Handreiking
AAN DE SLAG
MET EENZAAMHEIDS- INTERVENTIES
• Eric Schoenmakers,
Fontys Hogeschool Mens en Gezondheid
• Tamara Bouwman, Vilans
• Theo van Tilburg, Vrije Universiteit Amsterdam
INHOUD
Introductie 5
Doelen 7
Hoofddoelen 8
Subdoel 8
Werkzame elementen voor eenzaamheidsinterventies 10
Algemene werkzame elementen 13
Werkblad eenzaamheidsinterventies 17
Instructie 18
Werkblad eenzaamheidsinterventies 20
Het werkblad: een (deel van een) voorbeeld 21
Bijlage 1 Verantwoording onderzoek algemene werkzame elementen 27
Literatuur bij Bijlage 1 34
3
INTRODUCTIE
Wetenschappelijk onderzoek heeft de nodige kennis opgeleverd over
eenzaamheidsinterventies. Deze kennis is voor professionals (en vrijwilligers) die bij de ontwikkeling en uitvoering van eenzaamheidsinterventies betrokken zijn lastig toegankelijk. Dit komt onder andere door de hoeveelheid wetenschappelijke publicaties, door de complexiteit van dit type documenten, doordat voor toegang tot publicaties soms betaald moet worden en doordat professionals niet altijd weten waar ze moeten zoeken en de tijd niet hebben om alles te lezen.
Hierdoor wordt relevante kennis vaak niet toegepast en dat is een gemiste kans in de
aanpak van eenzaamheid. Het toepassen van wetenschappelijke kennis kan het succes van een eenzaamheidsinterventie vergroten. Interventies met een theoretische onderbouwing hebben vaak een groter
effect dan interventies zonder onderbouwing (Movisie, 2020).
Deze handreiking bevat een overzicht van beschikbare kennis over eenzaam- heidsinterventies anno 2021. Het is
grotendeels gebaseerd op het artikel ‘Naar een gerichte aanpak van eenzaamheid:
Zeven werkzame elementen in
eenzaamheidsinterventies’, geschreven
door Tamara Bouwman en Theo van Tilburg
(2020). Zij bestudeerden 21 reviews van eenzaamheidsinterventies met in totaal 119 unieke eenzaamheidsinterventies en ontdekten hierin vier subdoelen en zeven werkzame elementen voor
eenzaamheidsinterventies. Aanvullend is voor deze handreiking een analyse uitgevoerd
(zie Bijlage 1 voor de verantwoording). Dit resulteerde in negen algemene werkzame elementen.
In deze handreiking worden subdoelen, werkzame elementen voor eenzaam-
heidsinterventies en algemene werkzame elementen beschreven. Daarnaast is een werkblad ontwikkeld dat gebruikt kan
INTRODUCTIE
5
6
worden in de ontwikkeling en evaluatie van eenzaamheidsinterventies. Het doel is om ontwikkelaars, eigenaars en uitvoerders van interventies uit te dagen meer focus aan te brengen in interventies en deze beter te onderbouwen. Door telkens opnieuw kritisch na te denken en een interventie te evalueren en bij te stellen, wordt deze telkens beter en speelt deze beter in op het complexe vraagstuk van eenzaamheidsaanpak.
Parallel aan het schrijven van deze handreiking heeft een onderzoek
plaatsgevonden waarbij in twee creatieve sessies is samengewerkt met de praktijk.
Met hen is gesproken over de inhoud en de vorm van de handreiking, in hoeverre deze waardevol is in de ontwikkeling van
hun eenzaamheidsinterventies en wat een passende manier is om deze kennis over te dragen. Hun inbreng heeft bijgedragen aan de vormgeving en inhoud van dit document.
Dit onderzoeksproces werd mede begeleid door Sanne van Loosdrecht (studente Master Healthy Ageing, Fontys Hogescholen).
Eenzaamheid
Eenzaamheid wordt gedefinieerd als ‘het subjectieve gevoel van een onplezierig tot ontoelaatbaar gemis aan (kwaliteit van) bepaalde sociale relaties’ (De Jong
Gierveld, 1998). Eenzaamheid is een complex probleem, met veel verschillende ervaringen en oorzaken. Dit maakt eenzaamheid een lastig probleem om aan te pakken.
Voorafgaand aan kennis over
eenzaamheidsinterventies is het van belang kennis te hebben over wat eenzaamheid is. Hierover zijn verschillende, goed
toegankelijke publicaties geschreven.
Lees bijvoorbeeld ‘Zicht op eenzaamheid:
Achtergronden, oorzaken en aanpak’
(gratis beschikbaar via http://hdl.handle.
net/1871/55577), het dossier ‘wat werkt bij de aanpak van eenzaamheid’ waarvan jaarlijks een nieuwe versie verschijnt (gratis beschikbaar via de website van Movisie:
www.movisie.nl) of bekijk de gratis kennisclip
‘wat is eenzaamheid’.
DOELEN
Een eenzaamheidsinterventie is een gerichte ingreep welke als hoofddoel heeft om
‘iets’ met eenzaamheid te doen. Dat ‘iets’
kan verschillende dingen betreffen, zoals het verminderen, bestrijden, tegengaan, voorkomen of bespreekbaar maken van eenzaamheid. Naast ‘eenzaamheid’
hebben sommige interventies ook andere hoofddoelen. Daar gaat dit document
niet over. Om het hoofddoel te bereiken kunnen subdoelen worden geformuleerd en nagestreefd. Subdoelen vormen een tussendoel richting het realiseren van het hoofddoel. Bouwman en Van Tilburg (2020) benoemen in hun werk vier subdoelen.
HOOFDDOEL
Bijvoorbeeld eenzaamheid verminderen, aanpakken, bestrijden of leren omgaan met eenzaamheid
SUBDOELEN
Het verbeteren (of vergroten) van het sociale netwerk
Het doel is het realiseren van plezierige en nuttige sociale contacten voor het eenzame individu. Het kan gaan om het aangaan
van nieuwe relaties, het onderhouden van bestaande relaties en het (leren) omgaan met verlies van relaties.
Het vergroten van het gevoel erbij te horen
Het doel is om het gevoel (wezenlijk) deel uitmaken van een groep, het participeren en het zijn van een sociaal wezen te
vergroten. Mensen willen ingebed zijn in sociale verbanden. Het gaat erom het gevoel te ervaren dat er iemand is waarop de eenzame persoon kan rekenen op het moment dat daar behoefte aan is en dat het vanzelfsprekend is dat hij of zij deelneemt aan gezamenlijke activiteiten.
DOELEN
8
9
Het vergroten van intimiteit
Het doel is de ervaring van ‘gehechtheid’ en het gevoel dat iemand een intieme relatie heeft met een ander persoon en dat deze persoon er speciaal voor hem of haar is te vergroten.
Het vergroten van het gevoel betekenis te hebben
Het doel is om de eenzame persoon te laten ervaren dat deze een doel in het
leven heeft en bijdraagt aan een sociaal of maatschappelijk verband.
Het gaat er niet om dat iedere
eenzaamheidsinterventie alle subdoelen nastreeft. Meer subdoelen nastreven is niet per se beter. Subdoelen stellen kan helpen om meer focus aan te brengen in een
interventie en deze beter te onderbouwen.
WERKZAME ELEMENTEN VOOR
EENZAAMHEIDSINTERVENTIES
11
In hun onderzoek vonden Bouwman en Van Tilburg (2020) dat bepaalde elementen in eenzaamheidsinterventies werden ingezet om de subdoelen te bereiken. Dit noemen zij werkzame elementen. Hieronder worden de zeven werkzame elementen benoemd.
‘Werkzaam’ betekent niet hetzelfde als
‘effectief’. Het is niet zo dat werkzame
elementen in alle gevallen succesvol zijn in de aanpak van eenzaamheid.
Bezigheden
Hierbij hebben mensen het gevoel dat ze op betrokken wijze bijdragen aan een productieve
activiteit of deelnemen aan vrijetijdsbesteding.
Ze ervaren tevredenheid of plezier door
bezig te zijn, zodat eenzaamheid minder van belang of op de voorgrond is. Dit kunnen sociale activiteiten zijn, maar dat hoeft niet.
Dit kunnen groepsgewijze en individuele activiteiten zijn. Indirect kan deelname
leiden tot meer of betere sociale relaties met anderen.
Ontmoeten
Hierbij hebben mensen de gelegenheid sociale interactie te hebben met anderen, nieuwe
sociale contacten op te doen en hierdoor het
gevoel van ‘erbij horen’ te ontwikkelen. Het gaat in eerste instantie vaak om oppervlakkige contacten, maar het kan zijn dat contacten na verloop van tijd hechter worden.
Praktisch ondersteunen
Als mensen worden ondersteund in praktisch zaken, krijgen zij het gevoel ingebed te zijn in een grotere, zorgzame context. Wanneer een persoon weet dat hij of zij (gemakkelijk) om hulp kan vragen, draagt dit bij aan
het gevoel er niet alleen voor te staan. De focus ligt op steun. Het gaat niet om het ontwikkelen van hechte relaties.
WERKZAME ELEMENTEN VOOR
EENZAAMHEIDSINTERVENTIES
12
Betekenisvol contact
Hierbij wordt een vertrouwensband
gecreëerd. Er is regelmatig en langlopend contact met een persoon die genoeg om je geeft om tijd en energie in de relatie te stoppen. De eenzame persoon krijgt hierdoor het gevoel dat de andere er voor hem of haar is en dat geeft een gevoel van verbondenheid en veiligheid.
Sociale vaardigheden
Het ontwikkelen van sociale vaardigheden maakt het meer waarschijnlijk dat de
eenzame persoon gesprekken aangaat, deze gaande kan houden en makkelijker contact kan maken. De eenzame persoon leert intimiteit in relaties te bouwen,
goed luisteren en problemen in relaties te overwinnen. De eenzame persoon is
hierdoor zekerder van zichzelf, en voelt zich meer waardig als vriend of gesprekspartner.
Hierdoor heeft hij of zij handvatten om een sociaal netwerk op te bouwen.
Realistische verwachtingen
Het is van belang realistische verwachtingen te hebben over de sociale omgeving.
Mensen met verkeerde verwachtingen over de hoeveelheid, diepgang of aard van (een bepaald) sociaal contact kunnen teleurgesteld raken als niet aan die
verwachtingen wordt voldaan. Eenzame mensen hebben soms onrealistische
beelden over wat ze van een ander mogen verwachten. Wanneer eenzame mensen wél realistische verwachtingen hebben van hun omgeving leidt dit eerder tot positieve ervaringen in sociale situaties.
Betekenisvolle rol
Als persoon mag je iets betekenen voor anderen. Dit geeft het gevoel van waarde te zijn, relevant te zijn of deel uit te maken van een groter geheel. Dit vergroot het
zelfvertrouwen, waardoor mensen ook makkelijker kunnen omgaan met de eigen situatie. Hierbij is het van belang dat de persoon het gevoel heeft dat zijn of haar inzet wordt gezien en gewaardeerd.
Het gaat er niet om dat iedere
eenzaamheidsinterventie alle werkzame elementen inzet. Meer werkzame
elementen inzetten is niet per se beter.
Nadenken over werkzame elementen kan helpen om meer focus aan te brengen in een interventie en deze beter te
onderbouwen.
ALGEMENE WERKZAME
ELEMENTEN
14
In aanvulling op de eerder genoemde werkzame elementen voor
eenzaamheidsinterventies die een bijdrage kunnen leveren aan de realisatie van
subdoelen, zijn er ook algemene werkzame elementen die belangrijk zijn. Deze algemene werkzame elementen zijn niet per se
gekoppeld aan een specifiek subdoel, maar zijn basisvoorwaarden voor succesvolle
eenzaamheidsinterventies.
Voor deze handreiking is een overzicht gemaakt met negen algemene werkzame elementen welke voortkomen uit
reviewartikelen van eenzaamheidsinterventies (zie Bijlage 1 voor toelichting). In principe zijn zij ook van toepassing op interventies met een ander doel.
Theoretische onderbouwing
Eenzaamheidsinterventies waaronder een
doordacht theoretisch, methodisch fundament ligt met betrekking tot eenzaamheid en
eventueel een andere (sociale) theorie (bijvoorbeeld met betrekking tot sociaal leren, hechting of groepsontwikkeling) zijn succesvoller dan interventies waarbij dit niet het geval is.
Onderzoekende benadering
Eenzaamheidsinterventies waarbij evaluatie structureel plaats vindt en waarbij een vorm van (proces )onderzoek is ingebouwd, zijn succesvoller dan interventies waarbij dit niet het geval is.
Selectie van deelnemers
Eenzaamheidsinterventies waarbij deelnemers een meer overeenkomstige problematiek
hebben en er dus met een homogene, specifieke groep wordt gewerkt, zijn
succesvoller dan interventies waarbij dit niet het geval is. Eenzaamheidsinterventies waarbij
ALGEMENE WERKZAME ELEMENTEN
15
deelnemers zichzelf (na doorverwijzing)
bewust aanmelden voor een activiteit gericht op eenzaamheid zijn succesvoller dan
interventies waarbij dit niet het geval is.
Inbreng van deelnemers
Eenzaamheidsinterventies waarbij deelnemers actief inbreng hebben in het verloop
van de interventie (inclusief de planning,
implementatie en evaluatie) zijn succesvoller dan interventies waarbij dit niet het geval is.
Eenzaamheidsinterventies waarbij deelnemers bereid zijn tijd en energie te investeren in het aanpakken van de eigen eenzaamheid zijn succesvoller dan interventies waarbij dit niet het geval is.
Kwaliteit van uitvoerders
Eenzaamheidsinterventies waarbij aandacht is voor selectie, training en ondersteuning van aanbieders (professionals en vrijwilligers) zijn succesvoller dan interventies waarbij dit niet het geval is. Er dient draagvlak te zijn voor de interventie vanuit verschillende lagen van de organisatie. Eenzaamheidsinterventies
waarbij er sprake is van professionele inzet zijn succesvoller dan interventies waarbij dit niet het geval is.
Maatwerk benadering
Eenzaamheidsinterventies waarbij gericht gewerkt wordt aan een specifieke oorzaak van eenzaamheid – en waarbij dus maatwerk
geleverd wordt – zijn succesvoller dan interventies waarbij dit niet het geval is.
Looptijd, duur en frequentie
Eenzaamheidsinterventies die een langere
looptijd hebben en waarbij sprake is van meer en meer frequente contactmomenten, zijn
succesvoller dan interventies waarbij dit niet het geval is.
Meervoudige aanpak
Een aanpak waarbij gewerkt wordt met een combinatie van eenzaamheidsinterventies is eerder succesvol dan een op zichzelf staande interventie.
16
Inzet van technologie als hulpmiddel Eenzaamheidsinterventies waarbij (nieuwe) technologie als hulpmiddel wordt ingezet zijn succesvoller dan interventies waarbij dit niet het geval is. Anders dan bij de
andere genoemde werkzame elementen is technologie geen basisvoorwaarde, maar een pré.
Algemene werkzame elementen zijn basisvoorwaarden voor
eenzaamheidsinterventies. Het is essentieel dat deze op orde zijn. Nadenken over
de toepassing van algemene werkzame
elementen kan helpen om meer focus aan te brengen in een interventie en deze beter te onderbouwen.
WERKBLAD
EENZAAMHEIDSINTERVENTIES
18
Bovengenoemde informatie helpt meer focus aan te brengen in een interventie en deze beter te onderbouwen. Dat is ook het doel van het werkblad (zie volgende pagina). Volg onderstaande instructies en breng jouw interventie in kaart. Gebruik dit als instrument om goed na te
denken over je handelen en om – waar mogelijk – steeds verbeteringen aan te brengen in je ontwerp. Dit werkblad is ontwikkeld om bestaande eenzaamheidsinterventies te evalueren, maar kan ook worden gebruikt om nieuwe eenzaamheidsinterventies te ontwikkelen.
INSTRUCTIE
1. Benoem je hoofddoel en vul dit in.
2. Benoem één of meer subdoelen welke je inzet om het hoofddoel te bereiken en vul deze in.
a. Vraag je kritisch af of het subdoel goed aansluit bij het hoofddoel.
b. Vraag je kritisch af of het subdoel wordt bereikt.
c. Kies eventueel extra subdoelen welke je inzet om het hoofddoel te bereiken.
d. Trek waar passend pijlen tussen subdoelen en het hoofddoel.
WERKBLAD EENZAAMHEIDSINTERVENTIES
19
3. Kies één of meer werkzame elementen welke je momenteel inzet om het subdoel te bereiken. Vul deze in.
a. Vraag je kritisch af of het werkzame element goed aansluit bij het subdoel.
b. Vraag je kritisch af of je iets kan doen om het werkzame element beter in te zetten.
c. Kies eventueel extra werkzame elementen welke je inzet om het subdoel te bereiken en geef aan hoe dat kan.
d. Trek waar passend pijlen tussen werkzame elementen en de daarbij passende subdoelen.
4. Benoem de concrete activiteiten of handelingen die in jouw interventie gekoppeld zijn aan het werkzame element. Vul deze in.
a. Vraag je kritisch af of de activiteit goed aansluit bij het werkzame element.
b. Vraag je kritisch af of je iets kan doen om de concrete activiteiten of handelingen beter in te zetten.
c. Bedenk eventueel aanvullende concrete activiteiten welke je inzet om aan het werkzame element te werken.
d. Trek waar passend pijlen tussen de concrete activiteiten en de daarbij passende werkzame elementen.
5. Bekijk de algemene werkzame elementen en vraag je per element kritisch af of hoe dit aanwezig is in de interventie en of je hier verbetering in kan aanbrengen.
WERKBLAD EENZAAMHEIDSINTERVENTIES
Hoofddoel Subdoelen
Om het hoofddoel te bereiken
Werkzame elementen Om het subdoel
te bereiken
Concrete activiteiten Behorend bij het werkzame element
Algemene werkzame elementen
Theoretische onderbouwing Onderzoekende
benadering Selectie van
deelnemers Ik wil eenzaamheid
...
*verminderen,
beheersbaar maken, bespreekbaar maken, aanpakken,
bestrijden, etc.
Inbreng van deelnemers Kwaliteit van
uitvoerders Maatwerk benadering Looptijd, duur
en frequentie Meervoudige
aanpak Inzet van technologie
20
21
Medewerkers van een grote welzijnsorganisatie merken dat veel recent gepensioneerden zich een- zaam voelen en willen helpen dit gevoel te verminderen. De ervaren eenzaamheid komt enerzijds om- dat een deel van het netwerk van deze mensen wegvalt en anderzijds omdat deze mensen zich zon- der hun voormalig werk minder nuttig voelen.
Hoofddoelen:
• Sociale eenzaamheid verminderen;
• Existentiële eenzaamheid verminderen
De medewerkers hebben een interventie voor deze groep ontwikkeld: recent gepensioneerden kun- nen hun netwerk uitbreiden met mensen in dezelfde situatie, namelijk ook recent gepensioneerd.
Subdoelen:
• Het verbeteren (of vergroten) van het sociale netwerk
De medewerkers organiseren activiteiten waarbij ontmoeting tussen mensen plaats kan vinden. Werkzame elementen:
• Ontmoeten Concreet organiseren zij een tweewekelijkse bijeenkomst waarbij telkens twee recent gepensioneer-
den vertellen over hun hobby of passie aan andere gepensioneerden. Er is ook tijd voor koffie en een praatje.
Concrete activiteiten:
• Presenteren over hobby’s
• Koffie en een praatje Bij het kritisch nadenken over hun activiteit realiseren de medewerkers zich dat zij met hun activiteit
ook een ander werkzaam element aanstippen, namelijk ‘bezigheden’.
Werkzame elementen:
• Bezigheden
HET WERKBLAD: EEN (DEEL VAN EEN) VOORBEELD
22
In de zoektocht naar manieren om dit werkzame element te versterken, bedenken ze dat deze bezig- heid voor de mensen die presenteren nu eenmalig is. Dat vinden ze jammer en dus gaan ze op zoek naar concrete activiteiten om het ‘bezig zijn’ te verduurzamen. Hoe ze dat precies willen doen weten ze nog niet, maar ze vinden het waardevol de deelnemers hierbij te betrekken. Bovendien realiseren ze zich dat een deel van hun activiteit niet voor iedereen even passend is. Sommige deelnemers wil- len heel graag presenteren, anderen komen vooral om te luisteren en voor de koffie. De concrete acti- viteiten gericht op het werkzame element bezigheden vereisen een passende selectie van deelnemers.
Algemene werkzame elementen:
• Looptijd, duur en frequentie
• Inbreng van deelnemers
• Selectie van deelnemers
Bij het kritisch nadenken over het geformuleerde subdoel constateren de medewerkers dat zij enkel inzetten op het ontwikkelen van nieuwe relaties. Zij hebben geen aandacht hebben voor het onder- houden van bestaande relaties, voornamelijk met ex-collega’s, en voor het leren omgaan met het verlies van relaties. Met name het onderhouden van bestaande relaties vinden zij interessant en hier willen ze in de toekomst meer op inzetten. Omdat veel deelnemers aan de activiteit aangeven vooral bestaande contacten te missen, is de gedachte dat het subdoel makkelijker gerealiseerd kan worden.
Subdoelen:
• Het verbeteren (of vergroten) van het sociale netwerk
Werkzame elementen:
• Ontmoeten De medewerkers besluiten om de activiteit open te stellen voor mensen die niet tot de primaire doel-
groep behoren, zodat de nog werkende ex-collega’s mee kunnen doen. Ze verplaatsen de activiteit naar buiten de werktijd.
Concrete activiteiten:
• Presenteren over hobby’s buiten werktijden
Bovendien verkennen ze of de activiteit een aantal keer per jaar op locatie plaats kan vinden bij de voormalige werkgevers van hun deelnemers, tijdens een werkpauze. Hiermee hopen ze het onderhou- den van bestaande contacten te faciliteren. Ze nemen zich voor een pilot te starten om dit te testen en het traject daarna te evalueren, bij voorkeur samen met de deelnemers.
Concrete activiteiten:
• Presenteren over hobby’s op locatie
23
Als kritische noot vragen de medewerkers zich af of de nog werkende ex-collega’s geïnteresseerd zijn in deze activiteit. Zij bevinden zich immers in een andere levensfase en herkennen de (oorzaak van de) eenzaamheid van de gepensioneerden niet. Het is een risico dat de activiteit niet aansluit en leidt tot een sterker gevoel van eenzaamheid bij de werknemers. Ze nemen zich voor om hier informatie over in te winnen om een goede keuze te kunnen maken.
Algemene werkzame elementen:
• Onderzoekende benadering
• Theoretische onderbouwing
Tijdens het evalueren constateren de medewerkers dat deelnemers ook aangeven zich niet nuttig te voelen en dat de huidige activeit er niet aan bijdraagt dat gevoel te verminderen. Ze willen in de toe- komst ook bijdragen aan het gevoel van de deelnemers om van waarde te zijn.
Subdoelen:
• Het vergroten van het gevoel betekenis te hebben
De medewerkers zoeken samenwerking met een middelbare school. De passies en hobbies van de gepensioneerden zijn vaak interessant en leerzaam voor jonge mensen.
Werkzame elementen:
• Betekenisvolle rol Met de middelbare school spreken ze over hoe de ervaring van de gepensioneerden aansluit bij geïn-
teresseerde scholieren. Het idee is de gepensioneerden een rol te geven in de beroepsoriëntatieweek van de middelbare school.
Concrete activiteiten:
• Presenteren voor middelbare scholieren
Voor deze activiteit is het van belang dat de gepensioneerden hun verhaal goed weten over te bren- gen op de scholieren. Dat is niet iedereen zomaar gegeven. Vrijwilligers van de welzijnsorganisatie trainen de gepensioneerden om hun verhaal goed te presenteren.
Algemene werkzame elementen:
• Kwaliteit van uitvoerders
Het allerbelangrijkste is misschien nog wel dat de welzijnsorganisatie niet kan inschatten of de be- staande en nieuwe ideeën ook echt bijdragen aan een afname van eenzaamheid óf dat de deelne- mers de activiteit vooral ‘leuk’ vinden, maar niet meer dan dat. Daarom worden vrijwilligers getraind in gesprek te gaan over eenzaamheid met de gepensioneerden. Dit om te bezien of de deelnemers eenzaam zijn, om te bespreken of eenzaamheid afneemt met dee uitgevoerde activiteiten en om te bespreken waardoor deze verandering (of het uitblijven daarvan) komt.
Algemene werkzame elementen:
• Onderzoekende benadering
• Kwaliteit van uitvoerders
• Selectie van deelnemers
Hoofddoel Subdoelen
Om het hoofddoel te bereiken
Werkzame elementen Om het subdoel
te bereiken
Concrete activiteiten Behorend bij het werkzame element
Algemene werkzame elementen
Koffie en een praatje Theoretische
onderbouwing
Ontmoeten Presenteren over
hobby’s Onderzoekende
benadering
Bezigheden Presenteren buiten
werktijden Selectie van
deelnemers Betekenisvolle rol Presenteren op
locatie Inbreng van
deelnemers
Nog te bepalen Kwaliteit van
uitvoerders Presenteren voor
middelbare scholieren Maatwerk
benadering Looptijd, duur
en frequentie Meervoudige
aanpak Inzet van technologie Verbeteren van het
sociale netwerk
Vergroten van gevoel van betekenis
Sociale eenzaamheid verminderen
Existentiële eenzaam- heid verminderen
24
25
LITERATUUR
Bouwman, T. E., & Van Tilburg, T. (2020). Naar een gerichte aanpak van eenzaamheid: Zeven werkzame elementen in eenzaamheidsinterventies.
Tijdschrift voor Gerontologie en Geriatrie, 51. doi:10.36613/tgg.1875-6832/2020.01.01
De Jong Gierveld, J. (1998). A review of loneliness: Concept and definitions, determinants and consequences. Reviews in Clinical Gerontology, 8(1), 73-80. doi:10.1017/S0959259898008090
Movisie. (2020). Wat werkt bij de aanpak van eenzaamheid. Utrecht: Movisie.
BIJLAGE 1
27
VERANTWOORDING ONDERZOEK ALGEMENE WERKZAME ELEMENTEN
Het in deze handreiking beschreven overzicht met algemene werkzame elementen (pagina 8-9) is samengesteld op basis van factoren die be- noemd zijn in reviewstudies. De selectie van reviewstudies is als volgt tot stand gekomen:
1. De selectie reviewartikelen zoals gehanteerd door Bouwman en van Tilburg (Bouwman & Van Tilburg, 2020) is als uitgangspunt genomen;
2. Eén artikel uit 2007 is toegevoegd. Dit is geen review, maar een origineel onderzoek waarin achttien interventies voor het eerst worden getest.
Vanwege het hoge aantal interventies is het artikel toch relevant om mee te nemen;
3. Eén reviewartikel uit 2003 is toegevoegd dat gaat over sociaal isolement en niet is opgenomen in het werk van Bouwman en Van Tilburg;
4. We includeren reviews verschenen na het werk van Bouwman en Van Tilburg (aangegeven met een *; N = 3);
5. Artikelen die in de titel en samenvatting niet specifiek over eenzaamheid of sociaal isolement schrijven, worden geëxcludeerd (N = 6);
6. Artikelen met een exclusieve focus op technologie worden geëxcludeerd (N = 7);
7. Artikelen met een exclusieve focus op een bepaalde therapievorm worden geëxcludeerd (N = 3);
BIJAGE 1
28
Selectie geïncludeerde studies:
1. Bessaha et al., 2020*: (Bessaha et al., 2020)
2. Cattan et al., 2005: (Cattan et al., 2005)
3. Cohen-Mansfield & Perach, 2015: (Cohen-Mansfield & Perach, 2015)
4. Dickens et al., 2011: (Dickens et al., 2011)
5. Eccles and Qualter, 2021*: (Eccles & Qualter, 2021)
6. Franck, Molyneux & Parkinson, 2016: (Franck, Molyneux & Parkinson, 2016) 7. Gardiner et al., 2016: (Gardiner, Geldenhuys & Gott, 2018)
8. Hagan et al., 2014: (Hagan et al., 2014)
9. Masi et al., 2011: (Masi et al., 2011)
10. Poscia et al., 2019: (Poscia et al., 2018)
11. Williams et al., 2021*: (Williams et al., 2021)
Extra toegevoegd:
12. Findlay, 2003: (Findlay, 2003)
13. Fokkema & Van Tilburg, 2007: (Fokkema & Van Tilburg, 2007) Niet geïncludeerd op basis van titel:
1. Coll-Planas et al., 2017 (Coll-Planas et al., 2017)
2. Pool, Agyemang & Smalbrugge, 2017 (Pool, Agyemang & Smalbrugge, 2017) 3. Siette, Cassidy & Priebe, 2017 (Siette, Cassidy & Priebe, 2017)
4. Sims-Gould et al., 2017 (Sims-Gould et al., 2017)
5. Snowden et al., 2015 (Snowden et al., 2015)
6. Van der Aa et al., 2016 (Van Der Aa et al., 2016)
29
Niet geïncludeerd vanwege focus op technologie:
7. Bemelmans et al., 2012 (Bemelmans et al., 2012)
8. Chen & Schultz, 2016 (Chen & Schulz, 2016)
9. Chipps, Jarvis & Ramlall, 2017 (Chipps, Jarvis & Ramlall, 2017) 10. Choi, Kong & Jung, 2012 (Choi, Kong & Jung, 2012)
11. Khosravi, Rezvani & Wiewiora, 2016 (Khosravi, Rezvani & Wiewiora, 2016)
12. Morris et al., 2014 (Morris et al., 2014)
13. Pu et al., 2019 (Pu et al., 2019)
Niet geïncludeerd vanwege focus op specifieke therapievorm:
14. Elias, Neville & Scott, 2015 (Elias, Neville & Scott, 2015)
15. Gilbey & Taney, 2015 (Gilbey & Tani, 2015)
16. Virues-Ortega, 2012 (Virues-Ortega et al., 2012)
30
In de geselecteerde twaalf reviewstudies worden diverse succes- en faalfactoren benoemd. Deze zijn in overzicht in een Excelbestand geplaatst. Faalfactoren zijn geherformuleerd naar succesfactoren.
Factoren die algemeen toegepast kunnen worden op (eenzaamheids )interventies zijn geselecteerd. Hierbij is afgewogen of de factor iets zegt over het type interventie en of de factor iets zegt over het werkzame element. Deze factoren zijn geëxcludeerd omdat deze niet algemeen van aard zijn.
Veertig resterende succesfactoren zijn
gegroepeerd in twaalf categorieën van algemene werkzame elementen. Drie van
deze categorieën worden enkel in één review benoemd, namelijk ‘stilstaan bij eventuele negatieve uitkomsten’, ‘doelgerichtheid van de interventie’ en ‘focus op de
uitkomsten van eenzaamheid in plaats van eenzaamheid’. Deze drie zijn buiten beschouwing gelaten. De resterende negen algemene werkzame elementen worden
beschreven op pagina 8-9 van dit document.
Hieronder volgt een overzicht met de naam van het algemene werkzame element en
de reviewstudies waarin deze is benoemd.
Een kanttekening is dat iedere auteur
andere bewoordingen kiest voor succes en faalfactoren. Het overzicht is hiermee een interpretatie van deze factoren door de eerste auteur van dit document.
31
Algemeen werkzaam element Studie waarin deze wordt benoemd
Theoretische onderbouwing Besaha et al., 2020
Dickens et al., 2011 Findlay, 2003
Gardiner et al., 2016 Poscia et al., 2018 Looptijd/duur en frequentie van de interventie Cattan et al., 2005
Cohen-Mansfield et al., 2015 Fokkema & Van Tilburg, 2007 Poscia et al., 2018
Inbreng van deelnemers in de activiteit Besaha et al., 2020 Cattan et al., 2005 Dickens et al., 2011 Findlay, 2003
Tabel: Algemene werkzame elementen en studies waarin deze worden benoemd
32
Algemeen werkzaam element Studie waarin deze wordt benoemd De inzet van technologie als hulpmiddel Besaha et al., 2020
Eccles & Qualter, 2021 Hagan et al., 2013
Williams et al., 2021
Onderzoekende benadering Cattan et al., 2005
Findlay, 2003
Gardiner et al., 2016
Kwaliteit van de uitvoerder Findlay, 2003
Fokkema & Van Tilburg, 2007
Franck, Molyneux & Parkinson, 2015
De selectie van deelnemers Cattan et al., 2005
Fokkema & Van Tilburg, 2007 Masi et al., 2011
Maatwerk benadering Besaha et al., 2020
Fokkema & Van Tilburg, 2007 Multi-gefacetteerde aanpak Fokkema & Van Tilburg, 2007
Poscia et al., 2018
33
Eenmalig benoemd
Stilstaan bij eventuele negatieve uitkomsten Fokkema & Van Tilburg, 2007 Doelgerichtheid van de interventie Gardiner et al., 2016
Focus op uitkomsten van eenzaamheid (in plaats van op eenzaamheid zelf)
Hagan et al., 2013
34
LITERATUUR BIJ BIJLAGE 1
Bemelmans, R., Gelderblom, G. J., Jonker, P., & De Witte, L. (2012). Socially assistive robots in elderly care: A systematic review
into effects and effectiveness. Journal of the American Medical Directors Association, 13(2), 114-120. e111. doi:10.1016/j.jamda.2010.10.002 Bessaha, M. L., Sabbath, E. L., Morris, Z., Malik, S., Scheinfeld, L., & Saragossi, J. (2020). A systematic review of loneliness interventions among
non-elderly adults. Clinical Social Work Journal, 48(1), 110-125. doi:10.1007/s10615-019-00724-0
Bouwman, T. E., & Van Tilburg, T. (2020). Naar een gerichte aanpak van eenzaamheid: Zeven werkzame elementen in eenzaamheidsinterventies.
Tijdschrift voor Gerontologie en Geriatrie, 51. doi:10.36613/tgg.1875-6832/2020.01.01
Cattan, M., White, M., Bond, J., & Learmouth, A. (2005). Preventing social isolation and loneliness among older people: a systematic review of health promotion interventions. Ageing & Society, 25(1), 41-67. doi:10.1017/S0144686X04002594
Chen, Y.-R. R., & Schulz, P. J. (2016). The effect of information communication technology interventions on reducing social isolation in the elderly:
a systematic review. Journal of medical Internet research, 18(1), e18. doi:10.2196/jmir.4596
Chipps, J., Jarvis, M. A., & Ramlall, S. (2017). The effectiveness of e-Interventions on reducing social isolation in older persons: A systematic review of systematic reviews. Journal of Telemedicine and Telecare, 23(10), 817-827. doi:10.1177/1357633X17733773
Choi, M., Kong, S., & Jung, D. (2012). Computer and internet interventions for loneliness and depression in older adults: a meta-analysis.
ealthcare informatics research, 18(3), 191. doi:10.4258/hir.2012.18.3.191
Cohen-Mansfield, J., & Perach, R. (2015). Interventions for alleviating loneliness among older persons: a critical review. American Journal of Health Promotion, 29(3), e109-e125. doi:10.4278/ajhp.130418-LIT-182
Coll-Planas, L., Nyqvist, F., Puig, T., Urrútia, G., Solà, I., & Monteserín, R. (2017). Social capital interventions targeting older people
and their impact on health: a systematic review. Epidemiology & Community Health, 71(7), 663-672. doi:10.1136/jech-2016-208131
35
Dickens, A. P., Richards, S. H., Greaves, C. J., & Campbell, J. L. (2011). Interventions targeting social isolation in older people: A systematic review.
BMC Public Health, 11(1), 647. doi:10.1186/1471-2458-11-647
Eccles, A. M., & Qualter, P. (2021). Alleviating loneliness in young people–a meta‐analysis of interventions. Child and adolescent mental health, 6(1), 17-33. doi:10.1111/camh.12389
Elias, S. M. S., Neville, C., & Scott, T. (2015). The effectiveness of group reminiscence therapy for loneliness, anxiety and depression in older adults in long-term care: a systematic review. Geriatric Nursing, 36(5), 372-380. doi:10.1016/j.gerinurse.2015.05.004
Findlay, R. A. (2003). Interventions to reduce social isolation amongst older people: where is the evidence? Ageing & Society, 23(5), 647-658.
doi:10.1017/S0144686X03001296
Fokkema, C., & Van Tilburg, T. J. T. G. G. (2007). Loneliness interventions among older adults: Sense or nonsense. 38(4), 185-203.
doi:10.1007/bf03074846
Franck, L., Molyneux, N., & Parkinson, L. (2016). Systematic review of interventions addressing social isolation and depression in aged care clients.
Quality of Life Research, 25(6), 1395-1407. doi:10.1007/s11136-015-1197-y
Gardiner, C., Geldenhuys, G., & Gott, M. (2018). Interventions to reduce social isolation and loneliness among older people:
an integrative review. Health & Social Care in the Community, 26(2), 147-157. doi:10.1111/hsc.12367
Gilbey, A., & Tani, K. (2015). Companion animals and loneliness: A systematic review of quantitative studies. Anthrozoös, 28(2), 181-197.
doi:10.2752/089279315X14219211661615
Hagan, R., Manktelow, R., Taylor, B. J., & Mallett, J. (2014). Reducing loneliness amongst older people: a systematic search and narrative review.
Aging and Mental Health, 18(6), 683-693. doi:10.1080/13607863.2013.875122
Khosravi, P., Rezvani, A., & Wiewiora, A. (2016). The impact of technology on older adults’ social isolation. Computers in Human Behavior, 63, 594-603. doi:10.1016/j.chb.2016.05.092
36
Masi, C. M., Chen, H.-Y., Hawkley, L. C., & Cacioppo, J. T. (2011). A meta-analysis of interventions to reduce loneliness.
Personality and Social Psychology Review, 15(3), 219-266. doi:10.1177/1088868310377394
Morris, M. E., Adair, B., Ozanne, E., Kurowski, W., Miller, K. J., Pearce, A. J., . . . Said, C. M. (2014). Smart technologies to enhance social connectedness in older people who live at home. Australasian journal on ageing, 33(3), 142-152. doi:10.1111/ajag.12154
Pool, M. S., Agyemang, C. O., & Smalbrugge, M. (2017). Interventions to improve social determinants of health among elderly ethnic minority groups: a review. The European Journal of Public Health, 27(6), 1048-1054. doi:10.1093/eurpub/ckx178
Poscia, A., Stojanovic, J., La Milia, D. I., Duplaga, M., Grysztar, M., Moscato, U., . . . Magnavita, N. (2018). Interventions targeting loneliness and social isolation among the older people: An update systematic review. Experimental gerontology, 102, 133-144.
doi:10.1016/j.exger.2017.11.017
Pu, L., Moyle, W., Jones, C., & Todorovic, M. (2019). The effectiveness of social robots for older adults: a systematic review and meta-analysis of randomized controlled studies. The Gerontologist, 59(1), e37-e51. doi:10.1093/geront/gny046
Siette, J., Cassidy, M., & Priebe, S. (2017). Effectiveness of befriending interventions: a systematic review and meta-analysis.
BMJ Open, 7(4). doi:10.1136/bmjopen-2016-014304
Sims-Gould, J., Tong, C. E., Wallis-Mayer, L., & Ashe, M. C. (2017). Reablement, reactivation, rehabilitation and restorative interventions with older adults in receipt of home care: a systematic review. Journal of the American Medical Directors Association, 18(8), 653-663.
doi:10.1016/j.jamda.2016.12.070
Snowden, M. B., Steinman, L. E., Carlson, W. L., Mochan, K. N., Abraido-Lanza, A. F., Bryant, L. L., . . . Leith, K. H. (2015). Effect of physical activity, social support, and skills training on late-life emotional health: a systematic literature review and implications for public health research. Frontiers in public health, 2, 213. doi:10.3389/fpubh.2014.00213
37
Van Der Aa, H. P., Margrain, T. H., Van Rens, G. H., Heymans, M. W., & van Nispen, R. M. (2016). Psychosocial interventions to improve mental health in adults with vision impairment: systematic review and meta‐analysis. Ophthalmic Physiological Optics, 36(5), 584-606.
doi:10.1111/opo.12313
Virues-Ortega, J., Pastor-Barriuso, R., Castellote, J. M., Población, A., & de Pedro-Cuesta, J. (2012). Effect of animal-assisted therapy on the psychological and functional status of elderly populations and patients with psychiatric disorders: A meta-analysis.
Health Psychology Review, 6(2), 197-221. doi:10.1080/17437199.2010.534965
Williams, C. Y., Townson, A. T., Kapur, M., Ferreira, A. F., Nunn, R., Galante, J., . . . Usher-Smith, J. A. (2021). Interventions to reduce social isolation and loneliness during COVID-19 physical distancing measures: A rapid systematic review. PloS one, 16(2), e0247139.
doi:10.1371/journal.pone.0247139
