14 november 2013
32
Professor Flip de Kam maakt zich zorgen over de snelheid waarmee de Participatiewet moet worden ingevoerd en over de bezuinigingen die ermee ge- paard gaan. De operatie kan gemeenten in grote financiële problemen brengen en uiteindelijk een sneeuwbaleffect veroorzaken. “Een nachtmerrie- scenario, waarbij ik niet uitsluit dat het Rijk de zaak uiteindelijk moet overnemen.”
tEKst: PEtER booRsma, bEElD: casPER Rila
‘ We gaan boze tijden tegemoet’
Participatiewet met te veel gemak ingevoerd, vindt professor Flip de Kam
F
lip de Kam is bezorgd. Over het gemak waarmee regeerakkoorden worden ingevuld en de Participatiewet wordt ingevoerd. “We gaan boze tijden tegemoet”, zegt hij. En met gevoel voor understatement: “Het getuigt van wel heel veel ambitie om zo’n majeure operatie in vijftien maanden te willen doorvoeren. Het is een enorme bestuurlijke, organisatorische en financiële veranderopgave. Bij de decentralisaties van jeugdzorg, de dienstverlening uit de AWBZ en het participatiebudget moeten miljarden bezuinigd worden. Twee maanden geleden noemde het Centraal Planbureau in een notitie een bezuinigingsbedrag van circa 4 miljard euro.”Volgens De Kam, honorair hoogleraar Financiën van de publieke sector aan de Rijksuniversiteit Groningen, is dat een grote bedreiging voor de gemeentefinanciën. “In de periode 2013-2017 stevenen de gemeenten volgens recente berekeningen van het Centrum voor Onderzoek van de Economie van Lagere Overheden toch al af op een tekort van bijna 3 miljard euro. Veel gemeenten hebben onvoldoende buffers om deze tekorten op te vangen.
Daarom bestaat een grote kans dat ze in de problemen komen en artikel 12-gemeente worden. Dan moeten ze de belastingen verhogen en wordt de rest bijgepast uit
14 november 2013
33
>
het gemeentefonds. Maar de omvang van het gemeente- fonds ligt vast. Het geld voor artikel 12-gemeenten gaat af van wat voor de overige gemeenten beschikbaar is.
Een toenemend aantal daarvan zal op haar beurt in de problemen kunnen komen. Omdat het gemeentefonds mee-ademt met de Rijksbegroting en dat fonds door het recente 6-miljardpakket ook nog eens kleiner wordt, kan zelfs een sneeuwbaleff ect ontstaan. Een nachtmer- riescenario, waarbij ik niet uitsluit dat het Rijk de zaak uiteindelijk fi nancieel overneemt.”
De Kam ziet nog meer problemen bij de invoering van de Participatiewet. Zo is hij op grond van ‘micro-ervaringen’
niet onder de indruk van de inspanningen van de sociale dienst in zijn woonplaats om jongeren te activeren. “Ze hebben maar heel af en toe een gesprek. De samenwer- king met het UWV loopt vaak stroef. Het naleven van de sollicitatieplicht wordt niet gecontroleerd.” Als de sociale dienst niet eens zijn eigen klanten kan bedienen, hoe gaat het dan al de nieuwe doelgroepen bedienen?, vraagt hij zich af. “Volgens de plannen in de Participatiewet zitten er in 2020 nog maar 30 duizend mensen in de WSW. Dat lijkt mij een illusie. Een speciaal probleem doet zich voor bij hun pensioenfonds. Wanneer nau- welijks jonge deelnemers toetreden, komt dat in grote fi nanciële problemen. Er zou een dekkingstekort van een half miljard euro op komst zijn. Wie gaat dat aanvullen?
Die 100 duizend banen voor arbeidsgehandicapten die het bedrijfsleven beloofd heeft, komen niet zomaar uit de lucht vallen. Een groot aantal werkgevers betaalt liever de boete voor het niet halen van het quotum.”
ingRiJPEn
Sprank is bij De Kam vanwege de aanstaande publicatie van zijn boek Voor elkaar en met elkaar?, een naar eigen zeggen uit de hand gelopen project. Stichting Instituut Gak had hem gevraagd drie onderzoeksprojecten van anderen te coördineren en wat cijfers op een rij te zetten om beter zicht te krijgen op de toekomst van de sociale zekerheid. Het resultaat is een boek van bijna driehon- derd bladzijden, waarin hij op basis van cijfers laat zien dat de uitgaven aan sociale zekerheid dreigen te escale- ren. Sociale zekerheid in de brede zin dan wel, waar- toe naast uitkeringen en pensioenen ook de collectief gefi nancierde gezondheidszorg wordt gerekend. In 2012 werd aan dat alles 198 miljard euro uitgegeven, bijna een kwart van de nationale economie en ongeveer de helft van de overheidsuitgaven. Omdat de economie in de periode tot 2025 volgens de verwachting van De Kam slechts mondjesmaat zal groeien, wordt de betaalbaar-
heid hiervan een probleem.
In de jaren tachtig probeerde men de sociale uitgaven in toom te houden door de hoogte van de uitkeringen naar beneden te brengen. Tegenwoordig is de poging steeds meer gericht op het reduceren van het aantal uitkeringsontvangers. Met enig succes. Dat ligt anders voor de collectief gefi nancierde zorgvoorzieningen. Die lopen gigantisch op. Ging in 1980 het leeuwendeel van de collectieve uitgaven nog op aan sociale zekerheid en slechts een klein deel aan de zorg – respectievelijk 19,1 en 4,6 procent van de economie –, nu is dat 12,9 en 10,6 procent.
Sinds 1980 is de koopkracht van AOW’ers licht gestegen en die van bijstandsontvangers met bijna een tiende gedaald. In die periode is de verhouding tussen actieven en niet-actieven verslechterd van 63 naar 78. Met andere woorden: iedere honderd werkenden moeten 78 niet- actieven onderhouden.
De Kam wijst erop dat extra economische groei mogelijk is door een forse verbetering van de arbeidsproductiviteit of wanneer meer mensen langer gaan werken. Vergrij- zing en economische stagnatie maken ingrijpen in de sociale zekerheid onontkoombaar; de collectieve lasten stijgen of de voorzieningen worden soberder. Daarom zijn voor de periode 2011-2017 afspraken gemaakt over 33 miljard aan bezuinigingen en 21 miljard aan lastenver- zwaringen, in totaal 54 miljard euro.
vERsobERing
“Economen en sociologen hebben de neiging te zeggen hoe het moet. In mijn boek heb ik echter geprobeerd zo veel mogelijk te beschrijven en me te onthouden van beleidsaanbevelingen. Zo laat ik me bijvoorbeeld niet uit over de discussie over de bijdrage van jongeren aan de pensioenen van ouderen. Ik laat alleen zien hoe de herverdeling via de gebruikelijke ‘doorsneepremie’
werkt”, aldus De Kam. “Wat niet wil zeggen dat ik er geen ideeën over heb”, haast hij zich eraan toe te voegen.
Zo kan hij zich wel degelijk vinden in het gedachtengoed van de Participatiewet. Het zijn vooral de snelheid en de ingeboekte omvang van de bezuinigingen die hem zorgen baren.
‘ Moet toch alles hetzelfde,
dan kunnen gemeenten maar
beter zeggen: wij worden wel
uitvoeringskantoor ’
C
M
Y
CM
MY
CY
CMY
K
advertentie fraude en handhaving def outline.pdf 1 30-10-2013 15:46:48
14 november 2013
34
zelfsprekendheid gaat er vanaf.” Een goede zaak, vindt de honorair hoogleraar. Vooral in de jaren negentig zijn er veel breed toegankelijke voorzieningen bijgekomen, zo- als de ruime subsidies voor mantelzorg en kinderopvang:
ineens kregen opa en oma betaald voor het oppassen op hun kleinkinderen. Een bemiddelde Limburger kreeg als zorgvoorziening zelfs eens een zwembad vergoed. “Het is goed dat er een versobering komt en dat de AWBZ er weer alleen is voor de onverzekerbare risico’s. Als er een- maal een recht bestaat, verdwijnt de vanzelfsprekendheid om elkaar te helpen.”
De Kam vindt het niet meer dan normaal dat een oudere die veel zorg nodig heeft zijn huis ‘opeet’ om de eigen bijdrage te betalen. “Waarom zou je een eigen huis anders behandelen dan spaargeld? In Duitsland betalen kinderen of ouders mee aan kosten van de care. Wat is daar mis mee? Even zo: als jongeren niet willen werken voor hun uitkering, dan moeten ze zich maar door hun ouders laten onderhouden.”
UitvoERingsKantooR
Als taken worden overgeheveld naar gemeenten, gaan er lokaal verschillen ontstaan in voorzieningen. Er is dan geen afdwingbaar recht meer. “Daar kan ik me in vinden. Maar er dreigt wel een zekere willekeur.” Dat kan Kamervragen oproepen waardoor de overheid de voorwaarden landbreed weer strak trekt, denkt De Kam.
“Ik vind dat de Kamer daar vanaf moet blijven. Het is het een of het ander. Decentraliseren betekent dat verschillen in voorzieningen ontstaan. Moet toch alles hetzelfde, dan kunnen de gemeenten maar beter zeggen: ‘Wij worden wel uitvoeringskantoor, vertel jij het maar’.”
Maar hoe zit het op termijn met het budget voor sociale voorzieningen? De Kam: “Alleen als de economie weer gaat groeien en alle maatregelen om de Nederlandse economie op termijn houdbaar te maken worden doorge- voerd, is het ergste wel achter de rug. Het kabinet zoekt de bulk van de bezuinigingen nu in de zorg. Als dat lukt, komt er weer meer ruimte in de sociale sector.” * Volgens De Kam valt er niet aan te ontkomen dat het
bereik van de sociale zekerheid kleiner wordt en de voorzieningen minder. “Nederlanders die zijn opge- groeid met het idee dat de verzorgingsstaat steeds beter en steeds breder werd, moeten eraan gaan wennen dat de verzorgingsstaat minder en selectiever wordt. De van-
‘Niet bij de pakken neerzitten’
“ik herken het beeld dat De Kam schetst”, zegt leida Rasing, directeur arbeidsmarkt en sociale Zaken en transitiemanager werkontwikkelbedrijf bij de gemeente Den bosch. “ik deel het principe dat we veel selectiever moeten zijn in wat we aan wie vergoeden. Dat mensen die dat zelf kunnen betalen een zwembad vergoed krijgen, kan natuurlijk niet. maar er moet wel voldoende geld overblijven om de mensen die het écht nodig hebben te kunnen bedienen.”
anders dan De Kam vindt Rasing niet dat de veranderingen te snel worden doorgevoerd. “sociale diensten worden regelmatig geconfronteerd met een nieuwe wetgeving en zijn gewend deze snel te implementeren. als de Eerste Kamer de Participatiewet begin volgend jaar goedkeurt, hebben we nog driekwart jaar om deze te implementeren. Dat is genoeg.”
Rasing maakt zich zorgen over de bezuinigingen die met de decentralisaties gepaard gaan. Het probleem zit volgens haar niet eens zo zeer in het deel van de Partici- patiewet. Daar zijn het vooral de lonen en het pensioen van de WsW’ers die een groot beslag leggen op het budget. vooral de aWbZ en jeugdzorg kunnen veel gaan merken van de bezuinigingen. “De meeste uitgaven op het gebied van werk en in- komen liggen vast: als iemand recht heeft op een uitkering kun je die niet weigeren.
Dat betekent dat de bezuinigingen neerslaan bij de aWbZ en de jeugdzorg, waar gemeenten veel meer vrijheid hebben.”
“De Kam vindt dat de sociale dienst in zijn woonplaats niet veel doet om jongeren aan het werk te helpen. Het kan zijn dat dit een bewuste keuze is. in Den bosch zetten we sterk in op jongeren en is het naleven van de sollicitatieplicht een hoge prioriteit. Dat zijn precies die verschillen in aanpak per gemeente waarover ook De Kam het heeft.”
De bezuinigingen dwingen tot het maken van keuzes. “Ze stimuleren ons om crea- tief te zijn met wat nog wel kan. gemeenten moeten niet bij de pakken neerzitten.
De Kam vraagt zich af of werkgevers de 100 duizend banen voor arbeidsgehandicap- ten die zijn beloofd wel gaan leveren. maar als gemeente moet je je actief opstellen.
via een inkoopbeleid met veel aandacht voor social return kun je ook banen voor arbeidsgehandicapten afdwingen.”
