l
Ik maak geen excuses voor het feit dat ik in deze rubriek aandacht be-steed aan een boek dat niet direct in de hoofdstroom van de hedendaagse politicologie, sociologie of antropolo-gie staat. Het gaat zeker niet over so-cial engineering, over de evaluatie van openbaar bestuur of het aanscherpen van 's lands bureaucratische beleids-instrumenten. Toch moet het boek van Frans de Waal de sociale weten-schapper interesseren. Wetenschap-pelijke blikverbreding, hoewel brood-nodig, staat in de opleidingen niet centraal en is in de praktijk moeilijk. Maar als men er toch iets aan wil doen, dan is dit daarvoor een goed boek.
Frans de Waal is een welbekend Ne-derlands-Amerikaans etholoog die faam verwierf met zijn baanbrekende onderzoek onder (mens)apen, met name chimpansees (zie Chimpanzés Politics, Londen 1982). Met Good Na-tured schreef hij een fascinerend boek over moreel gedrag, datgene waarin de mens zichzelf graag ondei scheidde van de (andere) dieren. Het gaat vooral over het gedrag van mensapen en hun evolutionaire relatie met men-sen, bezien vanuit motieven en me-chanismen van socialiteit en de erbij behorende moraliteit.
De centrale these van dit boek is dat moraliteit, het kennen van en werken met het onderscheid tussen
goed/kwaad, positief/negatief gedrag, evolutionair ingebakken zit in de mens en in de primaten, en dat het onderscheid mens - aap in dat op-zicht niet zo groot is als altijd voorge-steld. Het is niet zo dat bij ons mensen moraliteit een kwestie van 'keuze' is die wij zouden maken als zogenaamde 'vrije subjecten', maar dat wij onder bepaalde omstandighe-den op voorspelbare, want natuurlij-ke, wijze (im)moreel handelen. De Waal haalt onder andere het voor-beeld aan van Phineas Gage: de man die zich per ongeluk een ijzeren pin door het hoofd schoot, het overleefde en weer helemaal opknapte, behalve dan dat zijn voordien aimabele karak-ter geheel veranderd: hij was een pa-thologische leugenaar geworden, onbetrouwbaar, met lak aan alle so-ciale conventies. Een deel van zijn hersenen waar het 'morele gevoel' ge-lokaliseerd zat, was weggeschoten. Moraal, net als agressie, is dus deel van de biologische 'programmatuur' van de mens. Dit feit ontkracht
argu-Jan Abbink
GOOD NATURED The Origins of Right and Wrong in Humans and other
Animais ISBN 0-674-35660-8, 296 p., f43,10 paperback f69,SO hardcover f.B.M. de Waal Cambridge, MA - London :
Harvard University Press, 1996.
Nederlandse vert,: Van nature goed : over de oorsprong van goed en kwaad in mensen en andere dieren. - Amsterdam :
Uitgeverij Contact, 1996 ISBN 90-2S4-OS80-0, 327 p.,
f69,90
menten voor een strikte scheiding tus-sen mens en aap - wij als hoogste top van de evolutie omdat we als 'zelfb-ewust moreel wezen' zouden hande-len, ver boven de dieren, die dit 'onbewust en automatisch' zouden doen. Ook weerlegd hiermee is de po-pulaire maar domme opvatting dat beschaving maar een dun vernisje is dat 'onze ware aard' verbergt - dit is een verkeerd geformuleerde idee en in wezen een reactionaire uitspraak die voorbijgaat aan de essentiële rol van sociale omgeving waarin mensen en dieren zich geplaatst zien en die hen tot oncontroleerbaar geweld kan aan-zetten.
Op basis van deze stelling wordt het ook duidelijk dat moraliteit (en haar componenten) niet slechts een 'cul-turele constructie' is zoals een domi-nante richting in de sociologie en an-tropologie beweert. Een verklaring die
de psycho-biologische aspecten niet integreert, zal uiteindelijk falen. De opleidingen antropologie-sociologie, in Nederland althans, munten ook uit in het buiten de deur houden van werk uit de biologie en fysische antro-pologie dat gaat over de evolutionair-biologische basis van sociale organi-satie. Bijvoorbeeld een belangrijk arti-kel als dat van de bioloog R. Trivers uit 1971 over 'wederkerig altruïsme' zal waarschijnlijk nooit een student antropologie/sociologie ter ore zijn ge-komen, hoewel de thema's die daarin worden besproken, een directe rele-vantie hebben voor het begrijpen van alliantiegedrag, verwantschapspatro-nen en conflictbeslechting.
Het goede van De Waals boek is het nu eens concreet en onweerlegbaar aantonen van moraliteit in het sociale gedrag van onze verwanten, de pri-maten, met name de chimpansees. Het lang dominante beeld in de ge-dragswetenschap, filosofie en publie-ke opinie dat alleen wij mensen 'humaan' zijn, wordt door De Waals voorbeelden en gegevens definitief ontkracht.
De vier groepen kenmerken van mo-raal die De Waal behandelt: • 'sympathie' (begrip voor en
invoe-ling met anderen);
• normen (prescriptieve sociale re-gels, anticipatie van straf);
• wederkerigheid (besef van geven en uitwisselen); en
• het getting along (via verzoening, conflictbeslechting, gemeenschaps-zin)
zijn niet alleen 'typisch menselijk' maar volgens hem ook typisch voor primaten, met name chimpansees. In De Waals betoog wordt kritisch maar optimaal gebruikgemaakt van de bestaande literatuur over prima-ten. Boeiende anekdotes worden ge-presenteerd maar ook analyses op basis van de duizenden observaties van interactiepatronen die De Waal met studenten in Arnhem en later in het Yerkes Primate Center in Atlanta maakte. Ook zijn in het boek vier fo-to-essays opgenomen, met een aantal verbluffende opnames van apenge-drag.
gie/antropologie toe (bijvoorbeeld Cosmides, Tooby, Buss, Barkow, Alexander, Daly en Wilson).1 De
Waal is wel, zoals deze figuren, een neo-Darwinist (wie niet)2, maar blijit,
misschien door zijn empirische oriën-tatie, veel kritischer tegenover uit-gangspunten, terminologie en de cau-sale claims in deze theoretische oriëntatie. Hij maakt veel gebruik van de genoemde theorie van het weder-kerig altruïsme van Trivers om te ver-duidelijken wat de evolutionaire basis is van coöperatief en 'goed' gedrag bij mensen en mensapen.
Dit boek markeert ook een coming of age van de ethologie en het vergelij-kend primatenonderzoek, omdat de ideologische, ja wereldbeschouwelijke ballast die er in de vroegere generaties van deze wetenschap zat, hier tot een minimum is beperkt. Ook toont het de relevantie aan van dit onderzoek voor de sociale wetenschap.
Een dergelijk boek roept veel discus-siepunten op. Die kan ik hier helaas, niet noemen, behalve een: is het nu zo dat als de evolutie van soorten ge-baseerd is op functionele en succes-volle aanpassing aan
probleem-situaties en dus alle kenmerken een 5urv/va/-functie hebben, dat moraliteit gewoon een adaptief, instrumenteel kenmerk is dat mensen (en apen) uit-eindelijk toch gebruiken om hun eigen belangen te bevorderen? Dit is de cy-nische visie, die onder meer in een bepaalde evolutionair-psychologische kring wordt verkondigd.3 Het
ant-woord is nee. Afgezien van het feit dat de evolutionaire oorzaken van onze motieven niet kunnen worden beoor-deeld alsof ze onze motieven zijn\ is het duidelijk dat 'zelfs' onder mens-apen belangeloos gedrag voorkomt zonder een duidelijke bijbedoeling en zonder een voorspelbaar positief ef-fect voor henzelf. En zelfs wanneer ei-genbelang uiteindelijk resulteert, neemt dit niet weg dat zij de handelin-gen van altruïstisch gedrag op zichzelf waarderen en soms nastreven. Alleen als men blijft werken met een gene-centrist benadering - de genen als gepersonifieerde actoren in de evolutie -kan men zo'n standpunt nog volhou-den maar dat wordt wel een karikatu-raal en tautologisch soort wetenschap. Dit prachtige werk lezende begrijp je waarom de scherpe grens tussen
mens en aap de laatste twintig jaar is vervaagd. (Nu had ik bij het waarne-men van sommige waarne-mensen met deze scheiding der categorieën al eerder grote moeite, maar dat was geheel om de verkeerde redenen.) Wat onder-scheidt ons nu echt, wezenlijk, van de chimp? Het blijft voor sommigen een serieuze ontologische kwestie. Mis-schien moeten we gewoon terug naar de definitie van Nietzsche: 'De mens is een dier dat beloftes kan doen.'
Noten
1. Zie voor een goed maar wat té enthou-siast overzicht' Robert Wright - The
Mo-ral Animal. Evolutionary Psychology and Everyday Life. - New York : Pantheon
Books, 1994
2. Zie in de antropologie bijvoorbeeld A Kuper, The Chosen Primate • Human
Na-ture and Cultural Diversity. - Cambridge,
MA - London : Harvard University Press, 1994
3. Zie: Wnght, 1994.
4. S. Pinker, gecit. door De Waal op p. 238 D Jan Abbink werkt als onderzoeker aan het Afrika-Studiecentrum te Leiden
Vraagbaak E-mail
De Vraagbaak E-mail gaat met enige regelmaat naar Nederlandse so-ciale wetenschappers.
Daarin lezen zij het laatste nieuws uit de SISWO Vraagbaak over:
nationale en internationale subsidies, beurzen, prijzen congressen, cursussen, oraties, dissertaties, afscheidscolleges sociaal-wetenschappelijke verenigingen en werkverbanden
Als u de Vraagbaak E-mail nog niet ontvangt, kunt u een e-mail sturen naar vraagbaak@siswo.uva.nl met als onderwerp 'Toezending Vraag-baak E-mail'. U ontvangt dan de laatste aflevering en komt ook op de verzendlijst te staan.
SISWO Vraagbaak
http:/Avww. siswo.uva .nl/vrgbk.html
gids op internet voor onderzoekers, docenten en studenten in de gedrags- en maatschappijwetenschappen
