De Leie tussen M enen en Lauwe volgens de A lbum s d e Croÿ.
[D uvosquel 1989]
Landbouw, botanica, ecologie en natuur M are A n tro p (M A)
Hans L e in fe ld e r (HL, g e sp re ksle id e r) Leo V an he cke (LV)
HL: Kunnen ju llie c o n c re e t zeggen m et w e lk b e g rip p e n kad er ju llie deze fo to re e k s e n benaderen? W a t verstaa n ju llie o n d e r bo tanica, eco lo gie , natuur, landschap?
LV: B o ta n ica is mijn vorm ing en m ijn v e rtre k p u n t. O p de platen van M assa rt staan in d ica tie s over de p la n te n g ro e i in die o u de la nd schap pe n. Uit de aa nw ezig he id van planten kan je een e c o lo g is c h pro fie l d istille re n . W an n e e r je de fo to ’s b e k ijk t zie je op de v o o rg ro n d v e rsch ille n d e e lem e nten zoals een beek, een oeverw al, een hooiberg... Dat is een habitat. Er is o o k een breder, een la n d sc h a p p e lijk niveau, d a t van de la n d s c h a p s e c o logie. De b o ta n isch e p ijle r gaat over w a t er staat, w a t er g ro e it;
de e co lo g is c h e p ijle r k ijk t naar de relatie s tussen de v e rs c h il
lende m ilie u fa c to re n m aar oo k naar de h is to ris ch e fa cto re n . Hoe is iets on tsta a n ? W an n e e r is iets on tsta a n ? W a t is de in breng van de m ens daarin gew eest?
MA: Ais g e o g ra a f heb ik een in valsh oe k die in de G entse tra d itie een synth ese is tussen n a tu u rw e te n s ch a p p e n en h is
to ris c h e geografie. La nd scha p h e e ft daar de beteken is van een te rrito riu m . Een fo rm e le d e fin itie die ik o n d e rste u n is die van de Europese la n d sc h a p s co n v e n tie o m d a t je daarin alle c o m p o n e n te n he bt w a arm ee je een in te rd is c ip lin a ire synthese kan realiseren. O p de ee rste plaats is het land schap een w a a rn e e m b a a r iets v o o r de mens, het m oe t dus be teken is h e b ben. Er s ta a t o o k heel d u id e lijk da t het land schap een eigen k a ra k te r h e e ft da t van plaats to t plaats ve rsch ilt, dus regionale d iv e rs ite it g e e ft. En het is het gevolg van een c o n tin u e in te r
a c tie tussen n a tuurlijke pro cesse n en m enselijke a c tiv ite ite n en s lu it zo aan bij een h isto risch e a c h te rg ro n d en o o k bij een e co lo g is c h e ge da chte. Je kun t deze bena de ring vo lle d ig in een la n d s ch a p se co lo g isch e c o n te x t plaatsen w a a rb ij de ru im te lijke o rg a n isa tie een be pa len de fa c to r is v o o r de p ro cesse n die erin plaa tsvinde n, gezien va n u it de ogen van een be pa ald e so o rt, de mens.
Verschuivingen in de landbouw
HL: B eginnen we m et een g lob ale a p p re c ia tie van de v o o r
bije tw in tig s te eeuw en vo o ra l van de laatste v ijfe n tw in tig ja a r
o m d a t die m isschien het m ee st in grijpe nd was v o o r het la nd
sch a p en de e co lo gie .
H et begin van de tw in tig s te eeuw kent al een zeke re m e ch a n i
satie, a u to m a tise rin g , te c h n o lo g is e rin g van de landbouw . M aar de la n d b o u w s ta a t hoe dan o o k nog s te rk in in te ra c tie m et het fysis ch systeem , de bo de m ke n m e rke n en het h yd rologisch systeem . De m og e lijkh e d e n om in te grijpe n zijn in het begin van de tw in tig s te eeuw nog b e p e rkt.
Na de Tweede W e re ld o o rlo g , m et de stim ulan s van een Europees la n d b o u w b e le id da t w il ve rm ijd e n da t o p nieuw v o e d s e ln o o d en h o ng er zouden op du iken , o n tw ikke le n zich de m o d e rn is e rin g van de landbouw , de s p e cia lis e rin g en de sch a a lve rg ro tin g m et een e c o lo g is c h e en m a a tsch a p p e lijke im pact. Dat le id t in begin ja ren ta c h tig to t de m elkpla ssen en de bo te rb e rg e n .
Een b e le id sm a tig e reflex z o rg t er eind ja ren ta ch tig , m aar v o o ra l in de ja re n ne gentig op Europees niveau v o o r d a t men het ge w eer van s c h o u d e r v e ra n d e rt. Een tra g e m aar zekere o m sch ake lin g van het la n d b o u w b e le id ric h t zich op de p ro d u c tie en op een p la tte la n d s b e le id da t het m u ltid im e n sio n e e l k a ra k te r van het la nd schap on d e rste u n t. D it b e te k e n t d a t vo o r la nd bou w e rs een m inim um inkom en w o rd t g e ga rand ee rd. Om m ee r inkom en te halen m oeten ze op zo e k naar stra te g ie ë n om te overleven. B u lk p ro d u c tie van graan, rundvlees o f va rk e n s vlees, en ve e h o u d e rij lijken de oplossing, m aar kom en in no ord - w e st-E u ro p a in het gedrang ais gevolg van de c o n c u rre n tie m et de la ge lo o n la n d e n en m et d u nn er b e vo lkte landen w a a r de g ro n d p rijs m in de r hoog is.
B u lk p ro d u c tie op het vla k van de b io -e n e rg ie b lijk t oo k geen o p lo ssing . W ann ee r je b ijvo o rb e e ld tw e e van de zes p ro c e n t g ro en e e n erg ie uit koolzaad w il halen, m o e tje h o nd erdd uizen d he cta re inzaaien en d a t is één zesde van het la nd bou w a reaa l in V la a n d e re n d a t v o o r koolzaad zou m oeten w o rde n o p g e o ffe rd . H ier zijn de to e k o m s tp e rs p e c tie v e n v o o r V la an dere n dus heel m iniem .
W a t o v e rb lijft is d a t la n d b o u w p ro b e e rt inkom sten te halen u it zeer s p e c ifie k e en k w a lite itsvo lle s tre e k p ro d u c te n . A nd ere m ech an ism en die w o rd e n v o o ro p g e s te ld o n d e r de n o em e r v e rb re d in g zijn b ijv o o rb e e ld hoeve- en p la tte la n d sto e rism e , na tuur- en la ndschapsbeheer. L a nd bo uw e rs zouden dan hier
v o o r w o rde n verg oe d. M aar de vraag is: w a t is de evo lu tie vo o r V la an d e re n ? Vandaag zie je tw e e te n d e n s e n : be drijven die nog pro b e re n mee te doen op de w e re ld m a rk t van b u lk p ro d u ctie , b ijvo o rb e e ld de in tensieve ve e h o u d e rij en de s ie rte e lt. M aar het ru im te g e b ru ik is h ie rv o o r in V la an dere n zeer b e p e rkt. En a n d e rzijd s gem en gde en g ro n d g e b o n d e n la n d b o u w die w einig to e k o m s tp e rs p e c tie v e n heeft, m aar w el g ro te o p p e rv la kte n g e b ru ikt. H ier m o e t dus w o rd e n na g e d a ch t over a lte rn a tie ve in kom sten bron ne n.
LV: L a n d b o u w is vaak m et de v in g e r gew ezen ais de h o o fd v e ra n tw o o rd e lijk e v o o r nefaste evo lu ties m aar in fe ite is zij ze lf o o k een s la c h to ffe r gew eest. H et is b e la n g rijk een o n d e r
sch e id te m aken tussen de e c o lo g is ch w a a rd e vo lle na tuur en de b io d iv e rs ite it aan de ene kant, en het m ilieu aan de andere kant. Z ow el landbouw , ais in d u strie ais urb a n isa tie hebben een
im p a c t gehad op beide polen.
V o o r eco lo g e n is da arb ij de vraag naar de n o od zaa k van b io d iv e rs ite it essentieel. N o chtan s is d it ve e le e r een e th isch e en filo s o fis c h e discussie dan een w e te n s ch a p p e lijke . Echte b io d iv e rs ite it kan b e la n g rijk zijn v o o r b ijvo o rb e e ld de fa rm a c e u tis c h e in d u strie bij het zoeken naar g e n e e sku n d ig e elem e nten in de natuur. M aar d a t is in een land ais het onze veel m in de r aan de orde. S le chts v o o r een klein deel van de be volking is het b e la n g rijk die b io d iv e rs ite it te bew aren ais deel van ons p a tri
m onium , in d it geval het p a trim o n iu m van de natuur. B ehouden o f niet is dus in gro te m ate een e th is ch e kw estie.
W a n n e e r je nu naar het ve ra n d e re n d e la n d b o u w b e le id kijkt, is het re la tie f eenvoudig om de norm en van de m ilieu w e tg evin g te halen. M aar w a n n e e r je naar het be houd van sp e cifie k e b io to p e n gaat kijken is het een kw e stie van hoeveel c en ten de m a a tsch a p p ij e rv o o r over heeft. Dat is één a sp e ct. Een tw e e d e a s p e c t is d a t in de a fg e lo p e n tien to t tw in tig ja a r de rge lijke ge bie d e n m eer en m eer in handen van n a tu u rb e h e e rd e rs kw am en w a a rd o o r het na tu u rlijk e be he erssystee m d a t boeren v ro e g e r tra d itio n e e l g e b ru ikte n , v e rlo re n gaat. Z ow el de kennis hiervan ais de m id de len e rv o o r zijn o n to e re ike n d . W at je nu zie t in n a tu u rb e h o u d zijn m odes en evo lu ties die m eer bepaald zijn d o o r nieuw e in zichte n o f fin a n c ië le ove rw e gin ge n dan d o o r tra d itio n e le , n a tuurlijke evoluties.
Nieuwe landschappen en bocagegebieden
MA: W e m oe te n niet terug naar la nd schap pe n van v ro e ger. In fe ite bestaan de la n d schap pe n die we nu kennen uit v e rs c h ille n d e lagen w aarvan de o n d e rlig g e n d e lagen resten zijn van vroeger. Daarin v in de n we e ig e n lijk m aar hele kleine o p p e rv la k te n die te ru g te voe ren zijn naar het eind e van de a c h ttie n d e eeuw ; v e rd e r te ru g in de tijd zien we alleen nog s tru c tu re n zoals do rpsvo rm en. Daarom is de ka b in e ts k a a rt van gra a f de Ferraris [F e rraris 19 65 ] een b e la ngrijke m ijlpaal. Die g e e ft ons ju is t de to e s ta n d van v o o r de ve ra n d e rin g e n d o o r zow el politie ke, s o cia le ais in d u strië le revo lu tie en is dus een goed re fe re n tie d o c u m e n t, un iform v o o r heel België.
Er vallen da arb ij tw e e dingen op: e e rst en vo o ra l d a t er vo o r g ro te o p p e rv la kk e n sinds De Ferraris, zeke r to t de tw e e d e h e lft van de n e g e n tie n d e eeuw, nauw elijks iets is vera nd erd, m aar d a t er an de re plaatsen zijn w a ar in die p e rio d e fu n d a m e n te le v e ra n d e rin g e n g e be urd zijn. De Kem pen m et de m ijnge biede n b ijvo o rb e e ld , o f de W e s th o e k w a a r je m et de Eerste W e re ld o o rlo g een ta b u la rasa k rijg t en dus v o lle d ig e nieuw bouw . V oo r veel ande re ge biede n is e ig e n lijk het hele land schap vrij stabiel.
S le chts op enkele plaatsen ste lle n we va st d a t er gesloten b o c a g e la n d sc h a p p e n gekom en zijn na De Ferraris en m eestal g a at het om een o m sch ake lin g van a kke rb o u w naar ve e te e lt.
De oo rzaken van die evo lu tie zijn te zoeken in de v e r s t e d e lij
king, de in d u stria lise rin g en een snel g ro e ie n d e be volking die m o e t gevoed w o rd e n en w a a rv o o r graan w o rd t aangevoerd v a n u it A m erika. Boeren van bij ons zien zich d a a rd o o r g e n o o d za a kt over te schakelen van a k ke rb o u w op ve e te e lt.
De e ch te g ro te ve ra n d e rin g e n zien we na de Tweede W e re ld o o rlo g m et de ko m st van de auto. De v e rs te d e lijk in g en de
in d ivid u e le m o b ilite it nem en s te rk to e w a a rd o o r reg io nale v e r
sch e id e n h e id v e rd w ijn t. O veral krijg je de ze lfd e s tru c tu re n en verka veling en , bebo uw ing in kleinere ge biede n en in te n sifië rin g van de landbouw . In V la an dere n is d it niet zo du id elijk, m aar ais we de ruim ere c o n te x t nem en van België en de o m ligg en de landen zie je d a t k ra c h te n sp e l tussen in te n sie f en e xte n sie f g e b ru ik zee r du id e lijk. D it b e te ke n t o o k d a t de reg io nale v e r
sch e id e n h e id m et de fijn e inpassing van de la nd bou w in de b e staan de n a tuurlijke s tru c tu re n ve rd w ijn t.
De fa c to re n die bepalen da t de s ta b ilite it v ro e g e r g ro te r was dan nu, hebben en erzijds te m aken m et te c h n o lo g ie en a n d e r
zijds m et fin a n c ië le en e c o n o m is ch e asp ecten .
Een land schap is te g e n w o o rd ig , net ais zoveel dingen in onze m aa tsch ap pij, m aa kba ar en vervangbaar. M et an de re w o o rd e n de m e n ta lite it is er niet m eer één van o n d e rh o u d e n en d u u r
zaam beho ud en v o o r de to e ko m s t, m aar van vervangen. Het p rijs k a a rtje da t da ar aanhangt, is a fh a n ke lijk van de investering en het b ijh o re n d e ‘re n d e m e n t’. V ro e g e r w e rd zo een investering a fg eschre ven op on ge vee r d e rtig jaar, vandaag rekenen e c o n o men m et on ge vee r v ijf jaar.
De hele la n d b o u w e co n o m ie h e e ft zw are in vesteringe n o p g e legd ge kreg en w a a rd o o r m ensen m et een zw are s ch u ld e n la st zitte n . Ik de nk d a t de boeren heel snel zouden veranderen, m oesten ze niet m et die zw are fin a n c ië le lasten zitten . D it is u ite in d e lijk de b e la ngrijke versch u ivin g die m et de her
vo rm in g van het Europese la n d b o u w b e le id aan de gang is en w a a rb ij g ig a n tis ch e be dragen w o rd e n v rijg e m a a k t om in k o m sten en s u b sid ië rin g e n te regelen, m aar daar z it nergens een ga ra n tie in v o o r een la n d s ch a p p e lijke co m p o n e n t. La nd scha p en p la tte la n d zijn vandaag to ta a l v e rsch ille n d . Het gaat over het overleven van m ensen bu iten de s te d e lijke s fe e r in een la n d e lijk ge bied en da ar ko m t veel m eer bij kijken dan alleen la n d b o u w subsidies. Er m o e t een lokale in fra s tru c tu u r zijn en er m oe t een sociaa l w e e fse l kunnen bestaan. M aar o f reg io nale s tre e k p ro du cten, ho e ve to e rism e en da t s o o rt dingen, de op lo ssin g zijn in alle gevallen, is w e inig w a a rsch ijn lijk . Een s tru c tu re le to e la g e v o o r een s o o rt la nd schap szorg o f la nd schap sbe he er, zon de r d a t m ensen het gevoel krijgen d a t ze la n d sch a p sp a rkw a ch te rs m oeten w orden, lijk t da arb ij e fficië n te r.
HL: H et zou kunnen leiden to t een s o o rt h o m og enisering w a n t w a aro m m oe t elke s tre e k zijn eigen s tre e k p ro d u c t h e b
ben? Je k rijg t g e lijka a rd ig e s tre e k p ro d u c te n over heel V la a n d e ren w a n t zo g e d iffe re n tie e rd is het hier o o k niet.
MA: De p la a tse lijke gebruiken, het kunnen om gaan m et een s tu k grond, w a t je n iet op sch o o l kun t leren, die zijn aan het verd w ijne n. Eén van de redenen om die te bew aren is de b e na de ring v a n u it de e xp e rim e n te le a rch e o lo g ie . Je kun t geen la nd schap pe n uit het ve rle d e n re c o n stru e re n , da t zou een D isn e yla n d a ch tig e to e s ta n d opleveren. W e zien w el ‘designed la n d sca p e s’ v e rs ch ijn e n zoals b ijvo o rb e e ld kaste elp arken . D om einen, die to c h vrij g ro te o p p e rv la k te n innem en, w o rde n va n a f het begin van de tw in tig s te eeuw n iet m eer v e rw a a r
lo osd ; de nieuw e rijken w o rd e n eige naa r en p ro be ren ze te restau rere n. Het is in d a t kader d a t o o k M assa rt m oe t w o rde n g e p la a tst. Het is in de ze lfd e p e rio d e d a t hij een g ro te p a trim o -
nium w a ard e to e k e n t aan be pa ald e la n d sc h a p p e lijk e elem e nten die te lo o r zijn gegaan m aar die m et nieuw e m iddelen kunnen w o rd e n ge re sta u re e rd . Je z ie t dus re sta u ra tie van ka ste e ld o - m einen, tuinen, die w el te ru g ke re n naar het verled en, naar een re n a iss a n c e to e sta n d , o f naar een m id de lee uw se to e sta n d . Zij w o rd e n nieuw e bakens m et een recreatieve, to e ris tis c h e o f c u l
tu re le m ee rw a a rd e o f een nieuw g e b ru ik in het ruim ere w e efsel van het land. D it g e e ft een o n d e rsc h e id tusse n het ord in a ire landschap, w a ar de sp o n ta n e p ro cesse n van v e rs te d e lijk in g en van la n d b o u w p la a tsvin d e n ; en de m eer sp e c ta c u la ire ‘d e sig ned la n d sc a p e s ’ w a a rb ij op een la b o ra to riu m a c h tig e w ijze d ing en w o rd e n bewaard.
LV: In n a tu u rb e h o u d ze lf h e e ft men een bijna om g e ke e rd e ten den s. Daar w a ar je over heel V la an dere n reservaten hebt, w il elk rese rvaa t b ijvo o rb e e ld zijn poel hebben, oo k in streken w a a rv a n o u d sh e r n o o it poelen hebben bestaan. Je k rijg t lokaal een d iffe re n tia tie naar bio to p e n to e ; m aar op la n d sc h a p p e lijk v la k krijg je het o m g e ke e rd e e ffe c t.
MA: De be slissing en o f keuzes die nu m oeten ge m a a kt w o rde n, ge be uren va n u it een s te d e lijke d e n kw e re ld en b e vo l
kin g ssa m e n ste llin g en men p ro je c te e rt de da arm ee ve rb o n d e n w a ard en en b e h o e fte n op de ru im te die er rond zit. Men le e ft niet m eer van da t la nd schap o f van die ruim te, men d ic h t er nieuw e w a ard en aan toe. T oerism e op ruim ere scha al naar e xo tis c h e paradijzen, o f z o n n ig e r buurland en , b e te k e n t d a t je het belang van lokaal ho e ve to e rism e s te rk in tw ijfe l kan trekken .
N aar een kleinschalig landschap?
HL: D o orh een de fo to re e k s e n heb je het gevoel da t het landschap, de e c o lo g ie en de na tuur in V la an dere n erg h o m o geen w o rde n. Een e e rste o o rza a k van h o m og enisering is op een hoog, a b s tra c t niveau te vin d e n : alge m ene klim a a ts ve r
an d e rin g en m ilieu vervu iling. Je zie t da t w a te r e v o lu e e rt naar een plas zo n d e r veel be gro eiing (fo to s e t 26), o f je h e b t heel s p e c ifie k de v o e d se la rm e plassen die evolueren naar een v o e d s e lrijk e plas m et een heel ande re v e g e ta tie (fo to s e t 46). In W u u stw e ze l v e rtre k je van een ven m et veenm os d a t e v o lu e e rt naar een d o o rsn e e vijve r (fo to s e t 47). Zal Kyoto een w e zen lijke v e ra n d e rin g brengen o f is het allem a al o n om ke erba ar?
LV: De v e ra n d e rin g h e e ft in de e e rste plaats te m aken m et w a te rv e ro n tre in ig in g . Ik heb re c e n t een stu d ie g e m a a k t van kle ine slo o tje s in de po ld ers in U itkerke, w a ar in tw in tig ja a r tijd zelfs de m ee st banale so o rte n en orm zijn a c h te ru itg e g a a n , zelfs binnen een reservaat. W at vro e g e r op ta c h tig p e rc e n t van de slo te n v o o rkw a m is ge slonken to t drie p e rce n t. G lobaal h e e ft een ste rke a tro fië rin g plaa tsg eg re pe n.
K lim a a tve ra n d e rin g is een an d e r probleem . In N e de rlan d legde men re c e n t een verb an d m et de vo o ru itg a n g van een aantal so o rte n . Een aa ntal tro p is c h e o f exo tisch e so o rte n flo re re n te g e n w o o rd ig goed, m aar d a t h e e ft o o k te m aken m et e xtrem e h e rb ic id e b e ha nd elinge n in het ve rle d e n w a a rb ij men lokale o n kru id e n h e e ft kunnen u itro e ie n o f s te rk h e e ft kunnen te ru g d ringen. Dat h e e ft ge zorgd v o o r open ruim te w a ar plaats kwam v o o r nieuw e invasieve so o rte n die een niche inpalm en. Treffend v o o rb e e ld daarvan zijn de m aïsvelden w a ar heel veel s treek-
v re e m d e g ra ss o o rte n hun w eg beginnen te vinden, en d a t zijn p ro b le m e n vo o r de to e ko m st. Kan d a t o n d e r K yoto v e ra n d e ren? Ais het w a te r scho on is en het slib is p ro p e r en geruim d, dan kan er w e e r veel groeien, m aar je kan niet v e rw a ch te n da t alles te ru g k e e rt. Ais alles w eg is, m o e t men to t harde a ctie overgaan en de dingen op n ie u w u itz e tte n , w a t ta b o e is binnen n a tuurb eh oud .
MA: De e co lo g is c h e en b io lo g is ch e d iv e rs ite it is zeker a c h te ru it gegaan. De la n d s ch a p p e lijke d iv e rs ite it is to e g e n o men. W e hebben veel m eer nieuw e e lem e nten in de ruim te g e kreg en dan vroeger. Er is een veel g ro te re v e rsc h e id e n h e id in a rc h ite c tu u r bijvo o rb e e ld , een veel g ro te re ve rsc h e id e n h e id in in fra s tru c tu u r dan o o it tevoren. M aar w a t a fg eno m en is, is de reg io nale d iv e rs ite it, dus het o n d e rsc h e id tussen v e rs c h il
lende ge biede n m et een eigen ka ra kte r en id e n tite it. Je zie t d u id e lijk een vera n d e rin g van de b io tisch e e lem e nten en niet van de a rc h ite c to n is c h e die erb ij kom en. Een m erkw aard ig e v e ra n d e rin g is de g ro o tte van zow el open ruim ten, ais bossen, ais v ee ng eb ied en . Die zijn allem a al k le in e r gew orden. Het open k a ra k te r is overgegaan naar een ge slo te n karakter. W e kijken in de hu id ige la nd schap pe n veel m in de r ve r dan in die van Mas- sart.
HL: E volueren w e in V la an dere n niet stila an naar een kle in sc h a lig e r landschap?
LV: Dat is oo k te ve rkla re n d o o r het w e gvallen van tr a d itio nele la n d b o u w a c tiv ite ite n van de pla tte la n d sb e w o n e r. Het la n d sch a p w e rd to t in de kle inste plekken b e n u t en d a t is w e g g e v a l
len. H et re s u lta a t is da t overal stru ike n o p sch ie te n en struike n w o rd e n bossen. D it is b ijvo o rb e e ld d u id e lijk in de duinen die d ic h tg ro e ie n . Die la nd schap pe n hebben een ande re fu n c tie g ekregen, heel vaa k in re s id e n tië le sam enhang. V ro e g e r w erd het gras van elke berm gem aaid v o o r de dieren en d a t zorgde e rv o o r d a t het w e rd o n d e rhou de n.
W a n n e e r je enkel het aa ntal so o rte n te lt, dan is er oo k nu een vo o ru itg a n g . Er is een a ch te ru itg a n g vo o r de spe cia le w a te rp la n te n , m aar er zijn een 1 5 0 0 -ta l so o rte n die u it het bu ite n la n d kom en. De rijkste ge biede n zijn de s te d e lijk e a g g lo m era ties die w e rken ais een filter, m aar het h e e ft o o k te m aken m et de m on dialiserin g, w a n t het ga at om so o rte n uit andere c o n tin e n te n . H et is dus niet alleen een la n d sch a p p e lijke d e -d if- fe re n tia tie op ons niveau; oo k op w e reld niveau krijg je in grote lijnen he tzelfde.
HL: Een ty p is c h regionaal p ro d u c t ais vlas in de o m g e ving van Eeklo, e v o lu e e rt naar a n de re ty p is c h e fe n o m e n e n : rundvee, begrazing, v e e h o u d e rij (fo to s e t 23). V andaag zijn die koeien verd w e nen , ze staan op stal. O veral in V la a n d e re n zie je heel veel maïs die la n d s ch a p p e lijk een e n orm e im p a c t heeft.
Maïs g ro e it to t tw e e m e te r hoog in het to e ris tis c h re c re a tie f ho og seizo en w a n n e e r de visu ele beleving van het la ndschap het g ro o ts t is.
LV: Het is n a tu u rlijk zo d a t d it o o k d u m p p la a ts e n zijn van m e ststo ffe n . Men m aa kt e e rs t ta b u la rasa, dan krijg je die maïs en d a arb inn en sp e c ia le o n kruiden . W e z itte n nu in de la nd bou w in de fase van de maïs. Die zal m og elijks la te r d o o r een an de r gewas verva ng en w o rde n. Ik vin d d a t e ig e n lijk niet zo erg. Dit
h o o rt bij de o n tw ik k e lin g van de landbouw . De akke rs die er v o o r de maïs waren, w aren o o k niet veel zaaks en het grasland d a t men inzaait, be s ta a t heel vaak u it een paar s o o rte n , een be e tje raaigras en dan heb je het, da t is het v e rsc h il m et maïs.
LV: Het is waar, maïs v lo e k t b ijvo o rb e e ld in de polders. Die hebben een heel u itg e s tre k t ge zich tsve ld en daar ga at men nu maïs zetten , da t h o o rt da ar niet thuis. M aar d a t kan een v o o rb ij
gaand gevoel zijn, het re fe re n tie k a d e r van de m ens gaat m aar een paar d e c e n n ia terug.
HL: M aar de le esb aarh eid van d it land schap is d o o r de maïs g ro nd ig vera nd erd, de ke rkto re n van Eeklo zie je er net b o ve n u it steken, ge lu kkig s ta a t de ho og sp a n n in g slijn er ais een re fe re n tie k a d e r v o o r het landschap.
MA: W e m oe te n ons realiseren d a t m ensen niet m et s ta ti
sche be elden van land schap pe n leven. W ij bew egen d o o r de ru im te en bouw en een m en ta le ka a rt op m et een bepaald beeld van d a t land schap w a arb ij we alle kanten zien. W e kunnen heel g e m a kk e lijk die maïs w e gd enke n op een be pa ald m om ent.
M aar ais je in vla kke ge biede n d o o r c o rrid o rs bew eegt, z it je gevangen. Je kun t daar c la u s tro fo b is c h e e ffe c te n krijgen.
HL: Een c lic h é d a t stila an o o k in V la a n d e re n ingang vin dt, is d a t de koeien u it het land schap ve rd w ijn e n (fo to s e t 30). Het beeld van A driaa n G euze die in N e derland een en orm grote koe in het land schap h e e ft n e e rg e p o o t is een sym bool. Ervaren ju llie d a ta is een pro bleem ?
LV: Er is het p ro b le e m van de koeien m aar er is b ijvo o rb e e ld o o k de ro o tp u t die je op de v o o rg ro n d zie t en la te r g e d e m p t is.
In de p e rio d e tussen M assa rt en Charlier, v o o ra l na de Tweede W e re ld o o rlo g , m oe st al w a t nat was g e d e m p t w o rd e n en v e r
d w ijnen. Die te n d e n s is vo o rb ij, en men tra c h t die ingrepen o p n ie u w ongedaan te m aken. Ik vind het ja m m e r d a t er geen koeien m eer staan, d it h o o rt bij een w ijd landschap, het is niet alleen een kw e stie van visu ele beleving, die koeien hebben oo k een fu n c tie . Z eker bij n a tte re stukke n gro nd zoals in de p o l
ders, zijn ze een b e la n g rijk vo rm e n d e le m e n t bij het to t stand kom en van m oe rassig e tra p p e lz o n e s tussen de slo te n en de w e ila nd en die heel s p e c ifie k e h a b ita ts doen on tsta a n w a ar een aa n ta l p la n te n s o o rte n van p ro fite e rt.
V o o r v o g e llie fh e b b e rs zijn die koeien een n o o d za k e lijk kwaad.
De s te ltlo p e rs die op de oevers broeden hebben jo n g e n en het g e b e u rt dus w el eens da t zo een jo ng v e rtra p p e ld w o rd t d o o r een koe. Ais p la n tk u n d ig e zeg ik ‘ja, d a t h o o rt erbij, d a t is altijd zo g e w e e s t’. Een o rn ito lo o g ze g t ‘d a t is een d ra m a ’. A angezien er m ee r o rn ito lo g e n zijn dan p la n te n lie fh e b b e rs is het vaak zo d a t men in n a tuurg eb ied en m in de r vee op die w e ila nd en p la a ts t en pas na een be pa ald e datum , ais die vog els weg zijn.
M aar d a t h e e ft nefaste gevolgen v o o r de v e g e ta tie o m d a t b ij
v o o rb e e ld het rie t zo niet v o ld o e n d e o n d e rd ru k t w o rd t en die graaszones m in d e r in te re ssa n t w o rde n v o o r het vee.
HL: V in d jij d a t het een esse ntie el la n d s ch a p s e le m e n t is?
MA: Ik d e n k da t een ag ra risch la nd schap n iet alleen over te e lte n ga at m aar o o k over dieren. De versch u ivin g h e e ft ju is t te m aken m et het in te n sifië re n van het ene o f het andere. Het beeld d a t je he bt van een gebied is oo k niet on b e la n g rijk. De s tre e k e ig e n so o rte n zijn ken m erke nd: onze koeien zijn niet
die van D u itslan d o f S cho tlan d. Dat g e e ft een id e n tite it en dat g e e ft een e le m e n t van le esb aarh eid, van d iffe re n tia tie . B oven
dien h e e ft het oo k een e d u ca tie ve w a ard e w a n t het be grijpe n van de e c o lo g is c h e link tussen b ijv o o rb e e ld de w e id e en de be esten die ero p staan en eventueel de m elk- en de v le e s p ro - d u c tie die e ru it afg e le id w o rd t, is niet on be lan grijk.
HL: Er b e sta a t zoiets ais a g ra ris c h e -b e d rijfs g e b o u w e n a r- c h ite ctu u r, a rc h ite c tu u r die o o k s tre e ke ig e n kan zijn, m aar die a b s o lu u t niet w o rd t ge stim u le e rd . H e tze lfd e g e ld t v o o r de be p la n tin g w a a rv o o r stre e ke ig e n so o rte n zouden kunnen w o r
den g e b ru ikt.
LV: P op ulier w o rd t in m iddens van n a tu u rb e h o u d ais een e xo o t gezien en w o rd t dus zoveel m o g e lijk gew eerd, te rw ijl o n ge vee r een eeuw lang heel ty p is c h e la n d schap pe n g e d o m i
neerd w aren d o o r po pu lie ren . Het beeld is nu an de rs en dus m oeten we an de re la nd schap pe n m aken. D it ga at allem a al heel ver. Die po pu lie ren zijn daar w el op hun plaats, m aar die a u to banden en al die rom m e l da a rro n d hebben al lang niks m ee r te m aken m et la nd schap sstijl.
MA: K ijk naar N e derland o f D enem arken: de bo e rd e rije n zijn da ar ais een ziekenhuis, clean, proper, geen rom m elzones.
B ric o le e rw e rk bij de V laam se b o e r is een g o e d ko p e o p lo s sin g; je v in d t er alle m og elijke m ateriale n om dingen op te lappen en ruim te bij te bouw en. Die zijn vaak a rc h ite c to n is c h w a n o rd e lijk . D it h e e ft te m aken m et geld m aar oo k m et m e n ta lite it. N etheid o f het gevoel d a t er een goed b e he er is van de la nd bou w o m geving , is één van de b e la n g rijkste fa c to re n in een po sitie ve land schap sbe leving . Dus ais je de la nd schap sbe leving w il o p krikke n , ga je iets m oeten doen aan de k w a lite it van de a rc h ite c tu u r, de la n d in rich tin g en dergelijke.
MA: V ie rka n ts h o e ve s in open veld zijn vrij logisch, m aar m et de nieuw e a rc h ite c tu u r en regelgeving rijzen som s problem en.
Er zijn vie rk a n tsh o e ve s die n iet m eer kunnen u itb re id e n om d at ze b e sche rm d zijn ais m onum ent. N ieuw e lo od sen o f g ro te re gebo uw e n p la a tst men vaa k teg en o f in het beste geval een be e tje op een afsta n d o m d a t men niet m eer mag verbouw en, m aar de stijl s lu it niet a ltijd aan bij het be staan de gebouw.
Zo o n tsta a n p ro blem en van sam enhang, van a rc h ite c to n is c h e rfg o e d aan de ene kant, en de fu n c tio n a lite it van de nieuwe b e d rijfsvo e rin g aan de an dere kant. M in de r boeren blijven evenveel gro nd bew erken. Je zit m et een ‘tra d e o f f w a a rb ij je stre e ks g e w ijze zou m oe te n zoeken naar de o p tim a le oplossing.
LV: Het h e e ft o o k veel te m aken m et alge m ene s te d e n b o u w ku n d ig e v o o rs c h rifte n .
MA: In V la a n d e re n zijn er drie so o rte n hoeven. Er zijn de be drijven die nog a c tie f zijn, u itg e b re id m et nieuwe loodsen en die de gronden hebben ove rge nom e n van de kle ine re die g e s to p t zijn, er zijn verva lle n hoeven en hoeven die verb ou w d zijn to t re s id e n tie o f hoevehotel.
HL: In het p o ld e rla n d sc h a p tussen W end uine en B la nke n
berge b ijvo o rb e e ld is er heel w a t op ga an d groen bijge kom e n in het land schap (fo to s e t 8). Je kan je da arb ij a fvrag en o f het d o m in a n te n a tu u rb e le id en de neerslag van b e h e e rso v e re e n kom sten van kle ine la n d sch a p se le m e n te n , e rfb e p la n tin g en d e rg e lijke to t een ge slo te n o f k le in s ch a lig e r land schap leiden?
LV: Zulke evo lu ties kan je to e sch rijv e n aan in c o m p e te n tie van de m ensen die v e ra n tw o o rd e lijk w aren v o o r de in gre pen in d a t land schap o m d a t ze zich o n v o ld o e n d e be w u st w aren van reg io nale d iffe re n tia tie . De alge m ene m aa tre ge l v o o r sch e rm - groen g e ld t a b s o lu u t niet overal. M aar er is m ee r dan dat sch e rm g ro e n . De lijnen die ve rd w ijn e n , b ijvo o rb e e ld sloten, dat is jam m er. Evengoed va n u it h is to ris ch e hoek, w a n t zo een s lo o t kan eeuw en oud zijn en is vaak een re sta n t van een orig in e le w a te rlo o p . Een fie tsp a d aa nleggen d o o r zo een land schap is op zich een goed idee, het is een m an ie r om het te o n tsluite n.
M aar m eestal p la n t men er struikg ew as o f bom en langs en dan w o rd t het een v lo e k in het landschap. O f men le gt sp e cia le b o o g b ru g je s in ho ut die g e ïm p o rte e rd w o rd e n uit N ederland m aar die a b s o lu u t niets te r zake doen in d a t p o ld erla nd schap .
MA: De in c o m p e te n tie kom t d ikw ijls v o o rt uit de a m b te n a rij die de re g e ltje s m oe t laten toe passe n, m aar vaa k o o k u it de o p le id in g van diegenen die de in gre pen m oe te n plannen. De o p le id in g van la n d s c h a p s a rc h ite c te n bij ons is helem aal niet g e fu n d e e rd op e c o lo g is ch e o f h is to ris c h -g e o g ra fis c h e regels.
Z ij v e rtre k ke n va n u it een s o o rt tu in in ric h tin g die op een la n d s c h a p p e lijke schaal w o rd t ge b ra c h t. E lem enten ais bruggetjes, bankjes, en w e rp n e tje s v o o r blikjes zijn een m a rkt gew orden.
Vertuining en getijdenrivieren
LV: Een d re e f m et bom en is een m ilieu v o o r a lle rle i o rg a nism en, m et randzones tusse n de a kke r en de d re e f w a a r veel planten staan. Dat was vaak allem a al w eg (fo to s e t 21). W a n neer men nu die dreven o p n ie u w tra c h t te creëren, kan dat w in s t be teken en v o o r de na tuur o m d a t het o o rs p ro n k e lijk leven d a ar te ru g kan op b lo e ie n . V an uit een zeke r s ta n d p u n t kan je hier spre ken van v e rtu in in g , w a n t voo rhe en was die d re e f ook een ve rtu in in g .
MA: Dreven zou ik geen ve rtu in in g noem en. Je mag niet ve rg e te n da t onze rijksw egen b e p la n t m oe ste n w o rd e n m et bo m e n rije n van een a p a rte so o rt. O p som m ige plaatsen w aren d a t fru itb o m e n om het v ru c h tg e b ru ik aan de reizigers te geven.
Dat w aren van bij de aanleg v e rp lic h tin g e n van s te d e n b o u w kun dige aard.
O o k g ro te kaste elp arken en la nd schap spa rken kan men niet d ire c t ais v e rtu in in g om sch rijve n. En het sub urb ane ge beuren m et de in d ivid u e le tu in tje s w a a rm e e in V la an dere n iets m eer dan v e e rtie n p e rc e n t van de to ta le o p p e rv la k te is bezet, is een to e s ta n d w aarvan w ij e ig e n lijk niet w e te n w a t daarb inn en g e b e u rt. W e w e te n niet w elke dieren er lopen, w e lke plan te n er g roeien, w e lke h e rb icid e n men g e b ru ikt. Daar is geen c o n tro le op. Ze vorm e n w are schim m els in het land schap w a a rb ij de d o o rk ijk e n naar de open ruim te ve rlo re n zijn.
LV: V an uit e c o lo g isch e ho ek s p re e k t men over ve rtu in in g w a n n e e r men op het vla k van n a tu u rb e h e e r g e d e ta ille e rd e in grepen gaat doen om een s o o rt o f een kleine b io to o p te be voo rdelen . V e rtu in e n ko m t dan neer op een intensieve poging de dingen naar je hand te zetten , zoals je in een tuin do et. Dat kan o o k m et e c o lo g is c h e d o e lste llin g e n zijn hoew el d a ar tw e e e xtre m e sta n d p u n te n bestaan. Aan de éne kant heb je diegenen die er alles aan w ille n doen om dingen uit het
ve rle d e n in stan d te houden en aan de ande re kant heb je d ie genen die er v o o r pleite n de na tuur o p n ie u w zijn w e rk te laten doen. M aar een g ro o t deel van de nieuw e so o rte n die in onze la nd schap pe n op du iken en inbu rgere n, zijn a fk o m stig van m en
sen die hun s ie rp la n t beu zijn en gew oon over de haag gooien.
V aak le id t d a t to t w ild e p o p u la tie s en kan men spre ken van
‘g ro e n s to rte n ’.
MA: E tym olo gisch is een tuin een ru im te die a fg e slo te n is m et g e vlo ch te n tw ijg e n . De v e rtu in in g van het land schap he e ft niet alleen ais beteken is d a tje heel in te n sie f en ku n stm a tig op m icro -s ch a a l in gre pen do et, m aar o o k d a t je open ruim te n a fsch e rm t. A lle rle i ruim te n kom en zo to t stand. De ve rtu in in g van het V la am se land schap is n iet on b e la n g rijk. Er is een s tru c tu re le link tussen en erzijds de w o nin g en de a rch ite ctu u r, en an de rzijd s het land schap en de pu blieke ruim te. V e rtu in d e g e bie d e n hebben dus een pa tro o n : een pu blieke s tra a tk a n t, de fo rm e le kant, aan de v o o rk a n t van het huis en de a c h te rk a n t w a a r men w o o n t m et z ic h t op de tuin. Als die tuin klein is dan w o rd t hij visu ee l en m en ta al ve rle n g d in het open la ndschap d a t e ra c h te r ligt.
HL: W a t te denken van o v e rs tro m in g sg e b ie d e n , zow el la n d s ch a p p e lijk ais b o tanisch? B ie d t d a t een p o te n tie ? Ais ik me het d e b a t he rin n e r rond K ru ib e ke -B a ze l-R u p e lm o n d e dan d a c h t men d a t v e rvu ild riv ie rw a te r een m ooie n a tu u ro n tw ik keling in de w eg ston d. Terw ijl nu, zoveel ja a r later, het in s ti
tu u t van n a tu u rb e h o u d d it ais één van haar pa rad epa ard jes be sch o u w t.
LV: Het is b e la n g rijk d a t o ve rs tro m in g e n g e c o n tro le e rd gebeuren, d a t je het aa ntal s la c h to ffe rs d a t o n d e r w a te r kom t te staan ais overheid zoveel m o g e lijk b e p e rk t en d a tje daar in spa nning en v o o r levert. H et is een kw e stie van kiezen. Ais d a a rvo o r be paalde te rre in e n m oe te n o p g e o ffe rd w o rde n, dan m o e t dat. In deze c o n c re te gevallen s la c h to ffe r je geen b io lo gisch w a a rd e v o lle te rre in e n m aar v e e le e r privé te rre in e n . Ais ik m ij goed herinner, was één van de g ro te kritie ke n in verband m et de p o tp o ld e r van K ru ib e ke -B a ze l-R u p e lm o n d e de hoge d ijk die de m ensen v o o r hun neus kregen. Het was vo o ra l een la n d s ch a p p e lijk probleem .
HL: D a arn aast was er o o k de b o ta n isc h e en e co lo g is ch e d iscussie : w a t is het gevolg van v e rvu ild rivie rw a te r? O ok de g e d e e lte lijk e v e rd w ijn in g van het c u ltu u rla n d s c h a p was een d iscu ssie p u n t.
LV: Ik ben het a b s o lu u t niet eens m et de ‘g o e d k o p e ’ en g e m a kke lijke op lo ssin g om hier en da ar dijken d o o r te steken en w a a rd e vo lle la n d b o u w g ro n d te laten ove rstro m e n om de n a tuur o p n ie u w zijn gang te laten gaan. N a tu ur die men op die m anier cre ë e rt, d a t is een g o e d ko p e overw in ning. W ann ee r je d a ar dan goed e la nd bou w g rond , die een to e g e vo e g d e w aarde h e e ft ge kreg en d o o rd a t ze eeuw enlang b e w e rk t is, m o e t vo o r ge bru iken , m een ik d a t d it geen goed e oplo ssing is, o o k al is het e c o lo g is c h ve ra n tw o o rd . Je m oe t d a t kunnen lo skop pelen van p e rs o o n lijke en se c to rië le belangen en er m ee r van op een afsta n d naar kunnen kijken, w a t bij ons zee r m o e ilijk is.
MA: Bij het te lo o rg a a n van een eeuw eno ud c u ltu u rla n d sch a p (d a t e ig e n lijk niet zo oud w as) b lijft de vraag o f je te ru g -
K ru ib e k e -B a z e l-R u p e lm o n d e
H e t g e c o n tro le e rd o v e rs tro m in g s g e b ie d KB R w il de fu n c tie s v e ilig h e id e n n a tu u ro n tw ik k e lin g m e t e lk a a r v e rz o e n e n in h e t n ie u w e c o n c e p t va n h e t ‘g e c o n tro le e rd g e re d u c e e rd g e t ij’ z o d a t b in n e n d it g e b ie d e en g e tijw e rk in g o p n ts ta a t. D it g e c o n tro le e rd o v e rs tro m in g s g e b ie d w o rd t d o o r de a fd e lin g Z e e s c h e ld e va n h e t m in is te rie va n de V la a m s e G e m e e n s c h a p a a n g e le g d en is h e t d e rtie n d e en g ro o ts te . H e t m o e t h e t Z e e s c h e ld e b e k k e n b e s c h e rm e n te g e n s to rm v lo e d e n d ie z ic h g e m id d e ld é é n k e e r in d rie h o n d e rd v ijftig ja a r v o o rd o e n . O o k d e re c re a tie v e en e c o lo g is c h e w a a a rd e va n h e t g e b ie d zal e r o p v o o ru it gaan. H et w o rd t e e n n a tu u rg e b e id b e s ta a n d e u it v lo e d b o s s e n , n a tte w e id e n , s lik k e n en s c h o rre n d ie to e g a n k e lijk z u lle n zijn v o o r re c re a n te n .
ke e rt naar een v ro e g e re to e s ta n d ais je het laat ove rstro m en . Tot w e lke p e rio d e keer je te ru g om een land schap te h e rb o u w en? Het enige c rite riu m d a tje he bt is inderdaad de p ro d u c tie w a ard e van de grond, ais het over la n d b o u w g ro n d gaat, en de p o te n tië le n a tuurw aard en . M aar je h e b t o o k de ge o g ra fisc h e situ a tie . Er is m aar één S ch e ld e -e s tu a riu m . Ais je daaraan ligt, m o e t je in die ru im te lijk e c o n te x t de w a ard e van de grond an de rs ta x e re n dan van e e nze lfde s o o rt bodem op een andere plaats. De afw e g in g e n bij de o ve rstro m in g om het risico vo o r de m ensen te be pe rken is bovendien niet on b e la n g rijk. Het zeeniveau kan stijg en en de tu n n e lw e rkin g van de S chelde, als die v e rd ie p t w o rd t, zal nog ve rg ro te n . Er zijn hoe dan oo k ho gere ris ic o ’s. Je be nt v e rp lic h t iets te doen.
Afbakening
LV: P erso on lijk de nk ik d a tje de tw ee nodig hebt. Je m oe t zones kunnen afbaken en , w a ar de e co lo g is c h e w e tg eving d o m in e e rt en o o k zones die m u ltifu n c tio n e e l zijn en w a ar je b ijvo o rb e e ld la nd bou w a b so lu u t nodig hebt. V o o r alles w a t niet in een rese rvaa t zit, is la nd bou w het enige w a t kan helpen om de na tuur in stan d te houden. Men m o e t la nd bou w e rs hun e ige nw a ard e terug ge ven , hen o o k d u id e lijk kunnen m aken dat ze een zeer w a ard e vo lle in breng hebben gehad en nog kunnen hebben in het in stan d houden van de lokale ve rsch e id e n h e id . V o o rts ben ik een g o o t v o o rs ta n d e r van een co n se rve re n d beleid. Het is zeer ge m a kk e lijk om m et g ro o tg ro n d v e rz e t a lle r
lei dingen te vera nd eren . W eg is weg en het ad ag io v o o r m ij is:
ga n iet roe keloos om m et h is to risch pa trim on ium .
HL: Ik zou d a t niet zoze er c o n se rve re n d noem en m aar v e e l
e e r v o o rzic h tig .
MA: A fba kene n, in de zin van een ge bied e c h t on d e r b e sc h e rm in g s s ta tu u t z etten , b lijft nodig, hoew el ik w e e t dat er een te n d e n s is om d a t af te scha ffe n. H et is nodig om d a t het veel g e m a k ke lijk e r te beheren is ais je een s ta tu u t en in s tru m e n te n h e b t om het te beheren. Een tw e e d e luik is de in te ra c tie m et a n de re a c tiv ite ite n in de ruim te, n iet alleen la n d bo uw m aar alle a c tiv ite ite n die sam en d a t la nd schap vorm en.
D aar m o e t een afw e ging w o rd e n g e m a a k t tussen de w a arden en p o te n tie s: natuurw aard en , h isto risch e w aarden, a rc h e o lo g i
sche w a ard en (die in de grond z itte n en die we niet zien). Dat b e he er volgens het v o o rz o rg s p rin c ip e w il men nu be le idsm a tig in de ru im te lijk e o rd en ing in bedden via de ru im te lijk e u itv o e rin gsp lan ne n, m aar d a t is een b lan co che qu e op d it ogenblik.
Er is geen enkele w a a rb o rg da t d a t zou kunnen. W an n e e r dat he rle id w o rd t to t de be voe gd hed en van de gem ee nten , zijn de gevolgen niet te voo rspe lle n. Tem eer da ar we in V la an dere n g e bie d e n zullen afbakenen, daar w a a r het co n c e p tu e e l en in de g e e st van de la n d sc h a p s co n v e n tie over alle la nd schap pe n m o e t gaan, m et een v o lle d ig e in tegratie.
Er zijn o o k de nieuw e la nd schap pe n die m oe te n ge creë erd w o rd e n o f ge re sta u re e rd . De v e rlo e d e rd e w o o n w ijke n , de oude in d u s trie g ro n d e n en s to rtp la a ts e n m oeten een nieuw e fu n c tie en een la n d sc h a p p e lijk e vorm krijgen die de m oe ite w a ard is, e ve ntue el ais e rfg o e d v o o r later, m aar zeke r e s th e tisc h v o o r nu.
Dat zijn drie u itd ag ing en w aaraan m oe t w o rd e n gew erkt.
