i d e n . De h i s t o r i s c h e b i j d r a g e n b e h e l z e n b e s c h r i j v e n d e , algemene o v e r -z i c h t e n . U i t e r a a r d verwacht men n i e t anders op een studium ge-n e r a l e , maar t o c h i s d i t gegevege-n i l l u s t r a t i e f . Voor h e t oge-nder- onder-zoek naar de b u i t e n l a n d s e i n t e r v e n t i e had men z i c h v o o r n a m e l i j k op w e s t e r s e b r o n n e n p u b l i k a t i e s gebaseerd. Onderzoek i n Spaanse a r c h i e v e n was e r n i e t o f n a u w e l i j k s b i j . Daarentegen steunden l i t e r a i r - h l s t o r i c i en c u l t u r e e l - a n t r o p o l o g e n v e e l meer op Spaan se bronnen en onderzoek i n Spanje. In hun b i j d r a g e n komt de r e -a l i t e i t v-an de b u r g e r o o r l o g i n d r i n g e n d e r n-a-ar v o r e n . Deze we-t e n s c h a p s b e o e f e n a r e n waren door hun we-themakeuze, hun b e h e e r s i n g van h e t Spaans en hun s p e c i f i e k e methoden b e t e r t o e g e r u s t dan h i s t o r i c i om de Spaanse a s p e c t e n van de b u r g e r o o r l o g t e b e l i c h -t e n . Z i j gaven a l s h e -t ware de r i c h -t i n g aan, d i e ook h i s -t o r i c i l a t e r zouden i n s l a a n .

CARRS BUNDEL

Het b e s e f van deze w e i n i g b e v r e d i g e n d e s i t u a t i e o n t b r a k n a t u u r -l i j k n i e t i n h i s t o r i s c h e k r i n g e n . I n de door hem g e r e d i g e e r d e a r t i k e l e n b u n d e l o v e r de g e s c h i e d e n i s van de Tweede R e p u b l i e k en de b u r g e r o o r l o g had de B r i t s e h i s t o r i c u s Raymond C a r r dan ook n a a s t bekende n i e t - S p a a n s e h i s t o r i c i twee Spanjaarden l a t e n op-d r a v e n . Geen b a l l i n g e n , maar i n hun v a op-d e r l a n op-d a c t i e v e h i s t o r i c i

Z i j n " r e a d e r " , v e r s c h e n e n i n de s e r i e "Problems i n F o c u s " ' , be-oogt een o v e r z i c h t van nieuwe o p v a t t i n g e n en i n z i c h t e n t e geven

C a r r was z i c h w a a r s c h i j n l i j k bewust van het p r o b l e m a t i s c h e aan h e t l a t e n f i g u r e r e n van de twee S p a n j a a r d e n . Zo zou men z i j n opmer-k i n g i n het voorwoord: "Not e v e r y o n e w i l l agree w i t h al'1 the c o n c l u s i o n s o f t h e s e e s s a y s " kunnen i n t e r p r e t e r e n . Deze vage v i n g e r w i j z i n g l i j k t e i g e n l i j k op i e d e r e s t u d i e o v e r de Spaanse B u r g e r o o r l o g van t o e p a s s i n g , omdat nog a l t i j d v a n u i t d i v e r s e p o l i t i e k e en s o c i a l e s t a n d p u n t e n o v e r d i t c o n f l i c t w o r d t ge-s c h r e v e n . Ondankge-s de j r e d e l i j k e r e p r e ge-s e n t a t i v i t e i t z i j n b i j C a r r s b u n d e l v r a a g t e k e n s t e z e t t e n . De v e r t e g e n w o o r d i g d e s c h r i j v e r s , i n c l u s i e f C a r r negen i n t o t a a l , l a t e n z i c h met u i t z o n d e -r i n g van B u -r n e t t B o l l o t e n z e k e -r n i e t l i n k s i n h e t p o l i t i e k e s p e c t r u m p l a a t s e n . B o l l o t e n was t i j d e n s de b u r g e r o o r l o g U n i t e d P r e s s - c o r r e s p o n d e n t en s c h r e e f h e t o m v a n g r i j k e werk The Grand

p

Camouflage, d a t h a n d e l t o v e r de i n t e r n e t e g e n s t e l l i n g e n i n h e t

R e p u b l i k e i n s e kamp t i j d e n s de b u r g e r o o r l o g . I n de bundel neemt h i j v a n z e l f s p r e k e n d d i t onderwerp v o o r z i j n r e k e n i n g . Wat de p o l i t i e k e k l e u r van de andere s c h r i j v e r s a a n g a a t , mag men na-t u u r l i j k n i e na-t een algemeen a a n na-t o o n b a a r v e r b a n d v e r o n d e r s na-t e l l e n t u s s e n de k w a l i t e i t van h e t h i s t o r i s c h e onderzoek en de p o l i t i e -ke o p v a t t i n g e n van de o n d e r z o e k e r . I n d i t g e v a l wordt s l e c h t s een b e p a a l d e e e n z i j d i g h e i d b i j de s e l e c t i e van a u t e u r s gecon-s t a t e e r d . Wanneer het erom gaat S p a n j a a r d e n aan bod t e l a t e n komen, g e t u i g t h e t van b i j z i e n d h e i d Spaanse b a l l i n g e n u i t t e s l u i t e n . De twee officiële Spaanse h i s t o r i c i v e r k e e r d e n t e g e n o v e r de b a l l i n g e n i n een door h e t regime g e s a n c t i o n e e r d e , b e v o o r -r e c h t e p o s i t i e . R i c a -r d o de l a C i e -r v a , een ex-jezuïet, k -r e e g i n h e t kader van een l i b e r a l i s e r i n g s p r o g r a m m a van de r e g e r i n g de o p d r a c h t de officiële g e s c h i e d s c h r i j v i n g , d i e e i g e n l i j k a l l e e n nog d o o r v e r s t o k t e F r a n q u i s t e n s e r i e u s werd genomen, een " f a c e -l i f t " t e doen ondergaari. H i j werd d i r e c t e u r van een centrum v o o r b u r g e r o o r l o g s t u d i e s en liét a l s " r i j k s g e s c h i e d s c h r i j v e r " v e r s c h e i d e n e p u b l i k a t i e s h e t l i c h t z i e n , waaronder een u i t v o e -r i g e , m e e -r d e l i g e v e -r s i e van de b u -r g e -r o o -r l o g . " i n C a r r s b u n d e l b e h a n d e l t h i j de r o l van h e t n a t i o n a l i s t i s c h e l e g e r .

Ramón S a l a s L a r r a z S b a l i s de tweede l i b e r a a l - f r a n q u i s t i s c h e h i s t o r i c u s . U i t g e r e k e n d h e t mede door h e m z e l f v e r s l a g e n Repu-b l i k e i n s e l e g e r i s z i j n onderwerp. Ondanks z i j n p o s i t i e a l s o f f i c i e e l m i l i t a i r h i s t o r i c u s l e v e r t deze k o l o n e l van de Spaanse

«1 luchtmacht een t a m e l i j k a c c e p t a b e l , n a u w e l i j k s i n t e r p r e t a t i e f o v e r z i c h t van m i l i t a i r e g e b e u r t e n i s s e n .

Een derde b i j d r a g e v e r d i e n t eveneens de aandacht. De i r o n i e w i l d a t Hugh Thomas s c h r i j f t over a n a r c h i s t i s c h e a g r a r i s c h e c o l l e c t i e v e n .1 0 Z i j n r e p u t a t i e had h i j g e v e s t i g d met een i n 1961 v e r s c h e n e n o v e r z i c h t s g e s c h i e d e n i s van de b u r g e r o o r l o g .1 1 D i t onmiddellijk t o t s t a n d a a r d w e r k gepromoveerde boek werd i n Spaanse oppositionele k r i n g e n i n v e r t a l i n g v e r s l o n d e n , omdat h e t een w e t e n s c h a p p e l i j k g e f u n d e e r d t e g e n w i c h t l e v e r d e v o o r de F r a n q u i s t i s c h e g e s c h i e d v e r v a l s i n g . O n d a n k s d i t warme o n t -h a a l ontmoette T-homas' p i l ook k r i t i e k . Z i j n n o g a l n e g a t i e v e en o p p e r v l a k k i g e v i s i e op anarchisme en c o l l e c t i v i s a t i e k r e e g h e t zwaar t e v e r d u r e n i n a n a r c h i s t i s c h e hoek. M o g e l i j k h e e f t deze n e g a t i e v e k r i t i e k Thomas aangezet t o t nadere b e s t u d e r i n g van d i t onmisbare a s p e c t van de b u r g e r o o r l o g . T e n s l o t t e was h i j s p e c i a l i s t , waarom dan n i e t ook i n a n a r c h i s t i c a , z a l h i j g e r e -deneerd hebben. Z i j n essay i n de b u n d e l i s v e r h o u d i n g s g e w i j s u i t g e b r e i d e r dan de b e t r e f f e n d e passages i n z i j n handboek. N i e t -temin behoudt h i j , w e i n i g v e r r a s s e n d , z i j n r e s e r v e s tegen h e t onderwerp, hoewel h i j ook meent sympathieke s o c i a l e t r e k j e s t e kunnen o n t d e k k e n . Deze z u i n i g e w a a r d e r i n g , g e k o p p e l d aan een k e i h a r d o o r d e e l over vermeende i n e f f e c t i v i t e i t , h e e f t de a n a r -c h i s t i s -c h e -c r i t i -c i a l l e r m i n s t weten t e o v e r t u i g e n . S t e r k e r nog, i n l a t e r e s t u d i e s b e t r e f f e n d e s o c i a l e r e v o l u t i e en c o l l e c t i v i

-1 3

s a t i e s p e e l t Thomas' essay geen r o l van b e t e k e n i s meer. Desondanks i s Hugh Thomas een bewonderenswaardig v r u c h t b a a r h i s t o -r i c u s g e b l e v e n .1 4

V o o r a l door de genoemde d r i e b i j d r a g e n i s C a r r s b u n d e l geda-t e e r d en n a u w e l i j k s g e s c h i k geda-t a l s i n l e i d i n g geda-t o geda-t de hedendaagse s t a n d van onderzoek. Te meer, d a a r de o v e r i g e a r t i k e l e n kenmer-kend z i j n v o o r de " c o n s e r v a t i e v e o r t h o d o x i e " van een a a n t a l B r i t s e en Amerikaanse h i s t o r i c i , d i e u i t e e n l o p e n d e monografieën aan de Spaanse B u r g e r o o r l o g hebben g e w i j d .1" ' Gedoeld wordt op Edward M a l e f a k i s , R i c h a r d Robinson en S t a n l e y P a y n e .1 6 De sym-b i o s e van hun s t u d i e s met d i e van twee l a a t - F r a n q u i s t i s c h e s t a a t s h i s t o r i c i i s een b e g r i j p e l i j k e poging geweest ook r e s u l t a t e n van aan Spaanse i n s t i t u t e n u i t g e v o e r d h i s t o r i s c h o n d e r -zoek t e p r e s e n t e r e n . Het " r e a l p o l i t i s c h e " g e v o e l v o o r p r a k t i s c h e

h a a l b a a r h e i d , d a t C a r r s l e i d r a a d vormde b i j de s a m e n s t e l l i n g van deze b u n d e l , h i e l d een keuze t e n nadele van de o p p o s i t i o n e l e o n d e r z o e k s r e s u l t a t e n i n . Een wat o n e v e n w i c h t i g e h i s t o r i -sche wapenschouw was h e t g e v o l g .

FASEN VAN ONDERZOEK

Welke o n t w i k k e l i n g e n hebben Cärrs b u n d e l a c h t e r h a a l d ? I n d i t v e r b a n d l i j k t h e t verständig v e r d e r t e r u g t e gaan en i n v o g e l v l u c h t de h i s t o r i o g r a f i e van de b u r g e r o o r l o g t e b e z i e n . H i s t o -r i c i s p o -r e n g -r a a g b i j v e e l b e s c h -r e v e n onde-rwe-rpen f a s e n i n de

17

b e e l d v o r m i n g op. Voor de Spaanse B u r g e r o o r l o g i s z u l k s p e u r -werk ook v e r r i c h t . Het mag geen e e n v o u d i g e k l u s h e t e n op b a s i s van de i n m i d d e l s n a a r s c h a t t i n g r u i m 30.000 s t u d i e s o v e r d i t

18 onderwerp e e n d u i d e l i j k f a s e n o v e r z i c h t t e c o n s t r u e r e n . De D u i t s e h i s t o r i c u s Klaus-Jörg Ruhl ondernam r e c e n t een p o g i n g e n i g e orde t e scheppen. I n 1982 p u b l i c e e r d e h i j h e t e e r s t e d e e l

19

van een b i b l i o g r a f i e o v e r de Spaanse B u r g e r o o r l o g . I n de ge-s c h i e d ge-s c h r i j v i n g van de Spaange-se B u r g e r o o r l o g o n d e r ge-s c h e i d t R u h l de v o l g e n d e d r i e f a s e n : 1. de m i l i t a i r - h i s t o r i s c h e f a s e

(1939-1960); 2. de f a s e van de b u i t e n l a n d s e p o l i t i e k (1945-1965); 3. de s o c i a a l - h i s t o r i s c h e f a s e (vanaf 1960). Deze i n d e l i n g i s u i t e r a a r d z e e r g r o f . H o o g u i t r e i k t R u h l een e e r s t e o r d e n i n g s -m a a t s t a f aan. U i t de i n d e l i n g -mag n i e t worden a f g e l e i d , d a t i e d e r werk d a t na de j a r e n 19601965 v e r s c h e n e n i s , s o c i a a l -h i s t o r i s c -h v a n a a r d zou z i j n . Meer i s -h e t de b e d o e l i n g aan t e geven w e l k e a s p e c t e n i n w e l k e f a s e de nadruk k r e g e n . S t u d i e s o v e r m i l i t a i r - h i s t o r i s c h e e n b u i t e n l a n d s p o l i t i e k e a s p e c t e n v e r s c h i j n e n conform de a a r d van h e t vak g e s c h i e d e n i s nog s t e e d s . Ondanks de e l k a a r o v e r l a p p e n d e fasen b i e d t deze i n d e l i n g een h a n d v a t .

De b u r g e r o o r l o g z e l f o n t b r e e k t , omdat, een spaarzame u i t z o n -d e r i n g -d a a r g e l a t e n , -de p u b l i k a t i e s i n -d i e p e r i o -d e t o t -d o e l ha-d- had-den propaganda t e b e d r i j v e n voor één van de s t r i j d e n d e p a r t i j e n

20 De a c t i v i t e i t e n van Johan Brouwer vormen z o ' n u i t z o n d e r i n g . De m i l i t a i r - h i s t o r i s c h e f a s e , w a a r i n v e e l p r o p a g a n d i s t i s c h ge-t i n ge-t e g e s c h r i f ge-t e n en memoires v e r s c h e n e n , kenmerkge-t z i c h v o o r a l door p o g i n g e n v a n Spaanse h i s t o r i c i om h e t o p t r e d e n t i j d e n s de b u r g e r o o r l o g van de nieuwe N a t i o n a l i s t i s c h e machthebbers t e

r e c h t v a a r d i g e n . Het b e e l d werd opgeroepen van een k r u i s t o c h t i n d i e n s t van God en v a d e r l a n d , ondernomen om orde t e scheppen i n een l a n d dat onder een atheïstische en m a r x i s t i s c h e r e p u -b l i e k z i j n ondergang d r e i g d e tegemoet t e gaan. S t a a l t j e s van m i l i t a i r e b r a v o u r e , z o a l s de v e r d e d i g i n g van h e t A l c S z a r van T o l e d o , werden v e r h e e r l i j k t . Een gruweldaad a l s h e t bombarde-ment op G u e r n i c a kwam op h e t c o n t o van de v i j a n d . De onwaara c h t i g h e d e n en m onwaara n i p u l onwaara t i e s i n deze n onwaara t i o n onwaara l i s t i s c h e g e s c h i e d -v i s i e z i j n met name door de Amerikaanse o n d e r z o e k e r H e r b e r t R. Southworth h a a r s c h e r p b l o o t g e l e g d i n twee w e e r g a l o z e , m i n i t i euze s t u d i e s . I n 1963 v e r s c h e e n b i j de Spaanse b a l l i n g e n u i t g e -v e r i j Ruedo Ibérico t e P a r i j s -van z i j n hand El mito de la

cruzada de Franco ( i n 1964 ook i n F r a n s e v e r t a l i n g , v i i i + 327

b l z . ) en i n 1975 La destruction de Guernica. Journalisme,

diplo-matie, propagande et histoire ( x x i v + 535 b l z . , i n 1977 ook i n E n g e l s e v e r t a l i n g ) . V o o r a l de b e s t r i j d i n g van de k r u i s t o c h t m y -the werd i n b a l l i n g e n k r i n g a l s een ware p o l i t i e k e g e b e u r t e n i s opgevat. F r a n c o ' s o n g e l i j k s t o n d nu gedocumenteerd zwart op w i t . D i t werk wordt t e r e c h t beschouwd a l s "a c l a s s i c o f C i v i l

2 1

War h i s t o r i o g r a p h y " . 1 Met e v e n v e e l r e c h t kan deze e e r te b e u r t v a l l e n aan z i j n s t u d i e over de v e r w o e s t i n g van G u e r n i c a . D i t t o t de v e r b e e l d i n g sprekende onderwerp i s i n de j a r e n z e v e n t i g h e t o b j e c t van meer s t u d i e s geweest, d i e a l l e hebben b i j g e d r a

-22 gen t o t s l e c h t i n g van de F r a n q u i s t i s c h e l e u g e n .

V e e l onderzoek u i t de tweede f a s e i s g e w i j d aan de v e r h o u -d i n g t u s s e n -de N a t i o n a l i s t e n en hun f a s c i s t i s c h e bon-dgenoten. De i n communistische m i l i e u s aangehangen v i s i e d a t de b u r g e r o o r l o g o n t s p r o o t aan een v o o r a f geplande i n t e r n a t i o n a l e f a s c i s -t i s c h e samenzwering, b l e e k geen o n d e r s -t e u n i n g -t e v i n d e n i n de door de g e a l l i e e r d e n v r i j g e g e v e n D u i t s e d i p l o m a t i e k e documen-t e n . V e r v o l g e n s werd de v r a a g naar de w e r k e l i j k e modocumen-tieven voor de n a z i i n t e r v e n t i e r e l e v a n t , wat t u s s e n D u i t s e h i s t o r i c i l e i d -de t o t een -debat over on-der meer -de r o l van h e t economische

mo-23 t i e f en de mate van p e r s o o n l i j k e b e t r o k k e n h e i d van H i t i e r . In de j a r e n v i j f t i g en z e s t i g v e r s c h e e n een o p v a l l e n d g r o o t aan-t a l monografieën o v e r b u i aan-t e n l a n d s - p o l i aan-t i e k e a s p e c aan-t e n , z o a l s de i n v l o e d van de n o n i n t e r v e n t i e en de m o t i e v e n v o o r de S o v j e t -r u s s i s c h e h u l p aan de R e p u b l i e k . Deze v o o -r k e u -r e n l a t e n z i c h mede

v e r k l a r e n u i t de o m s t a n d i g h e i d d a t onderzoek i n de Spaans.e a r c h i e v e n en i n s t i t u t e n v o o r Westeuropese en Amerikaanse h i s -t o r i c i n a u w e l i j k s m o g e l i j k was. Hun b r o n n e n m a -t e r i a a l l e e d n i e t z o z e e r aan s c h a a r s t e , maar e e r d e r aan een gebrek aan

24

Spaanse documenten. Vanwege de p o l i t i e k e s i t u a t i e i n S p a n j e , waar F r a n c o een m a a t s c h a p p e l i j k e t w e e d e l i n g i n w i n n a a r s en v e r l i e z e r s c u l t i v e e r d e , vond w e t e n s c h a p p e l i j k onderzoek naar de b u r g e r o o r l o g g r o t e n d e e l s b u i t e n Spanje p l a a t s door n i e t -Spaanse, v e e l a l Westeuropese o n d e r z o e k e r s , wat t e n n a d e l e g i n g van de k e n n i s van i n t e r n e Spaanse a s p e c t e n van de b u r g e r o o r l o g . De o v e r z i c h t s w e r k e n u i t de j a r e n z e s t i g , z o a l s d i e van Thomas

25

en J a c k s o n , beklemtonen de m i l i t a i r e a s p e c t e n . V e e l z e g g e n d i s d e ' e e u w i g h e i d s w a a r d e ' van de u i t 1943 d a t e r e n d e s t u d i e van G e r a l d B r e n a n , The Spanish Labyrinth, d i e h a n d e l t o v e r de s o

-2 6

c i a l e en p o l i t i e k e w o r t e l s van h e t Spaanse c o n f l i c t . Brenan was na a f l o o p van de E e r s t e W e r e l d o o r l o g naar Andalusië geëmi-g r e e r d en had z i c h o n t w i k k e l d t o t een kenner van de Spaanse l i t e r a t u u r , g e s c h i e d e n i s en p o l i t i e k . H i j wordt beschouwd a l s g r o n d l e g g e r van h e t moderne w e t e n s c h a p p e l i j k onderzoek naar de

2 7

g e s c h i e d e n i s van Spanje i n de j a r e n d e r t i g . Z i j n boek legde de nadruk op de Spaanse o o r z a k e n van de b u r g e r o o r l o g en b l e e k naderhand een w e g w i j z e r t e z i j n v o o r de r i c h t i n g d i e h e t onderzoek v o o r a l i n de j a r e n z e v e n t i g op zou gaan. De b u n d e l van C a r r u i t 19 71 vormt dan ook e e r d e r een e i n d p u n t dan een b e g i n p u n t . V e e l e e r i s h e t de u i t e i n d e l i j k e n e e r s l a g van h e t algemeen g e r i c h t e onderzoek naar de p o l i t i e k e en m i l i t a i r e a s p e c t e n van de Spaanse B u r g e r o o r l o g .

SOCIAAL-HISTORISCHE FASE

In h e t onderzoek naar de s o c i a a l - h i s t o r i s c h e a s p e c t e n i s s c h o t gekomen s i n d s h e t l i b e r a l l s e r i n g s b e l e i d van de Spaanse o v e r h e i d , waardoor a r c h i e v e n e e n v o u d i g e r t o e g a n k e l i j k waren en mensen m i n d e r verzwegen. Het d e m o c r a t i s e r i n g s p r o c e s na de dood van de d i c t a t o r v e r o o r z a a k t e een hausse i n h e t onderzoek naar s o c i a l e , r e g i o n a l e en l o k a l e a s p e c t e n van de Spaanse B u r g e r o o r l o g . Een e i n d e aan deze f a s e l i j k t v o o r l o p i g nog n i e t i n z i c h t . Nog i n

1975 c o n s t a t e e r d e een N e d e r l a n d s e h i s t o r i c u s d a t de g e s c h i e d s c h r i j v i n g werd b e h e e r s t dooreen m i l i t a i r e en p o l i t i e k e i n

invalshoek, z i j n betoog b e h e l s d e e c h t e r andere elementen: "Span j e 1936- 1939 i s n i e t a l l e e n het v e r h a a l van de b u r g e r o o r l o g , maar ook d a t van de Spaanse r e v o l u t i e " . ^ De draad van Brenan moest weer opgepakt worden. G i e l e begaf z i c h met z i j n boek over de c o l l e c t i v i s a t i e p o l i t i e k i n Catalonië op v r u c h t b a a r t e r r e i n . V o o r a l jonge h i s t o r i c i van een l a t e r e g e n e r a t i e dan mensen a l s C a r r en Thomas werden door een nieuw e l a n v o o r t g e -dreven om v r i j h i s t o r i s c h onderzoek t e doen naar de s o c i a l e r e v o l u t i e . Met name de s t u d i e s van de i n S p a n j e getogen

29 D u i t s e h i s t o r i c u s W a l t h e r B e r n e c k e r v e r d i e n e n de aandacht. Ondanks hun hoge n i v e a u en onmiskenbare g r o n d i g h e i d worden ze i n de A n g e l s a k s i s c h e l a n d e n onvoldoende g e s i g n a l e e r d . Door d i e nieuwe werken i s de o n l o s m a k e l i j k e v e r w e v e n h e i d van de s o c i a l e r e v o l u t i e met h e t m i l i t a i r e v e r l o o p van de b u r g e r o o r l o g bena-d r u k t . Ook b l i j k t bena-de r e a l i t e i t van Spanje t u s s e n 1936 en 1939 g e d i f f e r e n t i e e r d e r t e z i j n dan t o t nog toe werd aangenomen.

I n 1984 v e r s c h e e n onder r e d a c t i e van de B r i t s e h i s t o r i c u s P a u l P r e s t o n een a r t i k e l e n b u n d e l , d i e b e d o e l d i s om aan t e geven welk s o o r t onderzoek, door v o o r a l j o n g e r e h i s t o r i c i , t e g e n

-30

w o o r d i g p l a a t s v i n d t . Deze b u n d e l b i e d t i n v e r g e l i j k i n g met d i e van C a r r minder a l s algemeen o v e r z i c h t . De t w a a l f a r t i k e l e n , d i e a l l e een d e e l a s p e c t voor hun r e k e n i n g nemen, p r e s e n -t e r e n geen -t o -t a a l b e e l d van de j a r e n 1931- 1939. Toch z i j n z i j mede door hun v e r w i j z i n g e n g e s c h i k t a l s i n l e i d i n g t o t de s t u d i e * van de Spaanse B u r g e r o o r l o g en z i j n v o o r g e s c h i e d e n i s . Het b e e l d komt m o g e l i j k wat v e r g r u i s d o v e r , maar behoedt voor a l t e s i m -p l i s t i s c h e o -p v a t t i n g e n over de b u r g e r o o r l o g a l s b i j v o o r b e e l d de v i s i e d a t h i j l o u t e r een c o n f l i c t was t u s s e n p o l i t i e k l i n k s en rechts. De b u n d e l maakt z i j n o p z e t a a n n e m e l i j k : " I t i s the c e n t r a l

theme o f t h i s book t h a t the S p a n i s h C i v i l War was not one 31

but many w a r s " . P r e s t o n zélf b e n a d r u k t h e t c r u c i a l e b e l a n g van het a g r a r i s c h c o n f l i c t . H i j l a a t een ander g e l u i d h o r e n dan u i t de bundel van C a r r o p k l i n k t . E e r d e r o n d e r s c h e i d d e h i j z i c h

32 met z i j n s t u d i e over h e t o n t s t a a n van de b u r g e r o o r l o g .

Meeslepend opent h i j h i e r i n de a a n v a l op de ' n e o - c o n s e r v a t i e v e ' s t e l l i n g e n . De v e r a n t w o o r d e l i j k h e i d v o o r h e t o n t s t a a n van de b u r g e r o o r l o g wordt door hem o v e r t u i g e n d v e r s c h o v e n van h e t l a n g d u r i g gebrandmerkte r e v o l u t i o n a i r e l i n k s naar h e t

k a t h o l i e k e en p o l i t i e k e machtscentrum, onder wie G i l Robles en de Ceda. Dat de k a t h o l i e k e k e r k z i c h n i e t a l l e e n v e r d e d i g d e tegen a n t i c l e r i c a l isme, maar ook een i n t e n s i e v e a n t i r e p u b l i -k e i n s e campagne v o e r d e , d e m o n s t r e e r t F r a n c i s Lannon i n een

e s s a y o v e r 'The church 's crusade against the Republic'. In de

b u n d e l van C a r r i s de r o l van de k e r k a f w e z i g , zodat h i e r de n o d i g e c o r r e c t i e s g e s t a l t e hebben gekregen. O v e r i g e n s , op hét L e i d s e s t u d i u m g e n e r a l e was de p o s i t i e van de k e r k w e l a l een

33 a p a r t thema. Het v o e r t t e v e r i n d i t b e s t e k b i j e l k a r t i k e l i n P r e s t o n s b u n d e l s t i l t e s t a a n . R e g i o n a l e en l o k a l e a s p e c t e n k r i j g e n v o l o p de aandacht i n b i j d r a g e n o v e r N a v a r r a ( door M. B l i n k h o r n ) , Catalonië (N. J o n e s ) , Asturië ( A . S h u b e r t ) , M a d r i d ( S a n t o s J u l i S ) en B a s k e n l a n d (Juan P a b l o F u s i ) . ORAL HïSTORY I n de s o c i a a l - h i s t o r i s c h e f a s e s p e e l t de ' o r a l h i s t o r y ' een op-v a l l e n d e r o l . U i t mondelinge g e t u i g e n i s s e n komt op-v o o r t d u r e n d de v e r w e v e n h e i d van r e v o l u t i e en o o r l o g naar v o r e n . Toonaangevend i n d i t o p z i c h t i s h e t i n 1979 v e r s c h e n e n boek van Ronald F r a s e r

"Blood of Spain".34 F r a s e r i s v o o r a l geïnteresseerd i n de

expérience vécue, o f z o a l s h i j z e l f z e g t : " The s u b j e c t i v e , a

-r o o t s h i s t o -r y ' wo-rdt toegekend. F -r a s e -r s we-rk, een c o m b i n a t i e van p o l i t i e k e en p e r s o o n l i j k e b e l e v e n i s s e n , l e v e r t soms een f a s c i n e r e n d e c o n c r e t i s e r i n g van de h i s t o r i s c h e w e r k e l i j k h e i d op.

Deze v o o r d e l e n z i j n b i j andere o n d e r z o e k e r s n a t u u r l i j k n i e t onopgemerkt g e b l e v e n . In de i n 1982 v o o r Granada TV geproduc e e r d e en i n 1986 door de BRT en VPRO u i t g e z o n d e n t e l e v i s i e -s e r i e komen v e e l i n t e r v i e w -s voor? F r a -s e r wa-s dan ook een van de h i s t o r i s c h e a d v i s e u r s . D e z e a c t i v i t e i t e n kunnen e l k a a r ook

o q

a a n v u l l e n . G e z a m e n l i j k t r a n s f o r m e r e n z i j m o n o l i e t e n i n mozaïeken. M i s s c h i e n i s h e t de i r o n i e van de contemporaine Spaanse g e s c h i e d e n i s , d a t j u i s t n i e t - p r o f e s s i o n e l e h i s t o r i c i baanbrekende p r e s t a t i e s hebben g e l e v e r d . F r a s e r v o e l d e z i c h minder beschroomd om h e t t e r r e i n van de b u r g e r o o r l o g t e b e t r e -den door h e t l i c h t e n d v o o r b e e l d van v o o r g a n g e r s a l s de

'ama-39

t e u r s ' G e r a l d Brenan en H e r b e r t S o u t h w o r t h . V e r d e r b e t u i g t h i j t r i b u u t aan de c u l t u r e e l - a n t r o p o l o g i s c h e veldwerkmethoden. Van d e r g e l i j k onderzoek demonstreerde de L e i d s e c u l t u r e e l

-40 a n t r o p o l o o g R.Buve op h e t studium g e n e r a l e a l een proeve. De p o p u l a r i t e i t van de o r a l h i s t o r y l a a t z i c h ook v e r k l a r e n u i t de p o l i t i e k e o n t w i k k e l i n g e n i n S p a n j e . T i j d e n s de e e r s t e d r i e d e c e n n i a van h e t Franco-regime was h e t voor de R e p u b l i k e i n s e o v e r l e v e n d e n p r a k t i s c h o n m o g e l i j k u i t i n g t e geven aan hun e r v a -r i n g e n en g e v o e l e n s . De eno-rme b e h o e f t e h i e -r a a n kon v o o -r a l s i n d s de dood van F r a n c o een u i t l a a t k l e p v i n d e n i n de monde-l i n g e g e s c h i e d s c h r i j v i n g . Door deze vorm van onderzoek, d i e z i c h c o n c e n t r e e r d e op i n t e r n Spaanse a s p e c t e n van de b u r g e r -o -o r l -o g , k-on h e t t r a u m a t i s e r e n d e z w i j g e n w-orden d -o -o r b r -o k e n .

41 B e g r i j p e l i j k e r w i j s s p r a k n i e t i e d e r e e n even g e m a k k e l i j k . Desondanks i s de o o g s t aan g e t u i g e n i s s e n io> r i j k , dat van een g e s l a a g d e h i s t o r i s c h e inhaalmanoeuvre gesproken mag worden. N i e t t e m i n , c o n s t a t e e r t R u h l , ' g i b t es noch e i n w e i t e s F e l d für d i e F o r s c h u n g ' naar s o c i a a l - h i s t o r i s c h e k a n t e n van de

42 b u r g e r o o r l o g . SPANJE

gedefrancoïseerde, o n t m y t h o l o g i s e e r d e k i j k op de b u r g e r o o r l o g . Naast a l h e t onderzoek naar u i t e e n l o p e n d e a s p e c t e n m a n i f e s -t e e r d e z i c h een b e h o e f -t e aan h e -t zoeken naar een z e k e r e ma-te van c o n s e n s u s . Twee v o o r b e e l d e n d i e n e n a l s een a a n d u i d i n g van d i t v o o r z i c h t i g e s t r e v e n naar een zo e e r l i j k m o g e l i j k e weer-gave van de b u r g e r o o r l o g , waaraan men i n Spanje nog n i e t e e r d e r was toegekomen. Onder auspiciën van h e t m i n i s t e r i e van C u l t u u r werd e i n d 1980 i n M a d r i d i n h e t P a l a c i o de C r l s t a l d e l R e t i r o

•» 43

de t e n t o o n s t e l l i n g La Guarra Civil Espanola g e o r g a n i s e e r d .

Een b e l a n g r i j k e g e b e u r t e n i s , a l was de r e l a t i e k u n s t en b u r g e r -o -o r l -o g h e t e i g e n l i j k e -onderwerp en s t -o n d de p -o l i t i e k n i e t i n h e t b r a n d p u n t . D i t was raak g e s c h o t e n , want v i a de i n v a l s h o e k van de v e r s c h i l l e n d e kunstvormen, z o a l s f i l m s , a f f i c h e s , f o t o ' s en p o s t z e g e l s , kwam ook de p o l i t i e k e r e a l i t e i t van h e t r e p u b l i -k e i n s e -kamp -een d e c e n n i a l a n g verboden t e r r e i n v o o r h e t Spaanse p u b l i e k - o v e r d u i d e l i j k naar v o r e n . De v e l e p r a c h t i g e , v e e l k l e u r i g e a f f i c h e s g e t u i g e n van de verwevenheid van k u n s t en p o l i t i e k . Ook h e t t o t symbool geworden s c h i l d e r i j Guernica van P a b l o P i c a s s o i s immers voortgekomen u i t een s t a a t s o p d r a c h t voor h e t Spaanse p a v i l j o e n op de i n 1937 i n P a r i j s gehouden i n t e r n a t i o n a l e t e n t o o n s t e l l i n g van k u n s t e n en t e c h n i e k e n . Het s c h o k e f f e c t van de o p e n h a r t i g e M a d r i l e e n s e e x p o s i t i e was h e v i g .

Om een z e k e r e consensus t e b e r e i k e n , w e r k t e n e x o p p o s i t i o -n e l e h i s t o r i c i same-n met v o o r m a l i g e l i b e r a a l - f r a -n q u i s t i s c h e h i s t o r i c i , z o a l s de m i l i t a i r e e x p e r t Ramón S a l a s L a r r a z S b a l . Het i s t r e f f e n d d a t sommige, ook a l onder F r a n c o w e r k z a m e ( h i s -t o r i c i hun -t o e n m a l i g e meningen c o r r i g e r e n i n h e -t a l s een maa-t- maat-s c h a p p e l i j k e b e h o e f t e g e v o e l d e maat-s t r e v e n naar een nieuwe conmaat-sen- consen-s u consen-s . I n d i t verband p u b l i c e e r d e S a l a consen-s L a r r a z S b a l i n 1980 een

44

boek met de ' p r e c i e z e gegevens van de b u r g e r o o r l o g . Het e e r s t e d e e l van de t i t e l i s i n axt. verband v e e l z e g g e n d , want a l s i e t s een o n m o g e l i j k h e i d s c h i j n t , i s h e t w e l een algemeen a a n v a a r d canon van de Spaanse B u r g e r o o r l o g . ' N a t u u r l i j k b e s e f t de s c h r i j v e r d i t w e l , maar h i j gaat desondanks op zoek naar 'de w a a r h e i d ' .4 5 I n de j a r e n na F r a n c o ' s o v e r l i j d e n v e r s c h e n e n naar z i j n i d e e ook wanproducten van de v r i j h e i d van m e n i n g s u i -t i n g , d i e de i n d r u k wek-ten d a -t de b u r g e r o o r l o g me-t de pen op-nieuw g e s t r e d e n zou moeten worden. Daarom t r e k t h i j t e n s t r i j d e

tegen f o u t i e v e v o o r s t e l l i n g e n . H i j w i l h e t k a f van h e t k o r e n s c h e i d e n door aan t e geven d a t e r z o i e t s i s a l s een " o b j e c t i v e r i n g " van b a s i s g e g e v e n s . Naar z i j n i d e e h o e f t aan de j u i s t -h e i d van -h e t door -hem g e p r e s e n t e e r d e o v e r z i c -h t van gegevens geen t w i j f e l meer t e b e s t a a n . De w a a r h e i d d i e n t t e z e g e v i e r e n o v e r mythen en legenden. De b e d o e l d e gegevens, door v e e l n i j -vere Spaanse h i s t o r i c i i n de l o o p d e r j a r e n z e v e n t i g v e r z a m e l d , l i g g e n v o o r a l i n h e t s t a t i s t i s c h e , m i l i t a i r e , economische en p o l i t i e k e v l a k . Z i j n a p o l o g e t i s c h e , i n z i j n o p t i e k o v e r d u i d e -l i j k e boek v e r v u -l t v o o r a -l b i n n e n Spanje een f u n c t i e . Binnen h i s t o r i s c h e k r i n g e n i s men h e t e r o v e r eens d a t de t i j d r i j p i s voor w e t e n s c h a p p e l i j k verantwoorde u i t s p r a k e n o v e r de b u r g e r o o r l o g . N i e t t e m i n b l i j f t deze p e r i o d e a l s een loodzware l a s t op de Spaanse s a m e n l e v i n g d r u k k e n . N i e t voor n i e t s meende de h i s t o r i cus J a v i e r T u s e l l Gómez i n 1980 d a t men wel n o o i t t o t een d e f i -n i t i e v e g e s c h i e d s c h r i j v i -n g va-n de b u r g e r o o r l o g zou kome-n, i -n

47 w e l k e mening h i j n i e t a l l e e n s t a a t .

Des t e moediger z i j n de a u t e u r s d i e i n deze omstandigheden een i n l e i d e n d o v e r z i c h t van de b u r g e r o o r l o g p r e s e n t e r e n . Van deze i n l e i d i n g e n h e e f t Raymond C a r r s s t u d i e u i t 1977 de b r e e d

-48

ste o p z e t . Het a n a l y t i s c h g e h a l t e i s hoger dan d a t van h e t n a r r a t i e v e , s t e r k m i l i t a i r - h i s t o r i s c h e r e l a a s van Antony Beevor

49

u i t 1982 en u i t h e t z e l f d e j a a r h e t op " o r a l h i s t o r y " gebaseer 50

de o v e r z i c h t van D a v i d M i t c h e l l . VIJFTIG JAAR LATER

Spaanse h i s t o r i c i konden h e t k r o o n j a a r 1986 n a t u u r l i j k n i e t ne-geren. Te meer, daar de Spaanse p o l i t i c i o v e r h e t algemeen de schimmen u i t h e t v e r l e d e n maar a l t e graag v e r j a g e n . I n een s o -bere v e r k l a r i n g v e r k o n d i g d e p r e m i e r Gonzalez op 18 j u l i 1986 na mens de r e g e r i n g d a t , mede g e z i e n de r e c e n t e p o l i t i e k e en s o c i a Ie o n t w i k k e l i n g e n i n S p a n j e , de b u r g e r o o r l o g d e f i n i t i e f g e s c h i e d e n i s was geworden. De h i s t o r i s c h e u i t d a g i n g , d i e i n deze woor-den b e s l o t e n l i g t , i s n i e t m i s v e r s t a a n . I n een s t o r t v l o e d van p u b l i k a t i e s , d i e h e t h a l v e e e u w " f e e s t " met z i c h b r a c h t , o n d e r -s c h e i d e n de z a k e l i j k i n l e i d e n d e o v e r z i c h t e n z i c h p o -s i t i e f . Ty-perend v o o r de a n g s t , d a t a l t e u i t g e s p r o k e n i n t e r p r e t a t i e s door h e t u i t l o k k e n van e m o t i o n e e l v e r t r o e b e l d e r e a c t i e s

l i j k e b i j v e r s c h i j n s e l e n kunnen v e r t o n e n , i s een p u b l i k a t i e v a n Fernando DïazPlaja. Voor de ' B i b l i o t e c a de l a H i s t o r i a de E s -pana', een op een b r e e d p u b l i e k g e r i c h t e s e r i e , bezorgde h i j een

51

g e s c h i e d e n i s v a n de b u r g e r o o r l o g i n documenten. De s a m e n s t e l -l e r o n t h o u d t z i c h v a n commentaar. H i j w i -l niemand een mening opd r i n g e n . De opdocumenten, t i j opd e n s opde b u r g e r o o r l o g opdoor opde s t r i j -dende p a r t i j e n a f g e s c h e i d e n , moeten voor z i c h s p r e k e n .

De g e n e r a t i e van de b u r g e r o o r l o g i s p r a k t i s c h van h e t Spaanse t o n e e l verdwenen. Menigeen v e s t i g t z i j n hoop op jonge h i s t o -r i c i om de g e s c h i e d s c h -r i j v i n g v a n de b u -r g e -r o o -r l o g d e f i n i t i e f t e i n c o r p o r e r e n i n h e t domein d e r g e s c h i e d w e t e n s c h a p . José Manuel Cuenca T o r i b i o , een i n 1939 g e b o r e n , v e e l b e l o v e n d h i s t o r i c u s , p r o b e e r d e h e t e e r s t e h a l f j a a r v a n de b u r g e r o o r l o g i n e e n b e v a t -52 t e l i j k e s y n t h e s e t e b e s c h r i j v e n . Z o a l s h e t e e n d e r g e l i j k e i n -l e i d e r betaamt, r e s e r v e e r t h i j v o -l o p r u i m t e v o o r namen, c i j f e r s en l i t e r a t u u r v e r w i j z i n g e n . I n z e s h o o f d s t u k k e n p a s s e r e n a c h t e r -e -e n v o l g -e n s d-e r -e v u -e : h -e t u i t b r -e k -e n v a n d-e o o r l o g , m i l i t a i r -e k r a c h t s v e r h o u d i n g e n , f i n a n c i e e l - e c o n o m i s c h e a s p e c t e n , p o l i t i e k e o n t w i k k e l i n g e n , h e t c u l t u r e l e l e v e n en de v e r l i e z e n aan mensen-l e v e n s . A c h t e r deze handzame i n mensen-l e i d i n g gaat een i n t e mensen-l mensen-l e c t u e mensen-l e k r a c h t s i n s p a n n i n g s c h u i l .

Met h e t oog op de h e r d e n k i n g v a n 1986 s t e l d e een groep v a n v i j f h i s t o r i c i onder l e i d i n g v a n Manuel TunÓn de L a r a e e n t h e -m a t i s c h e o v e r z i c h t s g e s c h i e d e n i s van de b u r g e r o o r l o g sa-men, La Guerra Civil Espahola. 50 anos después. De zeven h o o f d s t u k k e n van deze b u n d e l z i j n g e w i j d aan o o r z a k e n , s o c i a l e en p o l i t i e k e componenten, i n t e r n a t i o n a l e c o n t e x t , m i l i t a i r e o p e r a t i e s , c u l -t u u r , economie en -t o -t s l o -t e e n p o g i n g -t o -t een o v e r z i c h -t s v i s i e . I e d e r h o o f d s t u k b e v a t e e n b i b l i o g r a f i e , t e r w i j l de b u n d e l z e l f a f s l u i t met een c h r o n o l o g i e en e e n g l o s s a r i u m . D u i d e l i j k mag z i j n d a t op i n l e i d e n d n i v e a u h i e r s p r a k e i s v a n e e n v o o r t a a n o n v e r m i j d e l i j k s t a n d a a r d w e r k . H e t zoeken n a a r de v e l e , r e c e n t v e r -schenen Spaanse d e t a i l s t u d i e s , w o r d t b i j z o n d e r v e r g e m a k k e l i j k t . WOORDENBOEK

-t i g p e r s o n e n , merendeels g e v e s -t i g d e h i s -t o r i c i , v e r l e e n d e n hun medewerking aan de t o t s t a n d k o m i n g van de i n h e t algemeen u i t -v o e r i g e en i n f o r m a t i e -v e b e s c h r i j -v i n g e n , a l neemt C o r t a d a z e l f de meeste lemmata voor z i j n r e k e n i n g . De steekwoorden z i j n a l -f a b e t i s c h geordend. Een b e t e r e o p l o s s i n g dan de gekozene l i j k t n i e t t e b e s t a a n . Wie zomaar wat w i l l e z e n , wat voor de meeste b e s c h r i j v i n g e n een n u t t i g e en aangename b e z i g h e i d i s , gaat i n a l f a b e t i s c h e v o l g o r d e v l a onverwachte p a t r o n e n k r i s k r a s door de m a t e r i e . M o g e l i j k i e t s voor q u i z f a n a t e n , d i e om hun k e n n i s van het onderwerp t e t e s t e n h e t woordenboek van a t o t z v e r s l i n -den. Wie het a l s naslagwerk g e b r u i k t , waarvoor het n a t u u r l i j k ook i s b e d o e l d , h e e f t een p r a c h t i g i n s t r u m e n t i n handen om k o r t en s n e l een w e z e n l i j k e i n d op t e s c h i e t e n , omdat b i j i e d e r e bes c h r i j v i n g r e l e v a n t e l i t e r a t u u r wordt v e r m e l d . I n e e r bes t e i n bes t a n -t i e -t e l d e i k 824 s-teekwoorden, welk a a n -t a l op z i c h z e l f a l een i n d r u k g e e f t van de brede o p z e t . V i a h e t r e g i s t e r i s de h a n t e e r -b a a r h e i d van h e t woorden-boek g r o o t . I e d e r w e z e n l i j k a s p e c t van de b u r g e r o o r l o g komt aan de o r d e . Problemen worden n i e t u i t de weg gegaan, g e t u i g e een essay o v e r ' o r i g i n s o f the S p a n i s h C i v i l War'. Zo'n v e r h a a l b e s l a a t dan ook b i j n a 9 b l a d z i j d e n . De k a a r -t e n en b i j l a g e n z i j n p e r d e f i n i -t i e n u -t -t i g . A c h -t e r e e n v o l g e n s t r e f t men aan a l s a p p e n d i c e s : een c h r o n o l o g i e van de j a r e n 1930-1939 (21 z e e r brede en d i c h t b e d r u k t e p a g i n a ' s ) , een m i l i t a i r e g e s c h i e d e n i s van de b u r g e r o o r l o g (17 p a g i n a ' s van h e t z e l f d e s o o r t ) , een o v e r z i c h t van a l l e b u r g e r o o r l o g k a b i n e t t e n ( R e p u b l i -k e i n s , C a t a l a a n s en N a t i o n a l i s t i s c h ) , een s e l e c t compendium van a r c h i e v e n en b i b l i o t h e k e n o v e r de Spaanse B u r g e r o o r l o g (7 p a g i -na's, w a a r i n t e r e c h t h e t IISG t e Amsterdam een p l a a t s k r i j g t , z i j het nog op h e t oude adres) en t e n s l o t t e een l i j s t j e b i b l i o -grafieën o v e r de Spaanse B u r g e r o o r l o g . D i t woordenboek kon he-l a a s Ruhhe-ls b i b he-l i o g r a f i e n i e t opnemen, omdat b e i d e werken i n 1982 z i j n g e p u b l i c e e r d .

S c e p t i c i z u l l e n h e t h y b r i d i s c h e a s p e c t van een d e r g e l i j k p r o -j e c t benadrukken, omdat h e t aan s u b -j e c t i e v e i n t e r p r e t a t i e n i e t kan ontkomen en op een b e p a a l d moment, i n c a s u 1982, moest wor-den a f g e s l o t e n . Desondanks i s het een imposant bouwwerk gewor-den. J u i s t door de brede s t e u n , d i e z i c h w e e r s p i e g e l t i n de me-d e w e r k i n g van mensen a l s B o l l o t e n , F r a s e r , Payne, P r e s t o n ,

w o r t h en v e e l andere k l i n k e n d e namen, b e v e s t i g t d i t p r o j e c t im-p l i c i e t S a l a s L a r r a z a b a l s s t e l l i n g , d a t zo langzamerhand een c o n s e n s u s i n de b a s i s k e n n i s t o t de m o g e l i j k h e d e n gerekend moet worden. O n v e r m i j d e l i j k bevat een d e r g e l i j k g r o o t s c h a l i g werk

f o u t e n . I k ben n i e t s p e c i a a l op zoek gegaan. Toch vond i k h e t sneu t e vernemen d a t La P a s i o n a r i a i n 1981 i n Spanje z o u z i j n

56

o v e r l e d e n . T a m e l i j k r e c e n t i s immers met de nodige tamtam de n e g e n t i g s t e v e r j a a r d a g g e v i e r d van deze f a s c i n e r e n d e vrouw, t i j d e n s de b u r g e r o o r l o g de t o t de v e r b e e l d i n g sprekende

commu-.. 57

n i s t i s c h e a f g e v a a r d i g d e u i t de m i j n s t r e e k A s t u r i e . Met h e t N e d e r l a n d s had men h e t b l i j k b a a r m o e i l i j k . Onze l a n d g e n o o t , d i e v i a h e t N o n - I n t e r v e n t i e Comité was b e l a s t met de g r e n s c o n t r o l e ,

58

w o r d t a a n g e d u i d a l s ' V i c e - a d m i r a l van Du Duim'. H i j h e e t t e simpelweg Van Duim. Ook i s h e t o p m e r k e l i j k ons l a n d a l s ' H o l l a n d ' v e r m e l d t e v i n d e n . E c h t e r n i e t s dan l o f v o o r d i t woordenboek, d a t v o o r de p a r t i c u l i e r e portemonnee o v e r i g e n s o n b e t a a l b a a r i s . NEDERLAND T e n s l o t t e een k o r t o v e r z i c h t v a n de r e c e n t i n N e d e r l a n d u i t g e -geven s t u d i e s o v e r de Spaanse B u r g e r o o r l o g . J a r e n l a n g h e e f t h e t 59

bpek van R u d o l f de J o n g een p i o n i e r s f u n c t i e v e r v u l d . A l s i n -l e i d i n g h e e f t h e t z i j n b r u i k b a a r h e i d behouden. A f g e z i e n van de

60 L e i d s e s t u d i u m g e n e r a l e - b u n d e l en a n a r c h i s t i s c h e werken ver schenen n a u w e l i j k s p u b l i k a t i e s . I n 1977 kwam h i e r i n v e r a n d e r i n g toen C a j o B r e n d e l z i j n a l l e e n a l qua omvang substantiële R e v o l u -t i e en c o n -t r a r e v o l u -t i e i n Spanje 1 p u b l i c e e r d e . B r e n d e l , s i n d s 1933 een waarnemer van de Spaanse p o l i t i e k , a n a l y s e e r t de r e v o -l u t i o n a i r e g e b e u r t e n i s s e n v a n u i t z i j n r a d e n c o m m u n i s t i s c h e v i s i e i n e e n p o g i n g h e t wezen van h e t r e v o l u t i e p r o c e s t e b e v a t t e n . De-ze v e r s t r e n g e l i n g van een u i t g e s p r o k e n l i n k s s e c t a r i s c h e maat-s c h a p p i j v i maat-s i e met een p o l i t i e k e a n a l y maat-s e b e maat-s t e m p e l t z i j n boek t o t een w e l i s w a a r u n i e k e , maar ook controversiële s t u d i e vanwege h e t p o l e m i s c h e e l e m e n t en de a a n v e c h t b a a r h e i d v a n v e e l van z i j n i n t e r p r e t a t i e s . De a u t e u r i s n a m e l i j k 'van mening d a t de d i a l e c -t i s c h - m a -t e r i a l i s -t i s c h e o n d e r z o e k s m e -t h o d e ( . . . ) h e -t d o e l -t r e f f e n d s -t e

6 2

f a l e n van de s o c i a l e r e v o l u t i e i n Spanje t e r a a d p l e g e n . Totnogtoe kwam de r o l van Nederland en N e d e r l a n d e r s i n de Spaanse B u r g e r o o r l o g b e g r i j p e l i j k e r w i j z e n i e t aan de o r d e . I n de j a r e n z e v e n t i g s t e e g d i t thema i n p o p u l a r i t e i t aan de v a d e r l a n d s e u n i v e r s i t e i t e n . Tussen de v e r s c h e i d e n e s c r i p t i e s van s t u -denten g e s c h i e d e n i s en p o l i t i c o l o g i e o n d e r s c h e i d t z i c h h e t a l s een i n l e i d e n d o v e r z i c h t g e p r e s e n t e e r d e w e r k c o l l e g e v e r s l a g u i t U t r e c h t . H i e r i n l i g t de nadruk op r e a c t i e s i n N e d e r l a n d , met name van de r e g e r i n g en de p o l i t i e k e p a r t i j e n en g r o e p e r i n g e n . De waarde van d i t v e r s l a g l i g t i n de ruime h o e v e e l h e i d v e r w i j -z i n g e n en aanknopingspunten voor v e r d e r onder-zoek. De v r a a g i n h o e v e r r e de r e a c t i e s op de Spaanse B u r g e r o o r l o g meer een s p i e -g e l van h e t v e r z u i l d e N e d e r l a n d dan van de Spaanse r e a l i t e i t b i e d e n , i s t e i n t e r e s s a n t om n i e t t e beantwoorden. Na d i t U t r e c h t s e werkstuk was de schroom t o t p u b l i c e r e n b l i j k b a a r wegge-v a l l e n , want wegge-v e r wegge-v o l g e n s l e wegge-v e r d e een Amsterdams i n i t i a t i e f een bundel meer u i t g e w e r k t e s t u d i e s rond h e t thema N e d e r l a n d e r s en

64

de Spaanse B u r g e r o o r l o g op. Deze p u b l i k a t i e , d i e ook aan de Nederlandse r e a c t i e s op h e t o p t r e d e n v a n F r a n c o aandacht b e -s t e e d t , wa-s een voorbode van de h e r d e n k i n g -s g o l f d i e anno 1986 ook N e d e r l a n d o v e r s p o e l t . HERDENKING A f g e z i e n van v o o r s D e l b a r e a c t i v i t e i t e n i n de s f e e r van de j o u r -66 67 68 n a l i s t i e k , h e t v o o r t g e z e t o n d e r w i j s , de l e t t e r k u n d e en a l -69

gemene o v e r z i c h t e n k a n een a a n t a l meer b i j z o n d e r e u i t g a v e n worden g e r e g i s t r e e r d . V i e r Amsterdamse h i s t o r i c i dragen een nieuw b e w i j s aan voor de l e v e n d i g h e i d van dé " o r a l h i s t o r y " . U i t -gaande van meer dan t w i n t i g i n t e r v i e w s met o u d - S p a n j e s t r i j d e r s s c h r e v e n z i j een s t u d i e o v e r de r o l van N e d e r l a n d e r s i n de I n

-70

t e r n a t i o n a l e B r i g a d e s . D i t boek, een b r e d e r e u i t w e r k i n g van 71

een e e r d e r g e p u b l i c e e r d a r t i k e l , v u l t een l a c u n e i n de g e s c h i e d -s c h r i j v i n g van de I n t e r n a t i o n a l e B r i g a d e -s op. V e e l -speurwerk l i g t t e n g r o n d s l a g aan de b l o e m l e z i n g met r e a c t i e s van Nederlandse en

72

Vlaamse s c h r i j v e r s op de Spaanse B u r g e r o o r l o g . D i t werk, meer d o c u m e n t a t i e dan a n a l y s e , t o o n t weer eens aan h o e v e e l respons d i t c o n f l i c t ook i n N e d e r l a n d u i t l o k t e . Zonder d a t deze boeken d i r e c t nieuwe i n z i c h t e n o p l e v e r e n , l i g t hun waarde i n h e t

werken van een h i s t o r i o g r a f i s c h e a c h t e r s t a n d . Documentaire waarde h e e f t ook h e t boek van G e r a r d L u t k e M e i j e r o v e r z i j n e r v a -r i n g e n a l s f -r e e l a n c e - j o u -r n a l i s t i n ^ S p a n j e gedu-rende v i e -r maan-den i n de l e n t e en zomer van 1936. H i j g e e f t onder meer s c h i t t e r e n d e b e s c h r i j v i n g e n van de s o c i a l e r e v o l u t i e i n B a r c e l o n a . Bovendien b e v a t z i j n boek een a a n t a l door hem z e l f gemaakte f o t o ' s . U i t a n a r c h i s t i s c h e hoek, waar de Spaanse e r v a r i n g e n worden g e k o e s t e r d , s p r i n g e n twee p u b l i k a t i e s naar v o r e n . Het

t i j d s c h r i f t De Vrije b r a c h t een d i k themanummer u i t o v e r de a c -t i v i -t e i -t e n van a n a r c h i s -t i s c h e o r g a n i s a -t i e s en personen -ook h i e r de n o d i g e i n t e r v i e w s - i n S p a n j e en N e d e r l a n d t i j d e n s en na de b u r g e r o o r l o g .7 4 De h i e r i n g e n o t e e r d e ontboezeming van F r a n c i s c o C a r r a s q u e r , i n L e i d e n geen onbekende, o v e r 'de a l g e -mene o n d e r s c h a t t i n g van de Spaanse k u i t u u r d o o r de N e d e r l a n d s e b e v o l k i n g ' zou e v e n z e e r t e g e n h i s t o r i c i g e r i c h t kunnen z i j n , on-danks d a t 'de t o t Spanje a a n g e t r o k k e n m i n d e r h e i d h e l e m a a l weg

75

i s van de Spaanse k u i t u u r ' . Hanneke W i l l e m s e , één van de mede w e r k s t e r s aan d i t themanummer, h a n t e e r t ook a l de " o r a l h i s t o r y

i n h a a r onderzoek naar de i n v l o e d van de b u r g e r o o r l o g op h e t Aragonese d o r p A l b a l a t e de C i n c a , ongeveer midden t u s s e n Huesca

7 6

en B a r c e l o n a g e l e g e n . Haar e e n v o u d i g l e e s b a a r boek, met sym-p a t h i e v o o r de dorsym-psbewoners g e s c h r e v e n , i s een c h r o n o l o g i s c h g e r a n g s c h i k t e r e c o n s t r u c t i e v a n hun p e r s o o n l i j k e b e l e v e n i s s e n en b e p a a l d geen w e t e n s c h a p p e l i j k e a n a l y s e . Hoewel h e t geen v e r -m e l d i n g i n de l e e s w i j z e r k r i j g t , l i j k t h a a r boek s t e r k op een s o o r t g e l i j k , maar s t e r k e r g e s c h r e v e n r e l a a s van de op M a l l o r c a w o o n a c h t i g e N e d e r l a n d s e s c h r i j v e r Jean.A. Schalekamp o v e r de d o o r de n a t i o n a l i s t e n i n 1936 op M a l l o r c a a a n g e r i c h t e moordpar-77 t i j e n . Ook deze N e d e r l a n d s e a u t e u r , d i e i n h e t v o e t s p o o r v a n G e r a l d Brenan w e z e n l i j k c o n t a c t met de Spaanse c u l t u u r z o c h t , d r a a g t e r t o e b i j de g r u w e l i j k e , d a g e l i j k s e r e a l i t e i t v a n de b u r g e r o o r l o g openbaar t e maken, nadat d i t v i e r d e c e n n i a l a n g i n S p a n j e n i e t m o g e l i j k was geweest.

z i c h t des t e g r o t e r . NOTEN

t» 1. Z i e bv. de v e r z u c h t i n g van R . C a r r : ' I f the b i b l i o g r a p h y o f

the R e p u b l i c i s l a r g e , t h a t o f the C i v i l War i s unmanageable' R . C a r r , Modern Spain 18751980 ( O x f o r d 1980) 186. Of de c o n -s t a t e r i n g van J . J . G i e l e : 'Over de Spaan-se b u r g e r o o r l o g i -s on-g e l o o f l i j k v e e l on-g e s c h r e v e n ' , J . J . G i e l e , Arbeiderszeifbestuur in Spanje. Een verslag van de kollektivisatie in de Catalaan-se ekonomie tijdens de SpaanCatalaan-se burgeroorlog 1936-1939 (Araster dam 1975) 9.

2. J . B r o u w e r , De Spaanse burgeroorlog, zijn oorzaken en mogelijk

gevolgen ( H i l v e r s u m 1936) 96 b l z .

3. R . C a r r e d . , The Republic and the c i v i l war in Spain (London

1971) x + 275 b l z .

4. P . P r e s t o n ed., Revolution and war in Spain 1931-1939 (London

1984) x i + 299 b l z .

5. De Spaanse burgeroorlog en zijn gevolgen. Studium

génerale-voordrachten georganiseerd door de Leidse historische dispu-ten Robert Fruin en P.C.Hooft ( L e i d e n 1973) v i + 143 b l z . 6. Z i e met name de b i j d r a g e n van R.Th.J.Buve, F . C a r r a s q u e r en

J . L e c h n e r o v e r r e s p e c t i e v e l i j k d o r p s s a m e n l e v i n g e n , i n t e l l i -g e n t s i a en poëzie.

7. C a r r , The Republic and the c i v i l war in Spain.

8. B.Bol l o t e n , The Grand Camouflage. The communist conspiracy in

the Spanish civil War (London 1961) I n 1979 v e r s c h e e n een

h e r z i e n e , u i t g e b r e i d e e d i t i e onder de t i t e l The Spanish re-volution: the left and the struggle for power during the

el-vil war (Chapel H i l l 1979) x x v + 664 b l z .

9. I n 1969 v e r s c h e e n h e t e e r s t e d e e l van z i j n H i s t o r i a de la guerra c i v i l Espanola.

10. H.Thomas, ' A n a r c h i s t a g r a r i a n c o l l e c t i v e s i n the S p a n i s h C i

-v i l War', i n : C a r r , The Republic and the Spanish c i -v i l war,

239-256.

11. H.Thomas, The Spanish civil war (Londen 1961; tweede e d i t i e a l s P e l i c a n b o e k i n 1965, Harmondsworth 1968, 911 b l z . ) I n 1977 v e r s c h e e n de d e r d e , h e r z i e n e en u i t g e b r e i d e , e d i t i e . 12. R u d o l f de Jong s p r e e k t van ' b u r g e r l i j k e en communistische

g e s c h i e d s c h r i j v i n g ' , i n : De Spaanse burgeroorlog en zijn

ge-volgen. Studium génerale-voordrachten, 55.

13. Z i e W . L . B e r n e c k e r , Die soziale Revolution im Spanischen

Bür-gerkrieg. Historisch-politische Positionen und Kontroversen. Hit einer bio-Bib1iographie (München 1977) 197 b l z . , 59

14. S i n d s d i e n p u b l i c e e r d e h i j ondermeer i n 1979 An unfinished

history of the world (Londen 1981, r e v i s e d e d i t i o n ) x v i i +

792 b l z . Wat Thomas' p o l i t i e k e s t e l 1ingname b e t r e f t , h i j h e e f t de Labour P a r t y v e r w i s s e l d v o o r de C o n s e r v a t i v e P a r t y . In 1981 i s h i j i n de a d e l s t a n d v e r h e v e n .

15. P . P r e s t o n , 'War o f words: t h e S p a n i s h C i v i l War and the h i s -t o r i a n s ' , i n : . P r e s -t o n ed., Revolu-tion and war in Spain, 8. 16. I n de bundel b e h a n d e l e n z i j v o o r de Tweede R e p u b l i e k r e s p .

de l i n k s e p a r t i j e n , de r e c h t s e p a r t i j e n en de r o l van h e t 1eger.

17. Een r e c e n t L e i d s v o o r b e e l d h i e r v a n i s h e t a r t i k e l van H.L. W e s s e l i n g , 'De b e t e k e n i s van 1914', T i j d s c h r i f t voor

den is 98 (1985) 176-190.

18,. Deze s c h a t t i n g i s g e b a s e e r d op de m e d e d e l i n g d a t de Spaanse h i s t o r i c u s en b i b l i o g r a a f R.de l a C i e r v a b e g i n 1974 meer dan 20.000 t i t e l s o v e r de Spaanse B u r g e r o o r l o g t e l d e . Z i e K . J .

R u h l , Der Spanische Bürgerkrieg. Literaturbericht und

Bibli-ographie, Band 1: Der polltische Konflikt (München 1982) xxv.

In d i t d e e l z i j n ongeveer 3700 t i t e l s b i j e e n g e b r a c h t . Een tweede d e e l o v e r m i l i t a i r e a s p e c t e n i s a a n g e k o n d i g d ) . I n Spanje i s h e t onderwerp na de dood van F r a n c o v r i j o n d e r z o e k s t e r r e i n met a l s g e v o l g een hausse i n b u r g e r o o r l o g s t u -d i e s . De h e r -d e n k i n g s g o l f van 1986 -d r a a g t , ook i n N e -d e r l a n -d , een f l i n k e s t e e n b i j om h e t a a n t a l p u b l i c a t i e s op t e j a g e n . In h e t herdenkingsnummer van h e t t i j d s c h r i f t De Vrije,'Re-v o l u t i e en b u r g e r o o r l o g . Spanje na 19 j u l i 1936', n r s . 5, 6 en 7 (zomer 1986) 83 b i z . , s t a a t op p.5 t e l e z e n : 'Over deze o o r l o g i s v e e l g e s c h r e v e n : t i e n d u i z e n d e n p u b l i k a t i e s z i j n e r a l v e r s c h e n e n ' . Wat h e t j u i s t e a a n t a l ook z i j , h e t i s i n i e d e r g e v a l enorm g r o o t . U i t g a a n d e van 25.000 t i t e l s i s s i n d s h e t b e g i n van de b u r g e r o o r l o g een gemiddelde van 500 t i t e l s per j a a r g e h a a l d . Of, a n d e r s g e r e k e n d , meer dan één p e r dag !

19. R u h l , Der Spanische Bürgerkrieg.

20. Z i e h i e r o v e r H . H e n r i c h s , 'Johan Brouwer en de Spaanse b u r g e r -o -o r l -o g ' , ce Gids 145 (1982) 79-101.

21. P r e s t o n , War of words, 4.

22. Twee v o o r b e e l d e n z i j n K.A.Maier, Guernica 26.4.1937. Die

Deutsche Intervention in Spanien und der 'Fall Guernica'

( F r e i b u r g 1975) 166 b l z . en G.Thomas en M.Morgan-Witse, The

dag Guernica died (Londen e n z . 1975) 319 b l z .

23. Z i e h i e r o v e r onder meer W.Schieder en C.Dipper e d s . , Der

Spa-nische Bürgerkrieg in der internationale Politik (1936-1939)

(München 1976) 341 b l z . Ook h e t e s s a y van D e n i s Smyth, 'Re-f l e x r e a c t i o n : Germany and the o n s e t o 'Re-f t h e S p a n i s h c i v i l war', i n : P r e s t o n , Revolution and war, 243-265.

24. Twee v o o r b e e l d e n . Zowel P.A.M. van d e r E s c h , P r e l u d e to war;

the international repercussions of the Spanish Civil War

1936-1939 (Den Haag 1962) x i i + 161 b l z . a l s W.M.Laird

K l e i n e - A h l b r a n d t , The policy of simmering; A study of British

policy during the Spanish Givil War 1936-1939 (Den Haag 1962)

x i i + 161 b l z . s t e u n e n op u i t g e b r e i d bronnenonderzoek. Spaan-se u i t g a v e n van documenten t r e f t men e c h t e r n i e t aan.

25. Thomas, The Spanish c i v i l war, G . J a c k s o n , The Spanish

Repu-blic and the c i v i l war, 1931-1939 ( P r i n c e t o n 1965) x i i i +

578 b l z .

26. G.Brenan, The Spanish Labyrinth. An account of the social and

political background of the c i v i l war (Londen enz. 1943 ,

u i t g a v e 1960) xx + 384 b l z . 27. P r e s t o n , War of words, 5

28. G i e l e , Arbeiderszelfbestuur in Spanje, 10.

29. W . L . B e r n e c k e r , Die soziale Revolution im Spanischen

Bürger-krieg. Idem, Anarchismus und BürgerBürger-krieg. Zur geschlchte der sozialen Revolution in Spanien 1936-1939 (Hamburg 1978)372 b l z .

30. P r e s t o n , Revolution and war. 31. Ibidem, 159

32. P . P r e s t o n , The coming of the Spanish Civil War: reform,

re-action and revolution in the Second Republic (Londen 1978)

x i v + 264 b l z .

33. A . P o r t a , 'De p o s i t i e van de R o o m s - K a t h o l i e k e Kerk t i j d e n s en na de Spaanse b u r g e r o o r l o g ' i n : De Spaanse burgeroorlog

en zijn gevolgen. Studium génerale-voordrachten, 99-121.

34. R . F r a s e r , Blood of Spain. The experience of c i v i l war,

1936-1939 (Londen 1979, u i t g a v e Harmondsworth 1981) 628 b l z . 35. I b i d e m , 29

36. De o r a l h i s t o r y p a s t e h i j e e r d e r t o e i n z i j n boek ín biding.

The l i f e of Manuel Cor tes,Londen 1972. D i t i s i n h e t N e d e r

-l a n d s v e r t a a -l d onder de t i t e -l 30 Jaar ondergedoken. Het -leven

van Manuel Cortes ( U t r e c h t - A n t w e r p e n 1973) 255 b l z .

37. Op een i n a p r i l 1979 i n B a r c e l o n a gehouden i n t e r n a t i o n a a l c o l l o q u i u m o v e r de Spaanse B u r g e r o o r l o g s p r a k F r a s e r o v e r z i j n onderzoeksmethode en o v e r de ' k l a s s e n s t r i j d ' i n de b u r -g e r o o r l o -g . Z i e P.Broué, R . F r a s e r en P . V i l a r , Metodolo-gía

his-torica de la Guerra y Revolución Españolas ( B a r c e l o n a 1980)

122 b l z .

38. R . F r a s e r , 'The p o p u l a r e x p e r i e n c e o f war and r e v o l u t i o n 1936-'9' i n : P r e s t o n , R e v o l u t i o n and war, 240.

39. F r a s e r , Metodología histórica, 43.

40. Z i e : De Spaanse burgeroorlog en zijn gevolgen. Studium

géne-rale-voordrachten.

41. F r a s e r noemt i n B l o o d of Spain, 32 i n d i t v e r b a n d s p e c i a a l Andalusië. Z i e bv. ook D . M i t c h e l l , De Spaanse Burgeroorlog.

Ooggetuigen spreken na de dood van Franco (Weesp 1986) 219

b l z . ( v e r t a l i n g van The Spanish Civil War, Londen 1982) 7;

i J.A.Schalekamp. Van een eiland kun je niet vluchten.

Mal-lorca 1936, gesprekken met overlevenden (Weesp 1984) 170 b l z . ,

9, H . W i l l e m s e , De onvoltooide revolutie. Burgeroorlog in een

Spaans dorp (Amsterdam 1986) O v e r i g e n s g e b r u i k t e I s a a c Deut-s c h e r d e z e l f d e h o o f d t i t e l i n 1967 v o o r z i j n beDeut-schouwing o v e r v i j f t i g j a a r R u s s i s c h e r e v o l u t i e .

42. R u h l , Der Spanische Bürgerkrieg, x x i

43. ba Guerra Civil Española.Palacio de C r i s t a l d e l R e t i r o , Mad r i Mad , octubre/Madiciembro 1980. C a t a l o g u s , u i t g a v e van M i n i s t e -r i o de Cultu-ra/Di-rección G e n e -r a l d e l P a t -r i m o n i o A-rtístico, A r c h i v o s y Museos, 130 b l z .

44. R . S a l a s Larrazábal, Los datos exactos de la Guerra Civil

(Madrid 1980) x v i i + 310 b l z . 45. I b i d e m , x v i i .

46. ' ( • . - ) nunca se llegará a e s c r i b i r una h i s t o r i a d e f i n i t i v a (...)' ( n o o i t z a l men e r i n s l a g e n een d e f i n i t i e v e g e s c h i e d e

-n i s t e s c h r i j v e -n ) , i -n : La Guerra Civil Española, C a t a l o g u s

van h e t M i n i s t e r i o de C u l t u r a .

47. Antony Beevor bv. b e s l u i t de i n l e i d i n g van z i j n boek The nish C i v i l War (Londen 1982) 320 b l z . , 8, a l s v o l g t : The Spa-n i s h C i v i l War i s p r o b a b i y t h e most c o Spa-n v i Spa-n c i Spa-n g r e m i Spa-n d e r t h a t the l a s t word on h i s t o r y i s i m p o s s i b l e ' .

48. R . C a r r , The Spanish tragedg. The c i v i l war in perspective

(London 1977) x x i i + 3 3 6 b l z .

49. B e e v o r , The Spanish Civil War.

50. M i t c h e l l , De Spaanse Burgeroorlog. Ooggetuigen spreken. 51. Fernando D i a z - P l a y a , La guerra de España en sus documentos

( B a r c e l o n a 1986).

52. José Manuel Cuenca T o r i b i o , La Guerra Civil de 1936(Madrid 1986).

53. Manuel Tunon de L a r a e.a., La Guerra Civil. 50 años después

( B a r c e l o n a 1985).

54. J.W.Cortada ed., Historical dictionary of the Spanish civil

war, 1936-1939 ( W e s t p o r t / L o n d e n 1982) x x v i i i + 571 b l z . 55. James W.Cortada i s h i s t o r i c u s en b i b l i o g r a a f . A l s e x p e r t i n

d a t a - p r o c e s s i n g i s h i j verbonden aan de IBM C o r p o r a t i o n . Op het t e r r e i n van de Spaanse g e s c h i e d e n i s p u b l i c e e r d e h i j ; A bibliographic guide to Spanish diplomatic history, ¡ 4 6 0

-1977 ( W e s t p o r t / L o n d e n -1977) x i i i + 390 b l z . ; Two na tic, ris

over time, Spain and the United States 1 7 7 6 - 1 9 7 7 ( W e s t p o r t /

Londen 1978) 305 b l z . ; Spain and The American Civil War,

re-lations at mid-century, 1 8 5 5 - 1 8 6 8 ( P h i l a d e l p h i a 1980) 121 b l z . ; a l s r e d a c t e u r b e z o r g d e h i j Spain in the twentieth cen-tury world: essays on Spanish diplomacy 1898^1978 (Londen 1980) 297 b l z .

56. C o r t a d a , Dictionary, 389.

57. G.J.Hoek, "La Pas i o n a r i a1, Vrij Nederland (14 december 1985) 11

58. C o r t a d a , Dictionary, 172.

59. R.de J o n g , De Spaanse Burgeroorlog (Den Haag 1963) 320 b l z .

60. P . E i m e r s , Anarchisten & marxisten in de Spaanse Burgeroorlog

( D r i e b e r g e n 1973) 98 b l z . en G i e l e , Arbeiderszelfbestuur.

61. C . B r e n d e l , Revolutie en contrarevolutie in Spanje. Een

ana-lyse (Baarn 1977) 416 b l z .

62. I b i d e m , 9

63. M.Braams, E . R i b b i n k en A.Zwaga e d s . , 'Nederland en de

Spaan-se B u r g e r o o r l o g ' , , utrechtSpaan-se Historische Cahiers 3 (1982)

1, 97 b l z .

64. M.Braams, H.Dankaart, F.Groot e.a., 'Wat dunkt u van Spanje'

Nederlanders en de Spaanse Burgeroorlog, 1936-1939(Amsterdam 1984) 96 b l z .

65. Z i e de b i j d r a g e van H . H e i n r i c h s in:'Wat dunkt u van Spanje', 27-42.

66. De Volkskrant w i j d d e de w e k e l i j k s e b i j l a g e 'Het V e r v o l g ' van z a t e r d a g 19 a p r i l 1986 onder de t i t e l 'Scheurend S p a n j e ' aan de Spaanse B u r g e r o o r l o g .

67. J . J . F 1 i n t e r m a n , Nederlandse v r i j w i l l i g e r s i n d i e n s t van de Spaanse Republiek 1936-1939. Lesbrief voor de hogere klassen van HAVO en vno ( z . p . , z . j . (= Amsterdam 1 9 8 6 ) ) ; C . N i g t e n ,

'De Spaanse B u r g e r o o r l o g . Na 50 j a a r nog n i e t v e r w e r k t ' ,

Reflector 27, n r . 7 , (1986) 236-242.

68. B i j M e u l e n h o f f v e r s c h e e n i n 1985 i n h e r d r u k de v e r t a l i n g van de roman Palace door Claude Simon, w i n n a a r van de N o b e l p r i j s v o o r l i t e r a t u u r 1985. Thiema v e r z o r g d e i n 1986 een h e r d r u k van Johan Brouwers In de schaduw van de dood met een i n t e r -e s s a n t nawoord o v -e r d-e a u t -e u r -e n z i j n w-erk door C h r i s van der H e i j d e n .

69. De v e r t a l i n g v a n D . M i t c h e l l , De Spaanse Burgeroorlog.

Oogge-tuigen spreken na Franco's dood, a l s b e g e l e i d e n d e p u b l i c a t i e b i j de V P R O - t e l e v i s i e s e r i e . Een h o o g s t ongenuanceerde u i t g a v e , d i e h e t midden houdt t u s s e n een becommentarieerde b r o n n e n v e r -z a m e l i n g en een b e e l d v e r h a a l , v e r s c h e e n b i j u i t g e v e r i j Raket & L o n t t e Amsterdam onder de t i t e l JVo Pasaran: Notities over

de Spaanse Burgeroorlog, 144 b l z . A l s s a m e n s t e l l e r s worden

genoemd 'Herman & J o h n ' .

70. H.Dankaart, J . J . F 1 i n t e r m a n , F.Groot e n R.Vuurmans, De oorlog begon in Spanje. Nederlanders in de Spaanse Burgeroorlog 1 9 3 6 - 1 9 3 9 (Amsterdam 1986) 177 b l z .

71. F.Groot e n R.Vuurmans,1 1 Ik kwam om t e g e n h e t f a s c i s m e t e

v e c h t e n ' . N e d e r l a n d s e i n t e r b r i g a d i s t e n i n de Spaanse B u r g e r

-o -o r l -o g ' i n : ' Wat dunkt u van Spanje', 67-94.

72. H.Hermans e d . , Littekens in een gelooide stierehuid.

Neder-landstalige schrijvers over de Spaanse Burgeroorlog

1936-1939 (Weesp 1986) 265 b l z .

73. G.Lütke M e i j e r , Voorspel wereldbrand. Een ooggetuigever slag

van de Spaanse Burgeroor log. (Den Haag 1986) 160 b l z .

74. De Vrije, ' R e v o l u t i e en b u r g e r o o r l o g . Spanje na 19 j u l i 1936'. 75. Ibidem, 77

76. W i l l e m s e , De onvoltooide revolutie.

77. J.A.Schalekamp, Van een eiland kun je niet vluchten.