Het bewijs der dingen die men niet ziet
Over Last Supper (a miracle happened) van Frans Franciscus
J. De Wal Frans Franciscus is het welluidende pseudoniem van de kunstenaar die in 1959 als Franciscus van de Vooren in Utrecht werd geboren. In deze stad doorliep hij van 1982 tot 1986 de kunstacademie. Aansluitend verhuisde hij naar Amsterdam waar hij nog altijd woont en werkt.
Tussen het pseudoniem en de gelijknamige heilige bestaat geen enkel verband: Frans Franciscus is niet religieus en het meeste van zijn oeuvre zal heiligen in verzoeking brengen.
De laatste tijd valt hem een stormachtig succes ten deel. Het is de vrucht van zijn volharding in een figuratieve stijl die tijdens zijn academietijd nog aanleiding gaf tot spot en irritatie. Tegenwoordig is die figuratie weer wijd verbreid, alom gewaardeerd en in alle soorten voorradig, en men beschouwt Franciscus als een gewaagde en ideeënrijke exponent. Zijn schilderijen doen denken aan die van Magritte, Milan Kunc en Stanley Spencer. Zijn stijl kenmerkt zich door een grote mate van narrativiteit, een surreële en absurde inslag, een ontwapenend onbeholpen techniek en een weldadig gevoel voor humor. Franciscus ontleent zijn thema's aan de kunstgeschiedenis, de mythologie, de bijbel en de actualiteit, met een voorkeur voor een combinatie van die vier. In dit stuk staat een bijbels thema centraal.
Eén van zijn wonderlijkste werken is Last Supper (a miracle happened) (afb. 1). Het is geschilderd in olieverf, dateert van 1990 en heeft een formaat dat de particuliere verzamelaar tot wanhoop brengt (200 x 270 cm). In 1992 is het aangekocht door het Centraal Museum te Utrecht.
Het doek verdient een korte beschrijving. Het centrum van het beeld wordt gedomineerd door een wit laken op een lange tafel. Op de tafel bevinden zich broden en messen, een tinnen bord, een karaf, een kelk en een grijs glas. Boven de tafel, verdeeld over de gehele breedte, hangen elf gele glazen in de lucht. Op de voorgrond is, in perspectief, een ingelegde vloer geschilderd. Op die vloer staan een vaas, een tinnen schaal en een kruk. De achtergrond wordt afgesloten door een paarse muur in rustica waarin een boogvenster is uitgespaard, en dat venster biedt uitzicht op besneeuwde bergen. Geheel links en rechts wordt de muur door zware groene draperieën aan ons oog onttrokken.
Is dit wel een Avondmaal? De titel zegt het, maar titels zijn een hulp en geen laatste waarheden. In het beeld ontbreken Christus, de apostelen en zulke sacrale tekenen als de hostie en hel aureool. De glazen dansen een dronken dans. Wat is er aan de hand? Om het beeld beter te kunnen begrijpen moet men weten dat Last Supper deel uitmaakt van een serie die de schilder The invisible man heeft genoemd. In deze serie zijn alle aanwezigen onzichtbaar. Men kan ze echter herkennen aan een traditioneel attribuut of aan een karakteristiek object uit hun omgeving.
Zo staan Adam en Eva onzichtbaar achter hun vijgebladeren terwijl de slang het paar met een appel verleidt. Zo steken er pijlen in een onzichtbare Heilige Sebastiaan terwijl de boom waaraan hij gebonden is menselijke trekken van smart vertoont. Zo zit, in De dood van de onzichtbare man, een poedel in het luchtledige vlak boven een rolstoel.
Wie nu de rust neemt om Last Supper te bekijken, ziet hoc zich een 'Franciscaans' verhaal ontvouwt.
De geschilderde ruimte is die van 'een grote opperzaal, toegerust en gereed' (Marcus 14:15). De vaas en de schaal staan klaar voor de voetwassing, het brood is nog niet gebroken, de wijn nog niet verdeeld. De kelk in hel midden van de tafel geeft de plaats van Christus aan. Hij zit met zijn rug naar het venster zodat de hoog en de hemel een aureool vormen boven zijn hoofd. Het grijze glas is het glas van Judas: de kleur en de strikte scheiding van de rest zijn tekens die niemand kan misverstaan.
De overige glazen zijn gelijk. Er zouden problemen rijzen
met de identificatie als we niet wisten dat Franciscus zijn voorstelling aan een oud Avondmaal heeft ontleend (alb. 2). Het is van de hand van de Spanjaard Juan de Juanes (ca. 1523 - 1579) en hangt in het Prado te Madrid. Franciscus heeft het daar op een van z'n reizen ontdekt en bewonderd. Juanes schilderde zijn Avondmaal in de traditie van Da Vinci maar schreef de namen van de apostelen in hun aureool. Petrus is nu gemakkelijk aan te wijzen: bij Franciscus zit hij aan Christus' rechterhand.
Aan de andere kant vlijt Johannes zich aan Christus' schouder. Uiterst rechts staat Filippus, Mattheus staat uiterst links. Tussen hen in bevinden zich Bartholomeus, Thaddeus, Andreas, Thomas, Simon en de beide Jacobussen. Maar het doel van Last Supper is natuurlijk niet de naamgeving van glazen. Veel belangrijker is de constatering dat wat oogt als een redeloos en leeg glazenbacchanaal, feitelijk een volwaardig Pascha is. 'Ogen hebbende zien wij niet' maar temidden van zijn discipelen is Christus hier aanwezig. Iedere toeschouwer uit de christelijke cultuur vervolmaakt dit tafereel in zijn geest. Terwijl Franciscus de ingrediënten serveert, construeren wij ons eigen Christusbeeld. In dat opzicht is Last Supper even bescheiden en suggestief als het beeldloze bijbelwoord.
De vraag blijft, of Franciscus het Avondmaal niet ridiculiseert door de apostelen met behulp van glazen te suggereren. Door het gebruik van onorthodoxe iconografie is de schijn van blasfemie al snel gewekt. Maar er zijn redenen die zijn keuze kunnen rechtvaardigen. Had Franciscus het aureool als pars pro toto gekozen dan was er een vroom en clichématig beeld ontstaan. Had hij élke verwijzing weggelaten dan was alle leven uit het beeld verdwenen. (Zo kopieerde de Duitse schilder Willikens (geb.
1939) nauwkeurig Da Vinci's Avondmaal om er vervolgens, op de tafel na, alle objecten en personen uit te verwijderen. Het resultaat was een afbeelding met de uitstraling van een vriescel.) Bovendien onderscheidt Last Supper zich nu van andere Avondmalen doordat het de nadruk legt op de vreugdevolle kant van de bijeenkomst: in Last Supper heft een gemeenschap van gelovigen de glazen. Misschien zonder het te hebben nagestreefd, geeft Franciscus nieuwe betekenis en zin aan een gebeurtenis, die in de geschiedenis van de kunst zo vaak in het teken staat van verlies, verraad en het offer.
Frans Franciscus is niet religieus. Kennelijk is dat geen vereiste om een kunstwerk te maken dat een zekere religieuze interpretatie toelaat. De kwestie wie de religieuze waarde in een kunstwerk legt - de kunstenaar, de toeschouwer of een combinatie van die twee - is verwarrend en onopgelost; ze dateert van de late achttiende eeuw toen kunst en religie niet meer streden voor dezelfde zaak. De Kerk houdt sindsdien vast aan de zekerheid van de belijdende kunstenaar, met een vrome kerkelijke beeldtaal als gevolg. De moderne kunst toont echter aan dat vroomheid, kerkelijkheid en zelfs gelovigheid geen goede maatstaven zijn voor de vaststelling van de religieuze waarde van een werk. Een ongelovig kunstenaar kan afzien van elke vorm van christelijke iconografie en desondanks een kunstwerk maken dat een religieuze sensatie oproept bij het publiek: wie vertrouwd is met de moderne kunst weet dat de abstractie daarvan het bewijs is. Zo komt ook Last Supper (a miracle happened) niet voort uit een diepgeworteld geloof maar laat het alle ruimte voor een religieuze waardebepaling door de kijker. Ogenschijnlijk het product van een truc met een blasfemisch doel, gaat het veeleer om een vindingrijke en eigenzinnige omgang met de christelijke iconografie.
Het doek is een hartverwarmende tegenhanger van de veel getoonde bijbelbeelden vol leed: het schetst ons een lichtvoetige opvatting over een christelijke gebeurtenis, waarbij de 'onzichtbare' eigenschappen van de beeldende kunst ten volle worden benut.
SUMMARY
Last Supper (a miracle happened) (1990) is a remarkable impression of a biblical event by the Dutch artist Frans Franciscus (pseudonym of Franciscus van de Vooren, born 1959, lives in Amsterdam). Obviously inspired by a picture of the Holy Supper by the Spaniard Juan de Juanes (1523-1579), Franciscus changes traditional iconography in a way that cannot be overlooked: he leaves out Christ and his disciples, and substitutes them by a chalice and twelve glasses.
On the one hand, Last Supper is to be accounted for as a part of a series by Franciscus, named The invisible man. On the other hand Franciscus created a Holy Supper that stresses the joyful side of the event, whereas it is usually presented as an act of treachery and sacrifice. Seeming a trick with a blasphemous goal ( considering the fact that Franciscus is not a religious person), Last Supper (a miracle happened) gives free rein to religious interpretation, and illustrates that, face to face with modern art, the spectator has the final word.
PERSONALIA
Joost de Wal (1960, kunsthistoricus) is vanaf 1992 werkzaam als AIO aan de Theologische Faculteit van de Rijksuniversiteit Groningen. Hij verricht onderzoek naar de religieuze aspecten van de Nederlandse kunst sinds 1945, met bijzondere aandacht voor de periode 1980-1990.
F. Frandscus Last Supper (a miracle happened) 1990 olieverf op doek 200 x 270 cm Centraal Museum, Utrecht
J. de Juanes Laatste Avondmaal 16e eeuw olieverf op paneel 116 x 191 cm Prado, Madrid
149
