Jef Last in de Sovjetunie
J. H e r m a n
"s Morgens vroeg, eer nog de anderen wakker z i j n , ga i k er op uit. ... Ik slenter het park door, langs het standbeeld van L e n i n , naar de blanke kathedraal, waarboven i k n u i n rode letters het opschrift lees: museum .... In den grooten kathedraal, daar waar eens het altaar stond, hangt het groote plan van Zlataoust, zoals het zal worden, de tramlijnen, de parken en theaters. Daar waar n u nog kerken z i j n , projecteerde men stadion en vliegveld. D e geschiedenis der onderdrukking is voorgoed v o o r b i j , en voorgoed voorbij is ook de geschiedenis der kerk, die de wreedheid der heerschappij met den sluier van haar wierrook verhulde. A l s w i j uit de donkere kerk naar buiten treden, straalt gulden zonlicht op de blanke huizen en zingen, i n de nieuwe fabrieksgebouwen, stalen hamers het hooglied van den arbeid.'
M e t deze woorden rondt Jef Last z i j n verhaal over het bezoek aan Zlataoust af, é é n van de steden i n het Oeral-gebergte die hij i n z i j n boek Het stalen fundament beschrijft. Lasts verslag van z i j n tocht door de Sovjetunie is é é n van de vele verhalen over de kennismaking met het eerste socialistische land ter wereld, die i n de jaren dertig door westerse intellectuelen z i j n gepubliceerd.
In de jaren twintig maakte de westers-kapitalistische wereld een periode van redelijke voorspoed door: de betrekkingen tussen de voormalige vijanden waren verbeterd, de V o l k e n b o n d bewaakte de internationale betrekkingen en de economie herstelde zich. De geallieerden hielden zich veelal afzijdig van de gebeurtenissen i n de Sovjetunie. De belangstelling van het grote publiek i n het Westen was ook w e g g e ë b d : de meeste A m e r i k a n e n en Europeanen gingen bouwen aan de toekomst en wensten slechts aandacht te besteden aan h u n eigen wel en wee.
werd door een economische crisis, bekend als de Grote Depressie. Enorme inflatie, grote werkloosheid en het boven komen d r i j v e n van reeds lang bestaande politiek-radicale opvattingen, gericht tegen de democratische staatsvorm, waren enkele gevolgen van deze crisis. Te midden van de wereldwijde sociaal-economische chaos vormde de Sovjetunie een vreemde eend i n de bijt.
Tegen het eind van de jaren twintig was de situatie i n de Sovjetunie bepaald niet rooskleurig. Josef Stalin had ambitieuze plannen voor z i j n land, maar bij de verwezenlijking hiervan stond vooral de boerenbevolking i n de weg. N a een van staatswege opgelegde daling van de graanprijs en een offensief van de partij tegen de gegoede boer, de koelak, weigerden de boeren eind 1927 nog graan te leveren aan de staat. E e n hongersnood i n de steden dreigde en Stalin vreesde grote onrust onder de arbeiders. D i t alles strookte niet met z i j n plannen en hij begon op te treden tegen deze daden van sabotage, zoals hij de boerenacties betitelde. Begin 1928 startten Stalin en z i j n naaste medewerkers een grote campagne van graan-confiscaties, wat al snel resultaat opleverde. Stalin wilde echter meer: hij beoogde een complete verandering van de landbouwstructuur door schaalvergroting en centrale planning, teneinde een stabiele basis te c r e ë r e n voor de opbouw van de industrie. 'Collectivisatie van de landbouw' en 'industrialisatie' werden de nieuwe strijdkreten van de communistische partij. V i a een zogenaamd Vijfjarenplan moest de Sovjetunie snel afrekenen met haar achterlijkheid om daarna binnen te treden i n het moderne, i n d u s t r i ë l e tijdperk. M e t recht is dit later de Derde Revolutie genoemd. Hoewel Stalin het tempo enkele malen moest afzwakken, behaalde hij toch resultaten: omstreeks 1933 waren 20 miljoen boeren-huishoudens omgesmeed tot 200 duizend collectieve bedrijven. De door de voortschrijdende mechanisatie overbodig geworden landarbeiders konden worden ingezet i n de fabrieken, zodat de opbouw van de zware industrie voorspoedig verliep.
boeren voor het succes van de Derde Revolutie: ook de arbeiders werden onderdrukt. Z u i v e r economisch gezien, behaalde Stalin echter succes. A a n het einde van het eerste V i j f j a r e n p l a n had z i c h op veel plaatsen i n de Sovjetunie een gedaanteverwisseling voorgedaan: hele industriecentra waren uit de grond gestampt en de landbouw was voor een belangrijk deel gemechaniseerd. Onder leiding van de partij zette de Sovjetunie zo een stap i n de richting van een socialistische macht. O m die reden begon zij vanaf 1930 een grote aantrekkingskracht uit te oefenen op westerse intellectuelen.
Vervreemding en verheerlijking
In z i j n boek Politica! pilgrims. Travels of western intellectuals
to the Soviet-Union, China and Cuba 1928-1978 doet de
Amerikaanse socioloog Paul Hollander verslag van z i j n onderzoek naar reisverslagen van westerse intellectuelen, geschreven naar aanleiding van hun bezoek aan de Sovjetunie i n de jaren dertig. Tijdens z i j n onderzoek werd Hollander, naast de omvang van de reisliteratuur, vooral getroffen door inhoud en toon ervan: de meeste auteurs gaven een onverdeeld positieve k i j k op de Sovjetunie en vermeldden geen k r i t i e k van belang. Hollander probeerde een antwoord te vinden op twee vragen: waarom besloten westerse intellectuelen de Sovjetunie te gaan bezoeken en waarom vermeldden zij doorgaans geen enkel wezenlijk negatief punt over een land dat omstreeks 1930 zichtbaar leed onder terreur en sociaal-economische misstanden?
O p basis van de verslagen van beroemdheden als G . B . Shaw, H . G . Wells en H e i n r i c h M a n n geeft Hollander een theoretisch raamwerk ter verklaring van de 'pelgrimages', zoals hij de reizen naar de Sovjetunie noemt. H i j stelt dat de enthousiaste, kritiekloze toon van de reisverslagen meer te maken had met de slechte maatschappelijke situatie i n het land van herkomst en de houding daartegenover dan met de toestand i n het bewonderde land. Het samengaan van misstanden i n de eigen maatschappij en kritiek daarop leidt volgens Hollander tot vervreemding. Naarmate iemand meer en meer van zijn eigen samenleving vervreemdt,
neemt de wens een andere samenleving te verheerlijken toe. Indien de vervreemding en het verlangen naar een acceptabele samenleving dominant worden, kan de projectie van hoop en idealen leiden tot een blinde, onkritische verheerlijking van een bestaande maatschappij.
Tijdens het zoeken naar een andere maatschappij v o r m besteedden de intellectuelen vooral aandacht aan punten die i n het eigen land i n hun ogen niet i n orde waren: oprechtheid, sociaal bewustzijn, rechtvaardigheid en het gevoel van zinvolheid van het bestaan. D i t laatste punt, hoewel vaag, was erg belangrijk. Het omvatte de wens als maatschappelijke eenheid te streven naar de hoogste bereikbare v o r m van geluk en harmonie, dat doelloos rondzwerven i n een chaos zou voorkomen.
Uitgaande van deze punten ontstond het beeld van een ideale maatschappij. Het 'verlanglijstje' beperkte de keus echter danig, zoals Hollander aantoont: i n de praktijk konden slechts enkele landen voor verheerlijking i n aanmerking komen. Deze landen moesten zich onderscheiden door revolutionaire activiteit, het aanhangen van het marxisme-leninisme, vijandigheid tegenover westerse d e m o c r a t i e ë n en vooral door onduidelijkheid: des te minder informatie over zo'n land beschikbaar was, des te meer ruimte de linkse intellectueel had z i j n idealen daarop te projecteren.
Hollander signaleert aan het begin van de jaren dertig de eerste golf van vervreemding. De hoofdoorzaak was de G r o t e Depressie. Het ineenstorten van de westerse e c o n o m i e ë n maakte de tekortkomingen van het kapitalisme plotseling tot keiharde realiteit. De linkse intellectueel zag zich i n z i j n omgeving geconfronteerd met armoede, honger en chaos. Het reeds sluimerende proces van vervreemding k w a m zo tot wasdom, versterkt door het oprukkende fascisme, waartegen de d e m o c r a t i e ë n machteloos leken. Massaal gingen de linkse intellectuelen op zoek naar een alternatief voor de economische, sociale en politieke chaos. Z i j vonden dit alternatief i n de Sovjetunie.
marxisme-leninisme had op alle vragen wel een stellig antwoord i n huis en de voorspelling dat het kapitalisme ten onder zou gaan, scheen uit te komen. In de tweede plaats bood de Sovjetunie alles wat volgens de intellectuelen i n het Westen ontbrak: g e l i j k h e i d , rechtvaardigheid en een economisch doel, namelijk de vervulling van het V i j f j a r e n p l a n . Voorts staken de bedrijvigheid en opbouw positief af bij de stagnatie i n het Westen. T e n slotte was de Sovjetunie het enige land dat krachtig stelling nam tegen het fascisme.
Toen de Sovjetunie eenmaal bestempeld was tot het alternatief, vonden velen de tijd r i j p dit land te gaan bezoeken. De verwachtingen waren zo hooggestemd, dat de reis en het verslag daarvan niet anders dan positief konden uitvallen. D e pelgrims gingen op zoek naar de bevestiging van hun standpunt en dat leidde tot een subjectieve k i j k op hun belevenissen. K r i t i s c h e geluiden lieten zij achterwege. Hollander toont aan dat de gedragingen van de pelgrims gedurende een periode van ongeveer twaalf jaar op veel punten overeenstemden. A l l e reizigers gingen steevast naar i n d u s t r i ë l e centra, educatieve instellingen, cultuurpaleizen en gevangenissen. De bewondering voor de economische vooruitgang was logisch: de nieuwe steden en fabrieken waren d u i d e l i j k zichtbaar. Daarbij k w a m nog eens het enthousiasme over het V i j f j a r e n p l a n . De positieve houding tegenover de educatieve instellingen en sociale normen is ook te verklaren: juist op deze punten k w a m i n de ogen van de pelgrims het absolute gelijkheidsideaal naar voren. A l l e verslagen gaan tot vervelens toe i n op arbeiders i n e e r s t e k l a s c o u p é s , boeren i n bibliotheken, alsmede de behandeling van 'de ontspoorde mens', ofte wel criminelen.
Het meest fascinerende aspect van de pelgrimages is volgens Hollander de bewondering die de reizigers toonden voor de gevangenissen i n de Sovjetunie. A l l e n bezochten wel een gevangenis en een w e r k k a m p , en spraken opgetogen over de toestanden aldaar. Z e wezen op een doordacht resocialisatie-proces, de afwezigheid van bewakers en hekken, en het goede leefklimaat. Pas jaren later kwamen andere verhalen i n omloop. Z o vertelde een ex-gevangene uit K o l y m a dat vlak voor het
bezoek van de vice-president van de Verenigde Staten H . Wallace aan dat kamp, de zeer beruchte commandant N i k i s j i s o v alle hekken en torens liet demonteren, de deportatie van alle gevangenen gelastte en hun plaats liet innemen door lokale partijleden i n boevenkleding. Wallace schreef i n z i j n reisverslag lovend over de opgewektheid en lichamelijke conditie van de gevangenen. Ook wees hij op de opvallende afwezigheid van elke vorm van bewaking.
O p basis van de reisverslagen concludeert Hollander dat de pelgrims ten prooi vielen aan hun positieve beeldvorming vooraf. De Sovjet-autoriteiten lieten de meest opvallende aspecten van de maatschappij zien, waarover de reizigers vóór hun vertrek uit het Westen al opgetogen waren geraakt. Slechts op het punt van de kampen maakten de autoriteiten zich schuldig aan puur bedrog. De pelgrims verheerlijkten alles wat hun werd voorgeschoteld en meenden op basis van een veertiendaags bezoek algemene uitspraken te kunnen doen over het land. De Sovjet-autoriteiten stimuleerden dit door gebruik te maken van het gevoel onder de linkse intellectuelen dat er voor twijfel en kritiek plaats noch aanleiding was: de Sovjetunie was de enige hoop voor de toekomst.
De Nederlandse pelgrim
Teneinde zijn theorie te staven, geeft Hollander i n z i j n boek vele passages weer uit de reisverhalen van de pelgrims. H i j gebruikt echter alleen de verhalen van Engelsen en A m e r i k a n e n . D i t doet i n zoverre onrecht aan de situatie dat i n de jaren dertig v r i j w e l alle westerse landen pelgrims onder hun burgers hadden. Z o ook Nederland. E e n intensieve speurtocht naar Nederlandse reizigers leverde vijftig personen op die i n de jaren dertig met enthousiasme over hun bezoek aan de Sovjetunie hebben geschreven. De meesten waren kunstenaar, schrijver o f architect. Onder hen bevonden zich de kunstschilder H e n r i P i e c k , de cineast Joris Ivens, de architect M a r t Stam, de journalist Johan H u y t s en de schrijver Jef Last.
crisis hard aan. Tegelijkertijd steeg de populariteit van de Sovjetunie. Het oprukken van rechts-radicale, fascistische stromingen was echter een net zo belangrijke factor voor deze toenemende populariteit als de crisis. Net als i n andere landen was i n Nederland de vervreemding onder linkse intellectuelen al i n de jaren twintig op gang gekomen. D i t was vooral een gevolg van het gebrekkig functioneren van de staatsorganen, die onder invloed van de uitbreiding van het kiesrecht en nieuwe staatstaken overbelast waren geraakt. De consequenties waren onder andere trage besluitvorming, het optreden van belangengroepen buiten het parlement o m en het i n zwang raken van rechts-autoritaire i d e e ë n . A . A . de Jonge noemt dit de kleine crisis der democratie. N a 1929 veranderde deze kleine crisis i n een grote: er ontstond een rechts-radicale stemming onder de anti-democraten, die voorheen slechts gepleit hadden voor een meer autoritair bewind. N u w i l d e n zij de democratie geheel afschaffen. In reactie hierop vereenzelvigden de linkse intellectuelen de rechtse stromingen met de gehele Nederlandse maatschappij en gingen zij op zoek naar een alternatief. Het 'falen van de Nederlandse democratie' riep zodoende de belangstelling voor de Sovjetunie op. D i t proces raakte i n een stroomversnelling toen de economie i n linkse ogen ook nog eens bankroet ging. In de Nederlandse reisverhalen is dan ook, meer dan i n de Engelse en Amerikaanse verslagen, veel nadruk gelegd op de politieke opvoeding van de bevolking i n de Sovjetunie en het functioneren van het systeem.
Jef Last in de Oeral
matroos en mijnwerker. H i j was echter ook i n de gelegenheid zich te bekwamen i n de journalistiek. Weer terug i n Nederland, werd hij l i d van de S D A P en sloot zich aan bij de linkervleugel.
In de tweede helft van de jaren twintig werd Last radicaler. H i j nam zitting i n de redactie van het tijdschrift Links Richten en ging zich openlijk afzetten tegen de S D A P . Steeds dichter kroop hij i n de richting van de Revolutionair Socialistische Partij (RSP). Last verklaarde zelfs dat hij Links Richten, als revolutionair schrijverscollectief, volledig ten dienste wilde stellen aan deze partij, met als doel een positieve berichtgeving over de Sovjetunie. Z i j n belangstelling voor dit land nam enorm toe en om z i j n kennis aan te vullen, besloot h i j i n 1932 een reis te maken door de Oeral, samen met drie andere schrijvers. V a n dit bezoek, dat plaatsvond i n j u l i 1932, verscheen i n 1933 een verslag onder de titel Het stalen fundament. Reportage over 2500 km
zwerftochten door de Oeral. Het was é é n grote lofzang op de
Sovjetunie, zonder kritische kanttekeningen. V e r w o n d e r l i j k was dit niet: al vóór 1932 had Last laten weten dat de verdediging van de Sovjetunie de hoogste plicht was voor iedere zichzelf respecterende revolutionair. H i j kreeg over dit verslag overigens heftig ruzie met zijn politieke vrienden i n Nederland. O p aandringen van H . Sneevliet zette de R S P Last uit de gelederen. Z o raakte hij geïsoleerd en ging i n Links Richten, dat nu geheel in zijn handen was, een pro-communistische campagne voeren. Het stalen fundament
de Sovjetunie omstreeks 1932: de economische vooruitgang. Last v o n d de feiten voor zich spreken: Swerdlofsk, Magnitogorsk en Zlataoust waren i n enkele jaren uit het niets tot grote industriecentra uitgegroeid. H i j benadrukte bovendien de met deze economische opbouw gepaard gaande verworvenheden: cultuurparken, ziekenhuizen, crèches voor kinderen van werkende moeders en woonflats voor arbeiders. Wanneer men de periode van het Vijfjarenplan bovendien afzette tegen de periode v ó ó r 1917, dan bleek de vooruitgang des te sterker. Last deed dat constant, maar ook Joris Ivens, zij het op z i j n manier: i n de f i l m ' K o m s o m o l ' , gemaakt i n 1932 i n de Sovjetunie, beschrijft Ivens de levenswandel van een analfabeet die zich ontwikkelt tot een hooggekwalificeerde arbeider.
Behalve de nadruk op de economische opbouw komt nog een belangrijk karakteristiek punt i n het verslag van Last naar voren: het blinde vertrouwen i n de door de overheid verstrekte informatie. Last bekeek veel zaken van technische aard en gaf ruiterlijk toe niets van deze materie af te weten, net als Ivens en Pieck. T o c h zag Last geen enkele reden te twijfelen aan het positieve commentaar van de Sovjet-vertegenwoordigers, omdat alles voor z i c h sprak. H i j noteerde tijdens z i j n bezoek aan Magnitogorsk: T k kan slechts slaafs de cijfers noteren, de geweldige bouwwerken draaien als een kaleidoscoop voor m i j n ogen en o n d e r w i j l moet i k als iemand die zich i n den arm k n i j p t o m te zien o f h i j werkelijk wakker is, voortdurend herhalen: hier was niets dan steppezand, hier was geen steen, geen schroef, geen sleutel, hier is alles van den grond af opgebouwd. D i t alles is het werk van twee jaren, het werk van duizenden arbeiders, voor het eerst i n de wereld niet door de knoet van de slavendrijver, niet door den honger, niet door boeten en straffen tot hun arbeid gedwongen.' De zichtbare resultaten overdonderden Last zoals zovele anderen. H i e r was een plan, dat i n het chaotische Westen zo ontbrak en van uitbuiting was geen sprake! Last sprak echter alleen maar met officiële vertegenwoordigers van de communistische partij, die de genoegens van de marxistisch-leninistische arbeid natuurlijk breed uitmaten. O v e r de keiharde arbeidswetgeving werd niet gesproken. Wel vroeg Last
é é n keer naar het verloop van arbeidskrachten i n de Sovjet-fabrieken en eventuele beperkingen i n de bewegingsvrijheid. De secretaris van de partij i n Swerdlofsk antwoordde dat het verloop inderdaad v r i j hoog was, maar dat de partij hieraan alleen v i a propaganda iets probeerde te doen - dat de arbeiders aan é é n plaats gebonden waren, was niet waar. Last was tevreden en vroeg niet verder.
Krant en film
In het verslag van Last worden enkele zaken van sociaal-culturele aard behandeld. Z o was hij geboeid door de kranten en de f i l m , twee terreinen waarop hij zelf i n Nederland actief was. T e n aanzien van de kranten i n de Sovjetunie constateerde Last: ' E r heerscht een scherpe papiercrisis i n de S o v j e t - U n i e . E n wilt ge de oorzaak weten, dan laat ik nogmaals de taal der cijfers spreken: alleen i n de Oeral verschijnen 870 kranten i n een totaal oplage van 1.430.750 exemplaren voor een gebied van 8.500.000 mensen. D i t schijnt i n vergelijking met een land als Nederland weinig. Het is ontzaglijk veel voor een land waar vroeger nooit één krant i n de dorpen werd gelezen.' De toename van het aantal kranten op zich was voor Last echter niet het belangrijkst: ' H e t belangrijkst is de plaats, die de krant hier inneemt als faktor van den opbouw. Wat is de taak van de krant? G e e n sensatie, geen waardevolle voorlichting over een j u f f r o u w wier spiritustoestel uit elkaar vloog ... geen beurs- en handelsverslagen. Het is de taak het enthousiasme voor den opbouw te versterken, de helden van de arbeid bekend te maken, de slechte werkers aan de kaak te stellen.' Daar de kranten door de arbeiders werden gemaakt, kwamen deze nieuwe taken niet vreemd over op Last. In z i j n ogen k w a m een krant zo veel dichter bij de w e r k e l i j k h e i d te staan dan de westerse kranten, zodat i n de Sovjetunie 'een einde gemaakt is aan het journalistieke dilletantisme dat de kranten van E u r o p a en A m e r i k a vergiftigt'.
reis was Last door deze films tot de conclusie gekomen dat de f i l m i n de Sovjetunie voor een groot deel tot stand k w a m met behulp van arbeiders. In Magnitogorsk zag hij deze mening bevestigd, toen hij aldaar de K i n o f a b r i e k bezocht. T n de kleine showroom - de kleinste der wereld, zegt de regisseur v o l trotsch, gaat de roman van Magnitogorsk aan onze ogen voorbij. De roman van staal en beton, van stalen w i l en steenen moed, de roman die, als ieder goede roman een verhaal is der liefde, een verhaal der brandende liefde voor het komend socialisme. ... D e K o m s o m o l z e n - b r i g a d e breekt het wereldsnelheidsrapport van montage b i j de bouw van den 2en hoogoven. De arbeiders van Magnitogorsk vervullen hun 5-jarenplan i n 4 jaar!' D e betrokkenheid van arbeiders bij de f i l m i n de Sovjetunie stak een hart onder de r i e m van Last, die i n Nederland al zo sterk gepleit had voor het geven van s o c i a a l - g e ï n s p i r e e r d e kunst aan het volk o m het uiteindelijk aan te zetten tot eigen creativiteit. O o k op dit terrein stak i n zijn ogen de Sovjetunie het Westen de loef af. Bewuste socialistische arbeid
landen? Hoeveel zaken z i j n er dit jaar i n Duitschland bankroet gegaan? ... De voorzitter stelt voor o m met het beantwoorden met vragen op te houden. E r wordt gestemd bij handopsteken. De meerderheid is tegen. Het is bijna 1 uur als w i j eindelijk de laatste vraag beantwoord hebben. ... In m i j n hoofd vergelijk i k deze vergadering van Russische p r o l e t a r i ë r s met vele vergaderingen i n H o l l a n d . Ik kan niet zeggen dat de vergelijking in het voordeel van m i j n landgenoten uitvalt.' In de hele passage over dit onderwerp maakt Last nergens exact d u i d e l i j k op welke wijze de bewuste socialistische arbeid de geest van de arbeiders verruimde.
Ook het onderwijs had de belangstelling van Last. H i j had al scholen bezocht i n M o s k o u en L e n i n g r a d , maar nu was hij i n de gelegenheid dit i n het stadje Isj te doen. Tijdens gesprekken met de onderwijzers werd het Last d u i d e l i j k , waarom de Nederlandse scholen zo achterliepen b i j de Sovjet-equivalenten. 'In de zonnige klaslokalen zitten jongens en meisjes brigadegewijs, vier aan vier, aan grote tafels. Het theoretisch onderwijs is direkt aan praktischen handenarbeid verbonden en i n de werkplaatsen voor hout- en metaalbewerking staan jongens en meisjes v r o l i j k naast elkaar te schaven, te boren en te vijlen.' Hetzelfde beeld trof Last aan op universitair niveau. In het plaatsje Karabasj ontdekte hij i n een gemeenschapshuis enkele kamers voor studenten uit M o s k o u die i n het mijndorpje hun praktische arbeid verrichtten. Last prees de combinatie van praktijk en theorie uitvoerig, evenals het gelijkheidsprincipe binnen het onderwijs: ' D e Russische student, dat is niet het verwende burgerjongetje dat, tartend met z i j n stokje zwaaiend over straat loopt. ... De student hier dat is de p r o l e t a r i ë r , die als een van de beste werkers i n de fabriek door z i j n vakvereniging aangewezen is om te studeren. ... Onverbrekelijk blijft hij gedurende zijn hele studietijd met z i j n klasse verbonden. De helft van het jaar werkt h i j op de universiteit, de andere helft op de fabriek, dat w i l zeggen als arbeider onder de arbeiders.' D a n k z i j deze karakteristieken vormden de educatieve instellingen i n de Sovjetunie volgens Last een belangrijke bouwsteen i n het socialistische stelsel.
instellingen als theaters en musea. Tijdens z i j n bezoek aan het paleis van cultuur van Nadjesdjensk, dat een theater, een museum en een bibliotheek herbergde, maakte hij een opvoering mee van het toneelstuk ' V r e u g d e ' . H i j noteerde: 'Het toneel i n de Sovjet-U n i e is de politieke school der bevolking. ... H e t geniet, behalve door het uitmuntende spel van z i j n akteurs, de meesterlijke regie en schitterende mise en s c è n e , ongetwijfeld z i j n grote populariteit mede door het feit dat het antwoord geeft op vragen die i n de massa leven, doordat het "Zeitgemass" is en é é n der meest waardevolle faktoren om de theorie onder de massa te brengen.' E e n andere Nederlandse pelgrim, H . Pieck, had deze constatering al eerder gemaakt: de kunstenaar en acteur stonden i n de Sovjetunie niet ten dienste van de nutteloze consumptiemaat-schappij, maar vervulden de functie van sociaal-pedagoog door politieke boodschappen i n hun creaties te verwerken. Pieck bezocht i n M o s k o u een theatervoorstelling en vond het stuk net een tot leven gekomen krant. H i j was bijzonder onder de i n d r u k van de respons van het publiek. Over hun museumbezoeken lieten de beide pelgrims zich i n soortgelijke bewoordingen uit. Last constateerde i n Swerdlofsk: ' E e n museum is i n de S o v j e t - U n i e voor alles een pedagogische instelling. Alles is systematisch marxistisch gerangschikt, de kunstvoorwerpen volgens de periode waarin en de klasse waarvoor zij vervaardigd werden, ... toegelicht door citaten uit de werken van M a r x en L e n i n . Zeer bewust en gemarkeerd is de anti-religieuze rangschikking van de stof. [Dan komt men i n de kamer], waar vlammende oproepen aansporen tot meerdere inspanning, meerdere studie, tot verwezenlijking van het tweede Vijfjarenplan dat ook aan de laatste bolwerken van de klasseheerschappij een einde zal maken.' O o k i n dit geval bewonderde Last de immer aanwezige relatie tussen een maatschappelijke instelling en de planvervulling.
De zieken bezocht
Het verblijf i n Nadjesdjensk stelde Last i n de gelegenheid een koelakkendorp en een werkkamp te bekijken. Het koelakkendorpje
onze hele sociale zieke wereld genezen kan van den kanker der kapitalistische parasieten.'
Last b e ë i n d i g d e z i j n reis i n het oude koopmansstadje P e r m , waar hij net als aan het begin van de reis een fabriek bezocht en beschreef als kenmerk van de vooruitgang. H i j besloot z i j n reis met de volgende overpeinzing: ' O m de nieuwe werkbanken te monteren, de scholen te openen, de huizen te bouwen, het leven omhoog te voeren, daarvoor was een nieuw regime noodig. Is het bij ons anders? Is er iets dat stand houdt, iets dat men niet zou w i l l e n missen, nadat men gezien heeft, hier i n den O e r a l , wat het betekent o m van den grond af het Socialisme op te bouwen? ... Ook i n onze Westersche landen is de stormwind der R e v o l u t i e nodig, eer w i j met den opbouw van een waarachtig menselijk leven kunnen beginnen.'
Conclusie
Het reisverslag van Jef Last is een lofzang op de Sovjetunie, maar vooral een bevestiging van z i j n kritische houding ten aanzien van de Nederlandse maatschappij. Last ging i n de Sovjet-unie voornamelijk op zoek naar maatschappelijke aspecten die i n z i j n ogen i n Nederland d u i d e l i j k moesten worden verbeterd, zoals arbeidersparticipatie, economische opbouw en bewuste socialistische arbeid. V o o r zijn reis had Last zich echter al zo kritisch opgesteld tegenover Nederland en had hij de Sovjetunie al zo dwingend tot enig alternatief gebombardeerd, dat h i j alleen de door hem gewenste zaken zag. Z i j n vooringenomenheid vernauwde z i j n blik en werkte een onkritische houding i n de hand. Tevens gaf hij zich over aan ongefundeerde generalisaties: zag h i j een mooie fabriek i n Magnitogorsk, dan aarzelde hij niet o m algemene, positieve uitspraken te doen over de fabriek i n de Sovjetunie.
economische opbouw; allen bewonderden educatieve en sociale instellingen. Daarbij lieten zij hun kritische houding, die z i j i n het Westen zo scherp hadden aangewend om de tekortkomingen van het kapitalisme aan de kaak te stellen, varen. D i t komt het meest indringend naar voren i n hun bewondering voor gevangenissen en werkkampen: alle pelgrims, inclusief de Nederlanders, spraken vol enthousiasme over deze instellingen, die juist i n de jaren dertig het gruwelijkste aspect van het S t a l i n -tijdperk vormden.
Literatuuropgave
D i t artikel is gebaseerd op de volgende scripties: O . A n d e r s e n , B i d voor mij kameraad. Nederlandse predikanten en communistische kaderleden i n de S o v j e t - U n i e i n de jaren dertig (Leiden 1986); W. M i n d e r h o u t , Sterft gij oude vormen. Twee Nederlandse architecten, J . B . van L o g h e m en M a r t Stam, i n de S o v j e t - U n i e (Leiden 1986); J. H e r m a n , Nederlanders i n de Sovjet-U n i e . Reisverhalen (Leiden 1986).
De theorie van Paul Hollander is te vinden in: P. Hollander,
Political pilgrims. Travels of Western intellectuals to the Soviet-Union, China and Cuba 1928-1978 ( N e w Y o r k 1981).
De diverse citaten uit het reisverslag van Jef Last z i j n afkomstig uit: J . Last, Het stalen fundament. Reportage over 2.500 km
zwerftochten door de Oeral (Amsterdam 1933). De gegevens over
z i j n redacteurschap van Links Richten heb ik ontleend aan: Links
Richten. Tussen partij en arbeidersstrijd (2 delen; N i j m e g e n 1975)
en J . Last, 'Redactioneel', Links Richten (september 1932) 4 - 5 . De invloed die de films van Eisenstein en Poedovkin op Last hebben gehad, blijkt onder meer uit: J. Last, ' F i l m en volk' in: Filmliga
1927-1931 (Nijmegen 1982).
V o o r dit artikel is voorts gebruik gemaakt van: J . Ivens,
Autobiografie van een filmer (Amsterdam z.j.); M . K o r z e c , ' D e h e i l i g v e r
-klaring van Joris Ivens', Intermediair 40 (1985); H . Pieck, Zwart
