Weergave van Een Franse opsnijder in de Republiek. De architect Georges-François Blondel

de architect Georges-Fran^ois Blondel

Thomas H. von der Dunk

Nederland was in de eeuwen tussen de Reformatie en de Fran­

se Revolutie een uitgesproken immigratieland, maar temidden van de overgrote meerderheid van toonaangevende b o u w m e e s ­ ters die in deze periode van Nederlandse afkomst was. is het aantal bekende buitenlandse architecten relatief beperkt geble­

ven. In dat opzicht kon de Republiek zich niet met tal van Duitse vorstenhoven meten, waar Franse en Italiaanse hofar­

chitecten schering en inslag waren. Alessandro Pasqualini en T o m m a s o Vincidor da Bologna in de zestiende eeuw. Daniël Marot met nageslacht in de late zeventiende en vroege acht­

tiende eeuw. Friedrich Ludwig Gunckel en Giovanni Giudici in de late achttiende en vroege negentiende eeuw: daarmee heb­

ben we het aan grote namen zo*n beetje gehad.'

Tot de minder bekende namen behoort die van G e o r g e s - F r a n - qo'is Blondel ( 1 7 3 0 - n a 1792). de o u d s t e zoon van J a c q u e s - Frangois Blondel ( 1 7 0 5 - 1 7 7 4 )

. de befaamde Franse architec­

tuurtheoreticus en architectuurdocent die in de jaren veertig ook stadhouderlijk b o u w m e e s t e r Pieter de Swart (1709-1773) onder zijn leerlingen telde.- Blondel junior leidde een nogal ambulant bestaan, waarin hij niet alleen ettelijke jaren in Lon­

den doorbracht, maar ook t w e e m a a l voor een tijdje in Neder­

land opdook, in 1762 en in 1774. Hij verdiende daarbij niet alleen als b o u w k u n d i g e , m a a r ook - en vermoedelijk vooral - als topografisch tekenaar de k o s t .

Wij weten weliswaar dat Blondel ook als praktizerend architect optrad, maar er kan tot dusverre geen enkel gerealiseerd gebouw met zekerheid aan hem worden t o e g e s c h r e v e n . Daarentegen moet hij als t e k e ­ naar en graveur van fictieve architectuur en bestaande stadsge­

zichten een zekere faam bezeten h e b b e n : zijn in mezzotint­

t e c h n i e k v e r v a a r d i g d e prenten w o r d e n in d i v e r s e m u s e a l e verzamelingen aangetroffen.

Aan de vergroting van die faam moet hij in elk geval zelf met alle macht g e w e r k t h e b b e n , want e n i g p o e h a - g e d r a g . g e p a a r d aan de neiging om zich belangrijker voor te doen dan hij feitelijk was door zich met a l l e r h a n d e d u r e titels te t o o i e n , blijkt h e m niet v r e e m d geweest te zijn.

Anders dan zijn vader is hij tot nu toe echter een vrij schim­

mige figuur gebleven - zo is zelfs zijn sterfjaar nog o n b e k e n d - wat mede komt doordat in het verleden nogal wat van zijn werk ten onrechte aan zijn vader en zijn j o n g e r e halfbroer J e a n - B a p t i s t e is t o e g e s c h r e v e n .

I n m i d d e l s is er. verspreid over een reeks van artikelen in Engels- en Franstalige tijd­

schriften, toch de nodige verbrokkelde informatie o v e r hem aan het licht gebracht. Dit rechtvaardigt alles bijeen een eer­

ste monografisch overzicht van zijn levenswandel en werk­

z a a m h e d e n , dat o o k v o o r de N e d e r l a n d s e a r c h i t e c ­ tuurgeschiedenis van belang is.

Verblijf In Frankrijk en Italië

Georges-Francois Blondel werd eind 1730 geboren in Parijs, waar zijn oorspronkelijk uit Rouen afkomstige vader het jaar tevoren met zijn m o e d e r Marie A n n e Garnier g e h u w d was, bij wie deze ook nog een dochter kreeg; na haar dood in 1755 zou hij in 1760 hertrouwen met de ruim dertig j a a r jongere dochter van een actrice, Marie M a d e l e i n e Balletti, die even eerder een affaire met de b e k e n d e Italiaanse avonturier C a s a ­ n o v a had gehad." Dit t w e e d e huwelijk r e s u l t e e r d e in e e n t w e e d e z o o n , de g e n o e m d e J e a n - B a p t i s t e Blondel ( 1 7 6 4 -

1825), die later e v e n e e n s architect zou w o r d e n .

Z o n d e r twijfel werd G e o r g e s - F r a n c o i s eerst d o o r zijn vader opgeleid, wiens eerste overgeleverde gebouw uit 1732 stam­

d e

en die in Parijs in 1739 een - vier jaar later d o o r de Aca­

demie d'Architecture e r k e n d e - eigen architectuurschool had gesticht. Later, in 1762, zou Blondel sr. het aan die academie

Afb. I. Interieur van een antieke tempel. Grijsgewassen pentekening van G.F. Blondel z.j. (St.Petersbiirg. Hermitage)

P A G I N A ' S [ - 1 9

2

zelf - waarvan hij in 1755 reeds lid geworden was - tot hoogle- raar brengen, waarmee aan zijn eigen school een einde k w a m : zijn colleges zouden in 1 7 7 1 - ' 7 7 als Cours dl Architecture in druk v e r s c h i j n e n .

In de j a r e n v o o r de p r o m o t i e van zijn vader tot h o o g l e r a a r maakte de j o n g e Blondel o n u i t g e v o e r d e ontwerpen voor een Place royale en een watertoren als b l i k v a n g e r in de gezichts- as van de hoofdstedelijke T u i l l e r i e ë n . " In 1756 vertrok hij naar R o m e . waar hij tot 1760 bleef en net als g e n e r a t i e g e n o - ten als M a r i e - J o s e p h Peyre l ' A i n é ( 1 7 3 0 - 1 7 8 5 )

een grote b e l a n g s t e l l i n g aan de dag legde voor de antieke overblijfs- elen, die in zijn sterk d o o r C h a r l e s - L o u i s Clérisseau ( 1 7 2 1 - 1820) en G i o v a n n i Battista Piranesi ( 1 7 2 0 - 1 7 7 8 ) g e ï n s p i - r e e r d e o n t w e r p e n van i m a g i n a i r e . R o m e i n s o g e n d e r u ï n e s zichtbaar vruchten afwierp (afb. I )

; de invloed van Pirane- si's Carceri d'invenzione op s o m m i g e van Blondels tekenin- gen van gevangenissen, is o n m i s k e n b a a r (afb. 2 en 3 ) .

Daar- naast zijn een aantal R o m e i n s e architectuurvveergaves over- geleverd, zoals van de vestibules van de St.Pieter en S.Maria M a g g i o r e (afb. 4 ) , van de trappen in het Vaticaan en de T e m - pel van B a c c h u s .

Zowel kort voor zijn vertrek naar Italië, als kort na zijn terug- k e e r in Frankrijk vier j a a r later - w a a r hij bij het t w e e d e huwelijk van zijn vader (in 1760) a a n w e z i g w a s

tevens een aantal tekeningen van koninklijke paleizen in en rond Parijs gemaakt hebben: in het M u s é e Carnavalet zijn er zes van b e w a a r d (vermoedelijk vijf van voor 1756. één van na 1760), te weten twee van Vërsailles (afb. 5 ) . één van d e Tuillerieën en drie van het Louvre (afb. 6) - o n d e r m e e r van de peristyle en van de grote cour carré, d e afbraak van de krotten tonend die tot dat m o m e n t het binnenplein ontsierden (afb. 7 ) .

In de F r a n s e hoofdstad moet hij in 1760 t e v e n s v o o r korte tijd aan de architectuurschool van zijn vader als a s s i s t e n t - zelf n o e m t hij er zich p r o f e s s o r en lid van de k o n i n k l i j k e a c a d e m i e in M a r s e i l l e - zijn o p g e t r e d e n : hij d o c e e r d e er alle s o o r t e n van t e k e n e n . Dat p r o v e n c a a l s e lidmaatschap had hij te danken aan het feit dat hij zich. op weg naar of terug van R o m e . in M a r s e i l l e - al dan niet ten o n r e c h t e - bij de a c a d e m i e als architect van de hertog van Bouillon had g e p r e s e n t e e r d .

E e r s t e verblijf in N e d e r l a n d

Lang is de j o n g e Blondel er niet g e b l e v e n : in 1762 of 1763 heeft hij zich voor de eerste keer korte tijd in Holland geves- t i g d , w a a r hij e n i g e t h e a t e r d e c o r s v o o r de A m s t e r d a m s e S t a d s s c h o u w b u r g aan (toen nog) de Keizersgracht fabriceer- de; d a a r o n d e r die voor een zeer b a r o k k e ' h o f z a a l ' met veel t h e a t r a l e z u i l e n en p o m p e u z e koepel (afb. 8 ) .

M o g e l i j k bestond er verband met het feit dat de s c h o u w b u r g , die in de d a a r o p v o l g e n d e jaren een aantal keren i n w e n d i g v e r b o u w d werd en op 11 mei 1772 in v l a m m e n op zou g a a n

o m vervol- g e n s d o o r s t a d s b o u w m e e s t e r J a c o b E d u a r d de Witte ( 1 7 3 9 - 1809) aan het Leidseplein in m o d e r n e classicistische vormen nieuw opgetrokken te w o r d e n

, juist op 4 j a n u a r i 1763 haar hondervi jlëntvvintigjarig bestaan v i e r d e .

O o k w a s Blondel

Afb. 2. Interieur van een gevangenis. Mezzotint van G. F. Blondel z.j.

/Wenen. Alhcrtinai

in A m s t e r d a m o p n i e u w als topografisch tekenaar actief, waar- van een nog bewaarde pentekening van de D a m met Stadhuis en Waag gezien vanaf de Vismarkt getuigt (afb. 9 ) .

Blondel is vermoedelijk in de kringen van Hollandse kunstlief-

h e b b e r s g e ï n t r o d u c e e r d d o o r de als ietwat frivool b e k e n d

staande Franse letterkundige Jean Francois de Bastide ( 1 7 2 4 -

1798). die in 1774 in A m s t e r d a m de postume uitgave van het

laatste werk bezorgde van Blondels vader. L'homme du mon-

de éclairépar les arts. waarbij De Bastide in het v o o r w o o r d

verklaarde dat h e m een twintigjarige vriendschap met Blon-

del senior v e r b o n d .

Van de hand van deze zelfde De Bastide

was al in 1766 een door een lofdicht voorafgegane catalogus

verschenen van de toendertijd v e r m a a r d e kunstcollectie van

de rijke katholieke hout- en wijnhandelaar Gerrit B r a a m c a m p

(1699-1771 )

' \ die zijn w o o n h u i s aan de A m s t e r d a m s e Heren-

gracht in een soort p r i v é - m u s e u m herschapen h a d .

In d e z e

na zijn dood g e v e i l d e v e r z a m e l i n g b e v o n d e n zich liefst 77

t e k e n i n g e n van G e o r g e s - F r a n g o i s B l o n d e l - d a a r o n d e r de

g e n o e m d e van de D a m met Waag en S t a d h u i s - wat er op

wijst dat de o u d e B r a a m c a m p min of m e e r als b e s c h e r m h e e r

van de j e u g d i g e Franse k u n s t e n a a r opgetreden is en laatstge-

n o e m d e m o g e l i j k d o o r De B a s t i d e bij h e m is g e ï n t r o d u -

c e e r d .

B r a a m c a m p liet voorts in l 7 6 7 - ' 7 0 d o o r meestertim-

Afb. 3. Interieur van de nieuwe gevangenis in Rome. Mezzotint van G.F.

Btondel z.j. (Wenen. Albertina)

m e r m a n J o h a n n e s J a c o b u s L u y t e n ( 1 7 2 3 - 1 7 8 5 )

het grote l o g e m e n t Het Wapen van A m s t e r d a m aan de K l o v e n i e r s - burgwal b o u w e n

, maar dat Blondel hiermee iets van doen heeft gehad lijkt niet waarschijnlijk. Wel moet hij toen - of bij zijn t w e e d e verblijf - in contact g e k o m e n zijn met (de latere stadhouder) Willem V, aan wie hij zijn gezicht van de Tempel van Bacchus in R o m e o p d r o e g .

Verblijf in E n g e l a n d

Blondel moet namelijk al snel naar Londen zijn vertrokken, w a a r hij in de jaren 1 7 6 5 -

6 7 regelmatig werk exposeerde bij de Society of Artists en de Free Society; in 1774 deed hij dat o p n i e u w .

Daarbij ging het o m zijn eerdere mezzotinten met dramatische, o p de antieke overblijfselen van R o m e geïnspi- reerde architectuurfantasieën (zoals de g e n o e m d e g e v a n g e n i s - sen) plus reële voorstellingen van kerken in R o m e , dan wel topografische gezichten van de Britse h o o f d s t a d .

Bewaard zijn o n d e r m e e r t e k e n i n g e n van W r e n s S t . P a u l ' s C a t h e d r a l (afb. 10) en het interieur van de eveneens d o o r Wren g e b o u w - de St.Stephen's Walbrook (afb. 11) in de L o n d e n s e City uit de v e r z a m e l i n g van B r a a m c a m p , wat e r o p duidt dat b e i d e n sindsdien contact met elkaar hebben g e h o u d e n .

Ook heeft

Afb. 4. Vestibule van S.Maria Maggiore in Rome. Mezzotint van G.F.

Blondel z.j. (Wenen. Albertina)

Blondel zich in zijn L o n d e n s e jaren tenminste e e n m a a l aan een portret g e w a a g d .

Of hij ook gedurende deze hele periode in Engeland is gebleven, is niet zeker: in elk geval organiseerde hij in 1772, toen woon- achtig nabij Covent Garden, een tentoonstelling aan huis van een hele reeks van prenten van bekende bouwwerken uit Italië.

Frankrijk en de Nederlanden, alsmede van eigen architectoni- sche ontwerpen van zeer uiteenlopende aard, van mechanische klok en gevangenis tot badhuis en landhuis.

Bij die gelegen- heid omschreef hij zich in het voorwoord van de door hemzelf

\ e n aardigde catalogus ietwat hoogdravend (en deels onterecht) als hoogleraar, lid van de academies in Parijs. R o m e , Florence en Marseille. alsmede als architect van de kunstminnende prins Karei Alexander van Lorreinen (1712-1780). de jongere broer van wijlen keizer Frans Stephanus en van 1744 tot zijn dood voor Oostenrijk gouverneur van de Zuidelijke Nederlanden.

Blondel leed niet aan valse bescheidenheid, zoals zijn inlei- ding bij de catalogus, die vijfenvijftig werken beschreef, dui- delijk maakt - het waarheidsgehalte ervan is vooralsnog niet toetsbaar:

The Essays in Architecture of wtiich this Exhibition consists,

compose a coüection of the different designs and schemes ihat

4 B U L L E T I N K N O B 2 0 0 8 - 1

school in d e geest van zijn vader, met cursussen b o u w k u n d e , perspectief en ontwerpen voor t i m m e r l i e d e n en andere hand- vverkslui.

O o k dit project liep uiteindelijk echter op niets uit. N o g voor d e j a a r w i s s e l i n g van 1773 is hij v e r v o l g e n s naar A m s t e r d a m t e r u g v e r h u i s d .

W e r k z a a m h e d e n in S t o w e

Ajb. 5. Tuinzijde van Versailles. Roodkrijitekening van G.F. Blondel z.j.

/Parijs. Musée CarnavaleiJ

the princes and nobles of France, as well as those of other countries, ordered the Exhibitor to execute. All these designs are made with the necessary illustrations, that is to say. plan, section, and elevation; the greatest of which are between four and six feet large of different kinds, executed with the pen, and shaded with Indian ink; with the explanations which are here added, the spectator or artist will have little difficulty in com­

prehending the constructions of the different plans.

It has been the sole study and care of the Exhibitor for a num­

ber of years to complete this Collection, and to make it per­

fect in all kinds of ornamental and useful Architecture, as well as to facilitate the study, and render it of easy access to the scolar, as to procure the suffrages of connoisseurs and artists; together with the works he proposes to exhibit, he will likewise expose many pieces of Perspective and Ruins of Rome, executed in different manners.

*

G e n o e m d werden vervolgens d o o r Blondel met naam en t o e ­ n a a m o n d e r m e e r een o n t w e r p van een theater annex danszaal en koffiehuis, te b o u w e n achter Carlisle H o u s e nabij West­

minster B r i d g e ; van een w a t e r k l o k die G r o o t - B r i t t a n n i ë en k o n i n g George III s y m b o l i s e e r d e : van een balzaal voor Karei van Lorreinen in Brussel, in o p d r a c h t van d e stadsarchitect d o o r Blondel o n t w o r p e n

; van een balzaal voor d e S p a a n s e a m b a s s a d e u r o m het huwelijk van d e F r a n s e d a u p h i n - d e latere koning Lodewijk X V I - in 1770 te vieren: en een pro­

j e c t voor vuurwerk, " w h i c h will be executed at Mary bone by the Sieur Torre, Artificer to the King of F r a n c e , the ensuing s u m m e r , he b e i n g e n g a g e d by the m a n a g e r s of M a r y b o n e - G a r d e n s for that p u r p o s e " - een v u u r s p u w e n d festijn vol " n e w and u n c o m m o n m a n o e u v r e s in fire" dat o p 7 juni 1772 culmi­

neerde in een "Mount Etna with C y c l o p s ' , mogelijk e v e n e e n s naar Blondels o n t w e r p .

Doel van d e z e grote tentoonstelling zou m e d e g e w e e s t zijn om uit te testen in hoeverre er vraag bestond naar een nieuwe serie gravures van alle o p e n b a r e g e b o u w e n en m o n u m e n t e n in d e City van Londen. Blondel lanceerde bij deze gelegen­

heid tevens zijn plan voor de oprichting van een architectuur-

Of Blondel in al die jaren in den vreemde behalve veel gete­

kend o o k iets blijvends g e b o u w d heeft, valt moeilijk m e t zekerheid te a c h t e r h a l e n .

Vrijwel z e k e r is wel dat hij o p een of andere wijze betrokken raakte bij het v o o r n e m e n van d e z w a g e r van d e b e k e n d e B r i t s e s t a a t s m a n W i l l i a m Pitt, Richard G r e n v i l l e ( 1 7 1 1 - 1 7 7 9 ) , Earl of T e m p l e

, o m zijn oorspronkelijk uit de j a r e n rond 1680 s t a m m e n d e en s i n d s ­ dien voortdurend v e r b o u w d e landhuis in S t o w e in B u c k i n g - h a m s h i r e . s i n d s 1 7 4 9 in zijn bezit, v e r d e r te v e r g r o t e n .

O n d e r d e r e e k s a r c h i t e c t e n d i e d a a r v o o r p l a n n e n m a a k t e n bevond zich naast de Italiaan Giovanni Battista Borra ( 1 7 1 2 - 1786) en d e b e k e n d e Robert A d a m ( 1 7 2 8 - 1 7 9 2 ) o o k B l o n d e l , die Grenville al rond 1765 moet hebben leren kennen, o m d a t de t e k e n a a r in dat j a a r een m e z z o t i n t aan h e m o p d r o e g .

G e e n van d e z e e x p e r t s wist e v e n w e l d e opdracht binnen te slepen, uiteindelijk o n t w i e r p en v e r b o u w d e Lord Temple, in s a m e n w e r k i n g met d e aan h e m geparenteerde a m a t e u r - a r c h i ­ tect T h o m a s Pitt of Camelford ( 1 7 3 7 - 1 7 9 3 ) , zijn buitenhuis tussen 1770 en 1777 zelf.

De schaarse c o r r e s p o n d e n t i e en andere archivalia - vol hiaten - lijken d e s a l n i e t t e m i n a a n n e m e l i j k te m a k e n dat B l o n d e l , vóór zijn w e d e r k o m s t naar Nederland o p het laatst van 1773, twee o n t w e r p t e k e n i n g e n voor een g r o n d i g e face-lift van het landhuis v e r v a a r d i g d e , a l s m e d e voor diverse b i n n e n r u i m t e s als salon, balzaal en muziekkamer. Daarnaast voor een m a u ­ soleum voor Lord G r e n v i l l e , een c a s c a d e in d e vorm van een N e p t u n u s t e m p e l . en een z o g e h e t e n Palais des Dames, alle b e s t e m d v o o r het bij S t o w e b e h o r e n d e l a n d s c h a p s p a r k , dat d a n k z i j d e e n o r m e c o l l e c t i e follies r e e d s in d e z e j a r e n (inter)nationale faam genoot.

* G e e n van Blondels ontwerpen werd d a n . als d e z e a a n n a m e klopt, e v e n w e l uitgevoerd, van de nog a a n w e z i g e imposante r o t o n d e v o r m i g e salon - een o v a -

Afb, 6. Peristyle van het Louvre in Parijs. Roodkrijttekening van G.F.

Blondel. 1761 (Parijs, Musée Carnavaletj

Ie P a n t h e o n a c h t i g e ruimte met een krans van zuilen en een cassettengedekte koepel (afb. 12) - mogelijk a f g e z i e n .

Enige o n g e s i g n e e r d e t e k e n i n g e n , die mogelijk aan Blondel toe te schrijven z i j n ,

tonen o n s een nieuwe zuidgevel van het landhuis, twee mausolea en dat d a m e s p a l e i s . Bij het ene mausoleumproject gaat het om een soort van toren, met een kubus als basis voor twee als r o n d t e m p e l s met een krans van vrijstaande zuilen v o r m g e g e v e n c y l i n d e r s boven o p e l k a a r (afb. 13), in de h o o f d o p z e t e n i g s z i n s h e r i n n e r e n d aan d e bekende R o m e i n s e graftoren van G l a n u m bij St.Rémy in de P r o v e n c e .

Het andere m a u s o l e u m o n t w e r p is een op Palladi- o's Villa Rotonda terug te voeren bouwsel, bestaande uit een d o o r koepel b e k r o o n d e k u b u s met tegen de zijden d a a r v a n vier identieke p o r t i c o ' s , elk van vier Ionische zuilen o n d e r fronton (afb. 14). Het herinnert tevens aan een verwant bouw­

sel van John Vanbrugh. de Tempte of the Four Winds uit 1724 in het park van Castle H o w a r d in Yorkshire. Beide ontwerpen van Blondel w a r e n waarschijnlijk b e s t e m d v o o r de j o n g e r e broer van Lord T e m p l e . de niet bijzonder succesvolle Engelse staatsman - want m e d e v e r o o r z a k e r van het uitbreken van de A m e r i k a a n s e R e v o l u t i e - G e o r g e G r e n v i l l e ( 1 7 1 2 - 1 7 7 0 ) . wiens naam o p de k u b u s v o r m i g e sokkel van het torenontwerp boven de ingang te lezen v a l t .

Het Palais des Dames - vermoedelijk bedoeld ter vervanging van de nog steeds bestaande Q u e e n ' s Temple ( 1 7 4 4 - ' 4 8 ) . die uiteindelijk in de jaren zeventig door Grenville sterk verbouwd zou worden - moest op een in rustica uitgevoerde onderverdie­

ping een o v e r d e k t e zuilengalerij in antis krijgen (afb. 1 5 ) .

terwijl het landhuis zelf blijkens de b e w u s t e perspectief­

tekening van een imposante nieuwe zuidgevel in neopalladi- aanse trant zou worden voorzien (afb. 16). Niet alleen treffen wij hier in het midden opnieuw een porticus in antis aan - een idee dat hij moet hebben ontleend aan een eerder ontwerp van Borra. die zich daarvoor mogelijk door de grote tempel van Baalbek had laten i n s p i r e r e n

- maar ook h e b b e n de beide zijpaviljoens aan de uiteinden van de gevel nu als m i d d e n - risaliet elk een heuse tempelportico van zes Korinthische zui­

len gekregen, welke bij Borra nog o n t b r a k .

Het formaat van het totaal ging alles wat Nederland op dat moment te bieden had verre te boven.

Net zo min als alle andere voorstellen van Blondel werd het

Afb. 7. Afbraak van de kronen op de binnenplaats van het Louvre in Parijs.

Pentekening van G.F. Blondel. ca. 1755 (Parijs. Musée Carnavalet)

mm 1 I

1 ES ^{I r i}

li js

• I v o <

L 1 '

M I

1

i

j

j

I

Afb. 8. Theaterdecor voor de Stadsschouwburg te Amsterdam.

Pentekening van G.F. Blondel. 1763

o n t w e r p uitgevoerd, en naar zijn mening kennelijk ook niet fatsoenlijk betaald, want op 25 j a n u a r i 1774 zag de misbruik­

te architect zich genoopt om vanuit A m s t e r d a m de Surveyor General to the King's Works, de b e k e n d e architect William C h a m b e r s ( 1 7 2 3 - 1 7 9 6 )

. te v e r z o e k e n te zijner g u n s t e te interveniëren, m o p p e r e n d dat het zeer o n a a n g e n a a m w a s o m te m o e t e n w e r k e n v o o r G r e n v i l l e . " q u i m e p a y e q u e d ' i n g r a t i t u d e ' * .

M a a r mogelijk w a s die b e s c h u l d i g i n g toch wat o v e r t r o k k e n , a a n g e z i e n de b o u w h e e r noch als slordig boekhouder, noch als o n g e n e r e u s bekend s t o n d

- en o m g e ­ keerd Blondel enige gewichtigdoenerij niet vreemd was.

De G r o n i n g s e S t a d h u i s p r i j s v r a a g

H o e dan ook: w a s het mogelijk mede om die reden dat Blon­

d e l n a een klein d e c e n n i u m E n g e l a n d v e r l a t e n had en opnieuw in de Republiek neergestreken was? Daar bleek zich namelijk al heel snel een nieuwe kans voor te doen o m aan de weg te t i m m e r e n , namelijk de stadhuisprijsvraag voor G r o ­ n i n g e n .

De b o u w v a l l i g h e i d van het bestaande stadhuis, een onoverzichtelijk c o n g l o m e r a a t van d e e l s tot de M i d d e l e e u ­ wen t e r u g g a a n d e b o u w s e l s , had de stadsregering in 1770 tot de conclusie doen komen dat c o m p l e t e n i e u w b o u w geboden w a s .

N a raadpleging van de b e k e n d e z o ö l o o g en m e d i c u s Petrus C a m p e r ( 1 7 2 2 - 1 7 8 9 )

. van 1763 tot 1773 h o o g l e r a a r in G r o n i n g e n , d a a r v o o r te F r a n e k e r en A m s t e r d a m , een man met een brede wetenschappelijke en culturele b e l a n g s t e l l i n g .

werd in s e p t e m b e r 1774 een prijsvraag voor een o n t w e r p u i t g e s c h r e v e n , w a a r v o o r de s l u i t i n g s t e r m i j n o p 1 februari 1775 w a s g e s t e l d . ^ Zowel o p de prijsvraagvoorwaarden als o p de prijstoekenning zou C a m p e r daarbij grote invloed uit­

oefenen.

Tot de meest o p v a l l e n d e punten in het namelijk grotendeels d o o r C a m p e r opgestelde p r o g r a m m a b e h o o r d e de eis dat het nieuwe stadhuis aan de ingangszijde van een grote peristyle met zuilen van d e I o n i s c h e of C o m p o s i e t e o r d e d i e n d e te worden voorzien: een volstrekte noviteit voor N e d e r l a n d , die s y m b o o l zou staan voor de d o o r C a m p e r g e p r o p a g e e r d e zui­

vering van de bouwkunst in meer klassieke richting die thans

6

%

:• * : * - ' ' H M

/(/?>. 9. Dcr/w mei Stadhuis en Waag te Amsterdam. Pentekening van G.F.

Blondel, ca. ¡763. (Amsterdam, Gemeentearchief, coll. Van Eeghen)

als de aanzet tot het neoclassicisme bekend is komen te staan, een zuivering die het v e r m e e n d e architectonische normenver- val keren en de vaderlandse bouwkunst zo meer aansluiting bij de n i e u w s t e i n t e r n a t i o n a l e m o d e b e z o r g e n moest. De zogeheten N i e u w e Zwier van het rococo, dat met zijn krullen en a n d e r e u i t b u n d i g e versierselen in het t w e e d e en d e r d e kwart van de a c h t t i e n d e e e u w had g e d o m i n e e r d , moest zo wijken voor een Edele Eenvoud die aan een terugkeer naar de antieke - met name de pasontdekte Helleense - bronnen van de "ware a r c h i t e c t u u r ' werd gekoppeld en internationaal als The Greek Revival de g e s c h i e d e n i s in zou g a a n / '

De vrij- staande zuilenportiek, die in het prijsvraagprogramma voorge- schreven werd, stond daarvoor symbool. De hier in Gronin- gen v e r l a n g d e zou de b e s c h e i d e n o p m a a t v o r m e n voor een korte reeks van dergelijke portico's die in de k o m e n d e twintig j a a r werd gerealiseerd, te weten bij het Rechthuis van West- zaan ( 1 7 8 1 - ' 8 3 , J . S . C r e u t z )

, het Rechthuis van Westkapelle ( 1 7 8 3 . C . K a y s e r )

, het S t . J a c o b s g a s t h u i s in S c h i e d a m ( l 7 8 6 - ' 8 9 . G. G i u d i c i )

" . alsmede drie g e b o u w e n in Haarlem:

het Teylershofje, ( l 7 8 5 - ' 8 7 . L. V i e r v a n t )

, Paviljoen Welge- legen (in twee verdiepingen - l 7 8 6 - ' 8 9 , M. Triquetti en J.B.

D u b o i s )

. en de villa E i n d e n h o u t ( l 7 9 3 - ' 9 4 , P.E. D u y v e n é ) .

D a a r a a n zou men dan n o g de met halfzuilen en fronton getooide gevel van Felix Meritis ( l 7 8 7 - * 8 9 , J.O. Husly) aan de A m s t e r d a m s e Keizersgracht kunnen t o e v o e g e n .

'

Alleen zou de G r o n i n g s e portico uiteindelijk niet de reeks b e g i n n e n , maar afsluiten, o m d a t het w i n n e n d e o n t w e r p van de A m s t e r d a m s e particuliere b o u w m e e s t e r J a c o b Otten Husly ( 1 7 3 8 - 1 7 9 6 )

- ook elders in deze jaren m e e r m a l e n winnaar van architectuurprijsvragen

- door allerlei financiële proble- men en politieke verwikkelingen, pas tussen 1802 en 1810 in sterk g e w i j z i g d e , n o g v e r d e r v e r e e n v o u d i g d e v o r m werd gerealiseerd (afb. 17). Zelfs Husly had. blijkens zijn w i n n e n - de inzending met een o v e r d a a d aan sculpturen, van de ver- langde soberheid nog niet voldoende begrepen, maar zijn pro- ject bevatte wel de zo nadrukkelijk verlangde zuilenportiek.

D a a r m e e b e h o o r d e dit tot een kleine m i n d e r h e i d o n d e r de

Afb. 10. Interieur van St.Pauls Cathedral in Londen. Tekening van G.F.

Blondel. 1764 (Londen. Courtauld Institute of Art)

achtendertig inzendingen, waarvan de meeste vervaardigers als e e n v o u d i g e a m b a c h t s l i e d e n of a m a t e u r s kennelijk niet wisten wat met een ' p e r i s t y l e ' werd bedoeld, en d i e n t e n g e - volge met een klein portiekje ter hoogte van één verdieping en ter breedte van één venstertravee aan k w a m e n zetten, dan wel zelfs dat a c h t e r w e g e lieten - of nog veel erger, zoals bij de in zijn ornamentiek geen enkele maat h o u d e n d e en in zijn eerder op bordeelhouders dan op burgemeesters toegesneden w u l p s e sculpturen bijna pornografische inzending (afb. 18) van de o n b e k e n d e t i m m e r m a n J a n n e s L i g t e n b e r g h ( 1 7 3 3 - 1796), zich n o e m e n d e 'In de Eertüra M e s t e r te Z w o l " : reeds de spelling doet terecht het ergste inzake zijn vakkundigheid in de klassieken v e r m o e d e n .

De i n z e n d i n g e n v o o r de G r o n i n g s e prijsvraag, w a a r v a n er zeventien - vijf bekroonde en twaalf afgewezen - in het stads- archief bewaard zijn g e b l e v e n , illustreren d a a r m e e mooi de kloof tussen het gros van de praktische b o u w k u n d i g e n en een kleine elite van kennelijk meer theoretisch g e s c h o o l d e b o u w - meesters die op dat m o m e n t w a s gaan ontstaan. Alleen De Witte. Giudici. het H a a g s e d u o J o h a n n e s van Noort en J a c o - bus B e r k m a n , de A m s t e r d a m s e stucadoor Peter Schauer, de stadhouderlijk secretaris C.H. H o r s t

, alsmede min of meer C r e u t z . dienden, voorzover na te g a a n . naast Husly projecten in, die aan die basiseis van een portiek voldeden - De Witte overigens pas vermoedelijk in tweede instantie, voor een vari- a n t .

Tot de deelnemers blijkt ook Blondel te horen, die op grond

van zijn E n g e l s e expertise tot de serieuze kanshebbers had

moeten behoren - wat uiteindelijk overigens blijkt tegen te val-

Afb. II. Interieur van St.Stephen 's Walbrook in Londen. Mezzotint van G.F. Blondel z.j. (Londen. British Museum)

len. Blijkens ondermeer zijn zojuist besproken ontwerpen voor Stowe was hij o p de h o o g t e van de nieuwste internationale neoclassicistische normen en wist hij in elk geval wat een zui- lenperistyle was. Want juist in Groot-Brittannië kon deze stijl met het reeds gedurende vrijwel de hele achttiende eeuw domi- nante neopalladianisme teruggrijpen op een oudere traditie, en het was niet toevallig ook vermoedelijk de Britse bouwkunst geweest die C a m p e r tot het stellen van de bewuste programéis had geïnspireerd. De Groningse geleerde had in 1748-"49 een langdurig bezoek (in 1752 herhaald) aan Engeland gebracht

, waarbij hij zonder twijfel met menig landhuis en stadshuis met een zuilenportiek is geconfronteerd."* Daartoe valt in zekere zin ook het door George Dance the Eider (1695-1768) ontwor- pen Mansion House (1739-

53) - de ambtswoning van de Lord Mayor - in Londen te rekenen, dat dus juist in de jaren van Campers verblijf in de Engelse hoofdstad zijn voltooiing nader- de. Het bestond net als later het Groningse Stadhuis uit een c o m p a c t , bijna kubusvormig bouwblok, waarvan de gesloten contour van de eveneens door colossale pilasters gelede buiten- gevels slechts door een peristyle (hier evenwel met zes zuilen) aan de voorgevel werd d o o r b r o k e n .

De d e e l n a m e van Blondel

Blondel had de o p g a v e dus aan moeten kunnen en hij heeft, als w a s het o m op zeker te spelen, zelfs liefst drie ontwerpen

Afb. 12. Rotunda Hall in Stowe House.

ingediend, die helaas g e e n van alle b e w a a r d zijn gebleven.

Hij zat ongetwijfeld e n i g s z i n s o m werk v e r l e g e n , en heeft blijkens dat drietal inzendingen de geboden gelegenheid met beide handen a a n g e g r e p e n : hij is, voor zover b e k e n d , de e n i - ge die in meervoud heeft m e e g e d a a n .

Afb. 13. Ontwerp voor een Mausoleum te Stowe. Tekening van G.F.

Blonde/ z.j. (Morgan-Grenville Collection)

8

Aft). 14. Ontwerp voor een Mausoleum ie Stowe. Tekening van G.F. Afb. 15. Ontwerp voor een Ladies Temple te Stowe. Tekening van G.F.

Blondel z.j. (Morgan-Grenville Collection) Blondel z.j. (Morgan-Grenville Collection)

C o n f o r m d e p r i j s v r a a g v o o r s c h r i f t e n w a r e n zijn o n t w e r p e n a n o n i e m i n g e s t u u r d , en slechts r e s p e c t i e v e l i j k ' F ' . ' G ' en ' N o . 3 7 ' gemerkt; pas nadat de jury - dat wil zeggen hoofdza- kelijk C a m p e r - haar oordeel had geveld en daarvoor op 22 maart 1775 d o o r burgemeesters de i n s t e m m i n g van de stede- lijke raad was v e r k r e g e n

, zou hij zich als de m a k e r bekend g e v e n .

Blondel heeft ze d o o r drie verschillende b e k e n d e n laten opsturen, plan F d o o r de b o e k h o u d e r van een zekere mr.

H o p , Pautouin g e n a a m d , plan G d o o r de b o e k v e r k o p e r C h a u - dion, en plan no.37 d o o r een zekere Thibeault, zoals bleek, toen B l o n d e l n a afloop van de p r i j s v r a a g de G r o n i n g s e stadssecretaris Paulus L a m a n ( 1 7 3 3 - 1 7 8 8 )

om retournering v e r z o c h t .

B l o n d e l blijkt o p dat m o m e n t in A m s t e r d a m w o o n a c h t i g nabij de Utrechtse P o o r t

; als zijn t e k e n i n g e n ,

" n a de Italiaansche s m a a k g e f o r m e e r t " ,

op 15 mei 1775, nadat vijf dagen eerder o p n i e u w een verzoek d i e n a a n g a a n d e w a s g e d a a n ,

via D e L e m m e r t e r u g g e z o n d e n w o r d e n , geschiedt dat echter naar Mr.Bertazelle, tabaksfabrikant in de Warmoesstraat in A m s t e r d a m .

Project F bestond uit vijf bla- den, te weten drie plattegronden en twee o p s t a n d t e k e n i n g e n ; project G uit vier, namelijk twee plattegronden, de opstandte-

k e n i n g e n en d o o r s n e d e n : en het d e r d e plan e v e n e e n s uit v i e r .

Veel m e e r valt er niet o v e r te achterhalen.

Voor het feit dat hij zijn drie ontwerpen langs drie verschil- lende w e g e n aan het G r o n i n g s e stadsbestuur had doen t o e k o - men, zou Blondel in zijn eerste brief van 6 april ook een ver- klaring g e v e n , toen hij de b o u w p l a n n e n aan L a m a n t e r u g - vroeg:

J'ai pris. Monsieur, la peine de faire trois Programez, pour ma satisfaction étant persuadé que tous Architecte qui veut passer a l'Execution dois produire son travail de différentes manières, et offrire les Modelles de chacun de ces Plantz, étant persuadés que tous homme qui veut passer a l'Execution seu se rendre compte d'un mode lie dois être en faut pour l'Execution, en outre cela donne l'Eclaircissement juste aux personnes qui ordonnent corne pour le Devis quant aux pris juste Etant impossible de juger sur un seu! morceau de Papier

de la beauté du dessein et de l'exécution du Bâtiment.

J'espère, Monsieur, que Messeigneurs, auronts assez de bon- tés pour agréer un de mes Plants leur Lumières étant trop étendiiez, et j'osse dire qu'ils ne peuvent m'oter le zelle et le

Afb. 16. Ontwerp voor de zuidj'aqade van Stowe House. Tekening van G.F. Blondel z.j. (Morgan-Grenville Collection)

fond du travail, ce qui seroit plus clair a voir si ils me laisse la satisfaction d'en venir a l'Execution des 3 Model les. pour

cution qui est produitte pas les Etudes que /'ai détaillér, et que je desire ardemment avoir l'honneur de leur faire voir.*

B l o n d e l , die net in de Gazette de La Haye had gelezen dat de b u r g e m e e s t e r s de m a k e r van de bedoelde drie plannen ver- zocht had zich bekend te maken

"', greep een en ander tevens aan om de h o o p uit te spreken dat zij de g o e d h e i d z o u d e n h e b b e n o m een van de zijne aan een n a d e r o n d e r z o e k te onderwerpen. Bij die gelegenheid had hij burgemeesters ook meteen, zonder twijfel ter aanbeveling van zijn eigen persoon v o o r de s t a d h u i s b o u w , zijn t w i n t i g j a r i g e w e r k e r v a r i n g als b o u w k u n d i g e uit de doeken g e d a a n , en dat levert o n s een hele reeks van tot nu toe grotendeels o n b e k e n d e claims op archi- tectonische prestaties van Blondel o p . waarvan de houdbaar- heid evenwel moeilijk meer te achterhalen v a l t .

B l o n d e l stelt de a f g e l o p e n j a r e n van vele m a r k t e n thuis geweest te zijn: niet alleen in Engeland en Frankrijk, ook in de Oostenrijkse N e d e r l a n d e n zou hij actief zijn geweest. Z o maakt onze b o u w m e e s t e r allereerst als zijn creatie melding van een b o u w w e r k van 4 0 0 voet lengte voor Lord Temple in L o n d e n , w a a r m e e v e r m o e d e l i j k het in 1908 g e s l o o p t e B u c k i n g h a m H o u s e aan Pall Mali is b e d o e l d

. Vervolgens spreekt hij van werk voor de keizer ( ' S . M . R . ' ) in Brussel, en in M a r i e m o n t .

Dat "keizer' moet daarbij uiteraard niet al te letterlijk worden o p g e v a t ; bedoeld is hier ongetwijfeld zijn g o u v e r n e u r - g e n e r a a l , de al g e n o e m d e prins Karei van Lorrei- n e n .

Helaas specificeert Blondel dit niet nader, maar hij zal wel mede op de reeds in zijn Engelse tentoonstellingscatalo- gus van 1772 ter sprake gebrachte balzaal bedoelen, die ver- moedelijk in het belangrijkste b o u w w e r k gezocht moet wor- den dat prins Karei o n s heeft nagelaten, zijn Brusselse stads- paleis dat tussen 1757 en 1780 in een s t r e n g e p o s t b a r o k k e c l a s s i c i s t i s c h e b o u w t r a n t n a a r o n t w e r p van de uit B r u g g e afkomstige hofarchitect Jean Faulte ( 1 7 2 6 - 1 7 6 6 ) v e r r e e s .

A a n F r a n s e a c t i v i t e i t e n n o e m d e B l o n d e l in zijn v e r k a p t e sollicitatiebrief allereerst het nieuwe westportaal van de kathe-

Afb. 17 Grote Markt met Stadhuis in Groningen (foto RDMZ Zeist.

1971)

Ajh. 18. Prijsvraagontwerp voor het Stadhuis van Groningen. Tekening achtergevel van J. Ligtenbergh, 1775 (Groninger Archieven 542, foto Index Bouwkunst)

draal van M e t z . dat tussen 1764 en 1768 in de vorm van een classicistische triomfboog met g e k o p p e l d e Dorische zuilen- paren o n d e r s e g m e n t b o o g v o r m i g fronton w a s o p g e t r o k k e n : een werk van zijn vader J a c q u e s - F r a n c o i s . dat in 1898 in het kader van een purificerende restauratie d o o r een neogothisch e x e m p l a a r w a s vervangen.

'' A l s d e claim van de z o o n juist is.

betekent dat dus dat hij na zijn eerste N e d e r l a n d s e periode rond 1 7 6 2 - ' 6 3 weer even naar Frankrijk moet zijn terugge- keerd, alvorens naar Londen te vertrekken waar hij als ver- haald in 1765 met het tentoonstellen van zijn topografische tekeningen begon. M a a r óf zijn claim juist is, valt tot dusver- re niet vast te stellen: in de literatuur over de activiteiten van J a c q u e s - F r a n c o i s B l o n d e l in M e t z w o r d t n e r g e n s g e w a g gemaakt van zijn zoon - niet met betrekking tot het portaal van d e kathedraal, en niet met betrekking tot B l o n d e l s projec- ten voor andere g e b o u w e n - e n s e m b l e s daar ter stede uit deze j a r e n .

"

Behalve de kathedraal in Metz beroemt Blondel jr. zich ook op bezigheden voor de heer Bouret d ' A r n o n c o u r t in Parijs'

*, a l s m e d e , als " A r c h i t e c t q u e de la C o u r " , op werk in Versailles

Afb. 19. Champs de Mars te Parijs tijdens het Fête de la Féderation.

¡790

1 ( 1 B U L L E T I N K N O B 2 0 0 8 - I

aan diverse kazernes voor d e lijfwacht.

Hij w a s . zo vergat hij voorts niet te vermelden, lid van diverse a c a d e m i e s , fils de Blondel Professenr Royal. et Premier Architect du Roy. En hij had. zo schreef hij tenslotte, gedurende twaalf jaar een oplei- ding in Rome gevolgd (wat aangaande tijdsduur dus schrome- lijk overtrokken was. en opnieuw de indruk bevestigt dat Blon- del zich altijd wat gewichtiger placht voor te doen), waarvan hij burgemeesters als buit zijn collectie met wel meer dan hon- derdvijftig tekeningen van vijf en acht voet lengte, vervaardigd naar de mooiste voorbeelden uit Italië, kon tonen""': het waren er intussen kennelijk al drie maal zoveel als hij drie jaar eerder in Londen tentoongesteld had. En daar waren ze ook nog maar tussen vier en zes voet groot geweest.

Het oordeel van C a m p e r

Men was in Groningen evenwel van Blondels kunnen kenne- lijk niet erg o n d e r de indruk, en toen hij zich een maand later w e g e n s gebrek aan reactie met veel omhaal van woorden -

"de ijver w a a r m e e ik h e b gewerkt verdient overigens dat ik met een beslissing van de zijde van de burgemeesters wordt v e r e e r d " - o p n i e u w m e l d d e en daarbij nog t e r l o o p s infor- m e e r d e of er van zijn ontwerpen echt geen eentje een prijs waard w a s . kreeg hij deze per kerende post g e w o o n retour.

'"

Wist C a m p e r , die na b i n n e n k o m s t van alle t e k e n i n g e n e e n eerste pre-advies opstelde en mede d a a r m e e een zwaar stem- pel op de u i t s l a g van d e p r i j s v r a a g d r u k t e , via zijn vele A m s t e r d a m s e c o n t a c t e n b o v e n d i e n m i s s c h i e n dat hij een beetje met een opsnijder van doen h a d ? '

Project G had daarbij nog de meeste aandacht van de hoogle- raar in ruste getrokken; hij maakte er althans melding van in dat eerste pre-advies. Het gebouw, blijkens zijn rapport d o o r de o n t w e r p e r op ƒ 3 5 0 . 0 0 0 begroot en in een kleine drie j a a r te b o u w e n , bezat als opvallende 'Italiaanse' karaktertrek een o m l o p e n d e balustrade aan de voet van het dak. en een met fronton b e k r o o n d e i n g a n g s p a r t i j . C a m p e r w a s in e e r s t e instantie ook vrij lovend: "Een architect van geest, uytnee- mend om binnen apartementen te v e r d e r e n " . Echter ook niet meer dan dat: "De ingang is met 5 deuren, en dus zeer klein, het frontispice is fraai, m a a r het bovenste te zwaar. De balu- strade buytcnom het dak. op de kroonlyst is wel fraai, maar te kostbaar. Ook is alles op de binnenplaats veel te kostbaar".

K o r t o m : van de artistiek g e w e n s t e Edele E e n v o u d en de financieel noodzakelijke edele zuinigheid was g e e n sprake.

C a m p e r s slotsoordeel: "Verdient myns oordeel geene attentie"

- en d a a r m e e deed het in de verdere selectierondes niet meer m e e . '

Toch was dat nog altijd beter dan het oordeel dat v e r m o e d e - lijk Blondels ontwerp F ten deel viel. C a m p e r rept in zijn rap- port namelijk ook n o g van een project F van een z e k e r e Tibaut. waarvan het op grond daarvan - de inzendingen waren

immers a n o n y m - aannemelijk is dat d a a r m e e het project F van Blondel en met deze Tibaut Blondels boven al g e n o e m d e h a n d l a n g e r T h i b e a u l t is b e d o e l d , ook al w a s van B l o n d e l s projecten een a n d e r d o o r T h i b e a u l t . en F d o o r een z e k e r e Pautouin o p g e s t u u r d . '

AJh. 20. Triomfboog op het Champs de Mars te Parijs, 1790

Daarop zou eveneens heel wel het b u i t e n g e w o n e . on-Neder- landse formaat van het project kunnen wijzen: het door C a m - per g e n o e m d e plan F, met het opschrift " G r o n d en opstal voor een N. R a a d h u y s , volgens een N i e u w e invensi", dat m e e d o n g naar de d e r d e prijs (dat wil zeggen v o o r o n t w e r p e n z o n d e r begroting), voorzag namelijk in een stadhuis dat veel groter was dan v o o r g e s c h r e v e n . De m a k e r had verklaard dat het voor hem ondoenlijk was om naar het p r o g r a m m a te werken en dat hij d a a r o m liefst vijftig voet aan de opgegeven o m v a n g had toegevoegd, waarbij hij zelfs nog enkele huizen w e g wil- de laten breken om de Grote Markt te v e r g r o t e n

- in welk opzicht er een aardige parallel bestond met de inzending van de hofarchitect van de Keurpalts, Nicolas de Pigage ( 1 7 2 3 -

1796). die van huis uit ook royalere afmetingen gewend w a s en nu bij de prijsvraag met een veel te groot stadhuis op de proppen was g e k o m e n , dat nauwelijks op het G r o n i n g s e plein zou hebben gepast en daarom de eerste prijs misliep, wat de Groningse heren op een w o e d e n d e reactie van de o n t w e r p e r kwam te staan."

"

C a m p e r bleek in elk geval van dit stadhuis volgens nieuwe inventie niet erg g e c h a r m e e r d . Het w a s o n t w o r p e n "in een Soort van Toneelvercieringe en Decoratie"; hooguit kon het plan "gebruykt worden tot het ordonneeren van een binnen- zaal". De bijgevoegde toelichting - helaas niet bewaard - bracht de geleerde evenmin in hogere sferen. "Zyne verklaaring", zo besloot hij kortaf, "is brabbeltaal, en dingt naar den 3den Prys"

". Die kreeg de maker dus niet. Net als het derde ont- werp van Blondel. waarover we aan specifieke karakteristieken niets weten, werd het meteen als ongeschikt van tafel geveegd.

D e s o n d a n k s kreeg Blondel zijn G r o n i n g s e g e e s t e s k i n d e r e n heel graag terug, en toen hij een maand na zijn eerste aan- vraag van 6 april 1775 nog niets ontvangen had. heeft hij op

10 mei het al ter sprake g e b r a c h t e t w e e d e epistel aan het stadsbestuur de d e u r uit laten gaan.

Terugkeer naar Frankrijk

Was de architect d o o r zijn m a g e r e resultaat bij de Groningse

prijsvraag, afgezet tegen zijn flitsende carrière van de voor-

Afb. 21. Le Temple de la Vérité. Zwariekiinsi-prenl van G.F. Blondel.

17911 /Parijs. Bibliothèque Nationale)

gaande twintig jaar die hij de burgemeesters zo nadrukkelijk had voorgehouden, dodelijk beledigd en is hij daarom weer snel uit de Republiek vertrokken'? Niet lang na zijn vergeefse d e e l n a m e aan de prijsvraag m o e t Blondel namelijk al naar zijn vaderland zijn teruggekeerd. Begin 1777, d r i e j a a r na het overlijden van zijn vader, d e e l d e hij dit voornemen althans per brief nadrukkelijk aan de Franse M i n i s t e r van O o r l o g . Claude-Louis graaf van Saint-Germain ( 1 7 0 9 - 1 7 7 8 ) . m e e :

Je brûle d'envie de retourner dans ma patrie et dy faire valoir les nouvelles découvertes et connaissances que j'ay acquis dans les pays étrangers; feu M.le duc de la Vrillière qui a été de tous teins mon protecteur et celuy de ma famille, m'en avait procuré les facilités par des lettres de recommandation auprès des ambassadeurs de France dans plusieurs cours de l'Europe.

"J'y ai soutenu, je n'ose dire augmenté la réputation de mes ancestres et surtout de mon père mort depuis peu architecte et professeur de l'Académie Royal le au Louvre mais malgré la considération dont je jouis par mes talens chés l'étranger, je préfère infiniment de les rendre utils à mes compatriotes; je n 'hésiteray donc pas un instant Monseigneur de retourner en France si vous daignés m'honorer de votre puissante protec- tion comme feu M. le duc de la Vrillière avoit bien voulu le fai- re.^

B l o n d e l . kortom, had o n d a n k s de vele blijken van waardering

voor zijn talenten in het buitenland, onder het aanroepen van wijlen zijn vader en voorouders de oneindige goedertierend- heid deze talenten voortaan weer ten dienste van zijn landge- noten te willen stellen. En hij voerde hier een n i e u w e groot- heid als b e s c h e r m h e e r o p : een hertog van De La Vrillère, die hem via de Franse gezanten in den vreemde bij al die Europe- se hoven aanbevolen h a d .

Toevallig w a s die echter overle- den - zodat de aangeschreven minister dit niet meer bij hem navragen kon.

H e l a a s v o o r Blondel, zelfs zijn aan deze poging tot pluim- strijkerij gekoppelde toezending van een fraaie (thans verlo- ren) tekening van een legerplaats waar M i n e r v a en een perso- nificatie van Frankrijk de d i e n s t d o e n d e generaal een maar- s c h a l k s s t a f o v e r h a n d i g e n , h a a l d e niets uit. D e m i n i s t e r raadpleegde de directeur o v e r de koninklijke g e b o u w e n , en deze gaf de volgende reactie:

Le renvoy que vous avez pris la peine de me faire à la fin d'avril dernier de la lettre que vous a écritte d'Amsterdam le Sr. Blondel, professant à ce qu'il paroit l'architecture m'a conduit à faire des informations pour reconnoitre si le dépar- tement des arts qui m'est confié, peut me fournir des motifs de prendre intérest au désir qu'il annonce de rentrer en France: j'ignore les motifs qui l'ont conduit chez l'étranger et je n 'en comtois aucun ni contredire ni pour approuver ses projets de retour.

H e l e m a a l niets weten wat B l o n d e l s t e r u g k e e r p l a n n e n zou moeten doen afkeuren of goedkeuren: men w a s de zevenen- veertigjarige b o u w m e e s t e r in Frankrijk i n m i d d e l s kennelijk compleet vergeten. Ook voor ons verdwijnt hij nu vooreerst v o o r j a r e n uit zicht, tot de Franse Revolutie.

Dan treedt hij, zichzelf nu als architecte et dessinateur du Cabinet du roi et des Académies de Paris, Rome et Londres - ook al telde geen enkele van deze academies hem onder haar leden - b e t i t e l e n d

, nog eenmaal kortstondig voor het voet- licht. Dat gebeurt met de feestdecoraties voor de p o m p e u z e eerste jaarlijkse herdenking van de 14e juli, het Fête de la Fédération, op het C h a m p s de Mars in 1790 (afb. 19). Blondel deed daarover een kleine brochure van vijf pagina's het licht zien, waarin hij de plannen van de verantwoordelijke b o u w - meester Jacques Cellerier (1742-1814) - overigens een leerling van Blondels eigen vader - sterk bekritiseerde en hem ervan beschuldigde zijn. Blondels, ideeën voor ondermeer een triomf- boog (afb. 20) en een altaar voor het vaderland gestolen te heb- b e n .

Blondel ging daarbij zelfs zover te stellen dat het stads- bestuur aanvankelijk aan zijn project de voorkeur gegeven had.

maar dat vier dagen later inruilde voor een pas later gemaakt plan van Cellerier, die g e w o o n de hoofdlijnen van Blondels plan overgenomen h a d

. In hoeverre die beschuldiging van dergelijk o n v a d e r l a n d s l i e v e n d amoreel gedrag o p waarheid berustte. Iaat zich nu helaas niet meer verifiëren.

In hetzelfde j a a r vervaardigde Blondel in elk geval een allego-

risch o n t w e r p voor een Temple de la Vérité, het enige wat uit

die tijd van hem bewaard is geleven, een mezzotint die van

de m a k e r de titel ' E s q u i s s e dans Ie genre de R i m b r a n ' had

I 2 B U L L E T I N K N O B 2 0 0 8 - 1

m e e g e k r e g e n (afb. 21 ) .^{1 1 5} Voorts weten we van projecten voor een m o n u m e n t op d e P l a c e d e la Bastille en een o n t w e r p van Blondel voor een a l l e g o r i s c h e medaille ter herinnering aan de afkondiging van d e F r a n s e constitutie op 30 s e p t e m b e r 1 7 9 1 , dat d e b e d e n k e r aan d e N a t i o n a l e C o n v e n t i e a a n b o o d en van een korte toelichting vergezeld liet g a a n .^{1 1 6}

Zelf maakt Blondel in een uit 1791 daterend d o c u m e n t , dat in d e A r c h i v e s N a t i o n a l e s wordt b e w a a r d , melding van nog heel wat m e e r creaties, vijf in totaal, waaruit vooral een - voor het s t i n k e n d e Parijs niet irrelevante - grote interesse voor h y g i ë - nische v r a a g s t u k k e n b l i j k t . "⁷ Allereerst van een o n t w e r p van zijn hand dat een n i e u w e m a n i e r o m z i e k e n h u i z e n te b o u w e n biedt, met d a n k z i j betere l u c h t c i r c u l a t i e g e z o n d e z a l e n ; het plan zou met grote w a a r d e r i n g zijn o n t v a n g e n d o o r Leroy, lid van d e a c a d e m i e van w e t e n s c h a p p e n en d e faculteit v o o r m e d i c i j n e n^{1 1}* ; hij. B l o n d e l . is o p elk m o m e n t bereid het uit te lenen o m het eindelijk uit te laten voeren.

Voorts heeft hij een plan voor een w a s h o k in de a a n b i e d i n g , waarbij d a n k z i j de d o o r h e m uitgedokterde m e t h o d e het w a s - gocd z o d a n i g van alle stank bevrijd wordt dat alle soorten e p i d e m i s c h e ziekten v o o r k o m e n k u n n e n w o r d e n en. a n d e r s dan bij gebruik van normaal z e e p s o p , geen enkel s p o o r van rotting achterblijft - o o k al een u i t v i n d i n g d i e ' b e k e n d en g o e d g e k e u r d ' is. Ten d e r d e e e n project v o o r s l a c h t h u i z e n , w a a r m e e hij vooral de o n g e z o n d e u i t w a s e m i n g van het bloed van g e s l a c h t e dieren poogt te bestrijden, w a a r m e e tot dusver- re d e n a b i j g e l e g e n straten w o r d e n g e ï n f e c t e e r d . Als v i e r d e komt het al g e m e m o r e e r d e o n t w e r p voor een m o n u m e n t op de Place d e la Bastille ter s p r a k e , een plan dat door de heren M o n t m o r i n en De la P o r t e "⁹ aan de koning gepresenteerd zou zijn en zich nog s t e e d s in h a n d e n van L o d e w i j k X V I zou b e v i n d e n , "qui" - wie zou er bij o n z e Blondel ook nog aan durven twijfelen? - "Va approuvé". N u m m e r vijf betreft dan d e al g e n o e m d e feestdecoraties van 14 juli 1790, waarbij hij de claim herhaalt dat het grootste deel naar zijn eigen o n t w e r - pen en modellen is u i t g e v o e r d , die nog in d e bureaux van d e stad en van d e Nationale Vergadering z o u d e n berusten.

M a a r hoe b e t r o u w b a a r d i e pretenties van Blondel g e z i e n al het v o o r g a a n d e zijn? Veel zoden lijkt het allemaal niet m e e r aan de dijk te h e b b e n gezet. Bij de presentatie van zijn her- d e n k i n g s m e d a i l l e voor d e F r a n s e Constitutie in 1791 liet hij pathetisch weten dat hij alles wat hij bezat voor Frankrijk en de Revolutie veil had. j a , "qu'il a sacrifié, depuis le commen- cement de la Révolution, [non seulj sa fortune, niais ses veil- les, ses travaux, ses lumières et sa vie, comme un bon citoyen et vrai soldat de la patrie".^]2l) M a a r anders dan zijn vader is deze ware soldaat van het F r a n s e vaderland z o n d e r veel s p o - ren in de F r a n s e - of d e E n g e l s e , de N e d e r l a n d s e dan wel d e Belgische - architectuur na te laten, uiteindelijk van het toneel v e r d w e n e n . Zelfs zijn sterfjaar is tot op heden o n b e k e n d .

Noten

1 Voor Gunckel: T.H. von der Dunk. Een Pantheon voor Apeldoorn. De plannen voor de houw van een sintultaankerk op het Loo onder Lode- wijk Napoleon. Zutphen 2 0 0 1 . 23-25. met oudere literatuur. Voor

Giudici: E. Wiersum. 'De architect Jan Giudici. 1746-1819'. Rotter- danisch Jaarhoekje. 4e reeks II (1934). 29-41: J. Verheul Dzn.. De architect Jan Giudici 1746-1819. Beschouwingen over enkele nog bestaande bouwwerken door Giudici ontworpen tijdens zijn verblijf van 1770 tot 1819 als architect te Rotterdam. Rotterdam 1938. zie ook bijgaand artikel van R. Meischke en H.J. Zantkuijl.

Voor J.F.BIondel en zijn werk: J.Lejeaux. "Jacques-Francois Blondel (1705-1774). Un architecte francais'. La Revue de l'Art Ancien et Moderne. LIK 1927), 223-234. 271-285: P. Lesueur. 'Un ouvrage iné- dit de Jacques-Francois Blondel', Gazette des Beaux-Arts LXXIII (1931). 360-376; E.Kaufmann. 'The contribution of Jacques-Francois Blondel to Mariette's Architecture francoise'. The Art Bulletin XXXK 1949). 58-59: L. Hautecoeur, Histoire de VArchitecture Clas- sique en France, deel III. Paris 1950. 466-472. 598-604: W. Knight Sturges. 'Jacques-Francois B l o n d e l ' . Journal of the Society of Architectural Historians XI(1952).16-I9: P. Collins. The architectu- ral doctrine of Jacques-Francois Blondel (1705-1774). typoscript z.p.

1953: R. Middleton. "Jacques-Francois Blondel and the Cours d'Archi- tecture'. Journal of the Society of Architectural Historians XVI- 11(1959). 140-148: W. Herrmann. Laugier and eighteenth century French Theory, Lofldpn 1985 (oorspr. 1962). passim en 243-244;

E.S.[chlumberger], "L'art de batir a la campagne selon Jacques-Fran- cois Blondel. Le grand Théoreticien de 1'Architecture au temps de Louis X V ' . Connaissance des Arts. no.181 (1967). 74-81: R.A. Etlin.

'«Les desins». Jacques-Francois Blondel and the system of the home.

c.1740'. Gazette des Beaux-Arts. C X X 0 9 7 8 ) . 137-146: A. Braham.

The architecture of the French Enlightenment, London 1980. 37-39;

A. Picon. "«Vers une architecture classique». Jacques-Francois Blon- de! et le Cours d'Architecture'. Les cahiers de la recherche architec- turale, no. 18(1985). 28-37: R. Benhamou. 'Parallel Walls. Parallel Worlds: The Places of Masters and Servants in the Maisons de plai- sance ol' Jacques-Francois B l o n d e l ' . Journal of Design History VII(1994). 1-11.

Voor De Svvart naast de monografie van F H . Schmidt. Pieter de Swart. Architect van de Achttiende Eeuw. Zwolle 1999 (voor zijn ver- blijf in Parijs: 33-57): M.D.Ozinga. "Pieter de Swart hofarchitect van prins Willem IV'. Oudheidkundig Jaarboek V(I936). 124-143; Idem.

"Pieter de Svvart. Architect der stadhouderlijke familie en zijn

"school"(Gunckel. Van Westenhout. Druck) VIII(1939). 99-123: F.

H.Schmidt. Paleiz.en voor prinsen en burgers. Architectuur in Neder- land in de achttiende eeuw. Zwolle 2006. 68-86.

Een monografie of monografisch overzichtsartikel over G.F. Blondel ontbreekt echter nog. Veelzeggend is dat hij niet voorkomt in Haute- coeur 1950. deel IV' (1952). Een eerste levensschets vindt men in het artikel van J. Lejeaux, 'Georges-Francois Blondel. Engraver and Draughtsman (Paris, b.1730. d. after 1791)'. The Print Collector's Quarterly XXII1(1936). 262-268. Summiere biografische informatie is voorts te vinden in de lemma's van J.F. Méjanes in Piranèse et les francais 1740-1790. tent.cat. Rome e.a. 1976. 58: van M. McCarthy in A.K. Placzek (red.). Macniillan Encyclopedia of Architects. Lon- don 1982. deel I. 219-220: in E. Harris. British Architectural Books and Writers 1556-1785. Cambridge 1990. 119-120; van P. Pinon in K.G. Saur (ed.). Allgemeines Kiinstler-Lexikon. deel XI. Miinchen

1995. 586: in M. Gallet. Les architectes parisiens du XV/lle siècle.

Paris 1995. 64-65: en in PM.J.E. Jacobs. Beeldend Benelux. Biogra- fisch Handboek. Tilburg 2000. deel I. 344.

5 Speciaal over Blondel als graveur: C. Dodgson. 'The mezzotints of G.F. Blondel'. The Print Collecwr's Quarterly 1 X 0 9 2 2 ) , 303-314 (met op 310-314 een korte catalogus van negen (meest fictieve Romeinse) stadsgezichten en één portret); J. Lejeaux, 'L'Oeuvre gra- vé des Blondel', L'amateur d'estampes V I I 0 9 2 8 ) . 145-153: Idem.

'Georges-François Blonde! (1730-?). dessinateur, graveur et architec- te". Bulletin de la Société de l'Histoire de l'Art français 1935. 85-89:

Idem 1936 (noot 4 ) . 261-277 (met op 268-270 een bespreking van zijn gravures, op 270-276 van zijn tekeningen, en op 276-277 een appendix bij de catalogus van Dodgson).

" Vgl. Lejeaux 1936. 2 6 1 : alsmede 274.

7 Zie daarover: C. Samaran, Jacques Casanova Vénetien, Une vie d'aventure au XVIlle siècle, Paris 1914.181-212.

s Voor de familieverhoudingen zie het lemma van K. Harrington in de MacMillan 1982 (noot 4 ) . I, 220. Vgl. voorts Lejeaux 1927, 224-225, 229-230. Voor J.B. Blondel zie het lemma van P. Pinon in Saur (1995). XI. 590.

9 Te weten het Hôtel Petit de Marivat, Place Jean Cornet 2. in Besan- çon: zie het lemma van P. Pinon in Saur (1995). XI. 588.

"^; Biografische gegevens ontleend aan het lemma van Pinon in Saur (1995). XI. 588. Afwijkend voor het stichtingsjaar van de eigen school (nl. 1746 i.p.v. 1739): K. Harrington in de MacMillan 1982 (noot 4). 1,220.

1 1 Genoemd door Lejeaux 1935 (noot 5), 87. Voor zover bekend zijn deze tekeningen niet bewaard gebleven.

1 2 Zie over Peyre de lemma's van D. Rabreau in de Macmillan 1982 (noot 4). III. 409: van C. Baines in J. Turner (red.). Dictionary of Art.

New York 1996. deel XXIV. 581-582: en Gallet 1995 (noot 4). 405- 410. Zie voorts Hautecoeur 1950 (noot 2). IV (1952). 225-231: M Mosser. 'Marie-Joseph Peyre', in: Piranèse et les français 1740-1790.

tent.cat. Rome e.a.. Roma 1976, 266-270; Braham 1980 (noot 2), 8 3 - 89.

| ] Zie o.m. Lejeaux 1935 (noot 2), 87; Idem 1936 (noot 4), 264. Vgl.

ook de bij Méjanès 1976 (noot 4). afb.14 (tekst op p.58) weergegeven pentekening van een 'Intérieur d'un temple à 1'antique'. Over Cléris- seau: L. Jeaux. 'Charles-Louis Clérisseau. Architecte et peintre de ruines (1721-1820)". La Revue de l'art ancien et moderne LIII(1928).

225-231: LIV(1928). 125-136: T.J. McCormick. Charles-Louis Clé- risseau and the Genesis of Neo-Classicism. New York 1990. Voor Piranesi zie o.m. J. Scott, Piranesi. London 1975: J. Wilton-Ely, Gio- vanni Battista Piranesi. Zijn visie en zijn werk. Amsterdam 1978.

1 4 Er zijn er tenminste drie bewaard. Zie voor twee daarvan Dodgson 1922 (noot 5), 303-304. met catalogus op 310-312 n o l en 2 (afb. op 302 en 305); Lejeaux 1928 (noot 5). 149. 152 (met afb. op 147. als- ook die van een rivier onder de ruïnes van een paleis op 146); alsme- de Gallet 1995 (noot 4). 64. Voor afb. van de derde tekening zie Lejeaux 1936. 260. zonder daar in de tekst op in te gaan.

? Zie catalogus bij Dodgson 1922. 312-313. no. 3. 4 (met afb. op 307), 5 en 6. Voor die van de St. Pieter en die van de S.Maria Maggiore (aldaar niet als zodanig geïdentificeerd) zie ook Lejeaux 1928. 149.

"' Lejeaux 1936. 264.

1 7 Zie Lejeaux 1936. 270-273 en 276, ook voor vermoedelijke datering (met op 263 aanzicht van de tuinzijde van Versailles, op 266 van de peristyle van het Louvre). Lejeaux bespreekt op 270 de bedoelde tekening "Démolition des baraques de la cour du vieux Louvre' uit 1755 in het Musée Carnavalet (o.m. afgebeeld bij: L. Hautecoeur.

Histoire du Louvre. Le Chateau - Le Palais - Le Musée des origines a nos jours 1200-¡928. Paris 1929. 73. Zie verder Lejeaux 1928, 148;

Idem 1935. 86: Méjanès 1976. 58; Gallet 1995. 65.

1 8 Vgl. Lejeaux 1928. 145. onder verwijzing naar contemporaine bron- nen die de bewering van Blondel inzake Marseille staven; Idem 1936, 264 (met de gekozen titulatuur; daarvoor ook: Samaran 1914. 208);

Pinon 1995. XI. 586.

1 9 Lejeaux 1936. 262. die zich daarover verder niet uitlaat.

: o Lejeaux 1935. 86: Idem 1936. 264-265 (noemt er twee; de bewuste 'Hofzaal', sinds 1912 in het bezit van het Rijksmuseum, is er afge- beeld op 271); J. Knoef. 'G.F.Blondel als topografisch teekenaar'.

Kunsthistorische Mededeelingen van liet Rijksbureau voor Kunsthis- torische Documentatie. 1(1946). 15 met noot 2: Méjanès 1976, 58;

Pinon 1995. XI. 586. De bewuste theaterdecors werden bij oudere veilingen herhaaldelijk ten onrechte aan J.F. Blondel toegeschreven;

zie behalve de hierboven genoemde passages bij Lejeaux ook: ld.

1928. 145 noot 4.

2 1 Voor de verbouwingen in 1765. 1768, 1769 en 1771, ten dele onder leiding van de bij de brand omgekomen vorige stadsbouwmeester Cornelis Rauws (1736-1772). zie J.A. Worp. Geschiedenis van den Amsterdamschen Schouwburg. Amsterdam 1920. 189: alsmede (met iets afwijkende jaartallen) E.B.M. Lottman. 'Jan Smit. een grote 18de eeuwse Amsterdamse timmerbaas'. Bulletin KNOB 77(1978). 131-

137. Voor de brand zie: Worp 1920. 214-216; M.G. Emeis jr.. "1772 einde van een schouwburg'. Ons Amsterdam XXIV(1972), 183-188:

H.J.J. de Leeuwe. ' D e brand van de Amsterdamse Schouwburg'.

Spiegel Historiael IX(1974). 212-221; alsmede ook: K.A. Citroen,

" W a t naar gezigt! 6 ramp! Wat yselyke vlam! De Amsterdamse Schouwburgbrand van 1772 op een zilveren tabaksdoos'. Antiek XVIII (l983/"84), 79-84.

-: Voor het oeuvre van De Witte, van 1772 tot zijn ontslag wegens mal- versaties vijfjaar later stadsbouwmeester: T.H. von der Dunk. 'Vier ingenieurs als stadsbouwmeester. Gerard Frederik Maybaum (1746- '68), Cornelis Rauws (1768-'72). Jacob Eduard de Witte (1772-"77) en Johan Samuel Creutz (1777-'87) aan het hoofd van de Amsterdam- se stadsfabriek". Bulletin KNOB 94(1995), 98-103, met oudere litera- tuur; daaraan voor De Wittes latere levensloop toe te voegen: B.

Lever en A. Sapozhnikov. 'Adieu lieve generaal, leeft gezond, en gelukkig. Nederlandse genie-officieren in Russische dienst aan het eind van de achttiende en het begin van de negentiende eeuw'. Jaar- boek van hel Centraal Bureau voor Genealogie. LV(2001), 197-200.

De Wittes voorganger Cornelis Rauws (1736-1772) was bij de bewus- te brand omgekomen. Voor De Wittes nieuwe Stadsschouwburg, die in 1773 werd opgetrokken, zie verder: Worp 1920. 219-224; alsmede (evenwel zonder dieper op de architectuur in te gaan): N. Sluijter- Seiffert. TJe Amsterdamse schouwburg van 1774', Oud-Holland XC( 1976). 21-64.

;' Zie Lejeaux 1936, 265. Voor de geschiedenis van de schouwburg:

Worp 1920; v o o r d e viering van dat jubileum aldaar 192-193.

: 4 Ooit ook abusievelijk aan J.F. Blondel toegeschreven; voor het eerst kort genoemd door Lejeaux 1936. 274; afgebeeld bij Knoef 1946, 14:

op dat moment in de collectie van mr. C R van Eeghen (1880-1968).

thans in het Amsterdamse Gemeentearchief. Zie: B. Bakker, E. Fleur- baay en A.W. Gerlagh, De verzameling Van Eeghen. Amsterdamse tekeningen 1600-1950, Zwolle 1988, 184 cat.nr.159, met als datering ca. 1763.