Bijengaarden voor Hoegaarden
Natuurpunt Studie Pieter Vanormelingen
2018
UITGEVOERD DOOR Natuurpunt Studie vzw Coxiestraat 11
2800 Mechelen studie@natuurpunt.be
VELDWERK Pieter Vanormelingen
DETERMINATIES Pieter Vanormelingen
TEKST Pieter Vanormelingen
BEGELEIDING VAN DE OPDRACHT Egbert Asselman (RLZH), Philip Peetersille en Robbert Jan Jackers (Gemeente Hoegaarden)
EINDREDACTIE Pieter Vanormelingen, Jorg Lambrechts
Wijze van citeren:
P. Vanormelingen, 2018. Bijengaarden voor Hoegaarden. Rapport Natuurpunt Studie 2018/20, Mechelen
© Oktober 2018
In samenwerking met het Regionaal Landschap Zuid-Hageland (RLZH), en met steun van de provincie Vlaams-Brabant en de gemeente Hoegaarden.
1 Inhoudsopgave
Inhoud
1 Inhoudsopgave ... 3
2 Korte inleiding ... 4
3 Bijengaarden – Inventarisatie en beheer ... 4
4 Opvolging van de Knautiabij in Hoegaarden ... 9
4.1 Knautiabij fenologie ... 10
4.2 Knautiabij aantallen ... 11
4.3 Knautiabij populaties 2017-2018 ... 12
5 Referenties ... 13
6 Bijlage 1: Lijst typische bermplanten Hoegaarden ... 14
7 Bijlage 2: Wilde bijen in de bijengaarden Tuinen van Hoegaarden en de Geosite ... 15
8 Bijlage 3: Bijkomende groeiplaatsen Beemdkroon ... 17
9 Bijlage 4: Fenologie van Beemdkroon en Knautiabij in Hoegaarden ... 20
10 Bijlage 5: Resultaten tellingen Beemdkroon en censustellingen Knautiabij 2017 voor bepalen fenologie en populatiegroottes Knautiabij in Hoegaarden ... 21
11 Bijlage 6: Overzicht van inventarisatie Knautiabij in 2017-2018 buiten de in 2017 via
censustellingen opgevolgde populaties (bijlage 5) ... 22
2 Korte inleiding
In het project werden bijengaarden afgebakend in de gemeente Hoegaarden. Dit zijn gebiedjes en bermen beheerd door de gemeente waar de wilde bijen werden bekeken, met als focus de zeldzame Knautiabij, en het beheer afgestemd wordt op wilde bijen. Deze kunnen vervolgens ook dienen als voorbeeld voor beheer in functie van wilde bestuivers en voor educatieve doeleinden. De taak van Natuurpunt Studie situeerde zich in de bijeninventarisatie, met focus op de Knautiabij, en daarop gebaseerd beheeradvies en –opvolging van de Bijengaarden.
3 Bijengaarden – Inventarisatie en beheer
Na overleg met de gemeente en het regionaal landschap Zuid-Hageland (21 juni 2017, 20 juli 2017, en via e-mail) in Hoegaarden) werd besloten te focussen op de Geosite en de Tuinen van Hoegaarden. Beide sites werden in 2017-2018 meerdere malen bezocht met het oog op potenties voor en een evaluatie van het beheer in functie van wilde bijen. Alle waarnemingen werden ingegeven in waarnemingen.be. Ook de Marollenkapel werd tijdens twee korte bezoeken bekeken.
Op de
Geosite
waren voor 2017 slechts 3 wilde bijensoorten bekend (www.waarnemingen.be). Na de bezoeken in het kader van het huidige project staat de teller op 29 soorten wilde bijen (bijlage 2):• Vermeldenswaard is de aanwezigheid van een kleine populatie van de zeldzame Texelse zandbij op de gele composieten (Kleine leeuwentand, Gewoon biggenkruid) die tot bloei komen in een hoek van het tot 2017 eerder intensief gemaaide gazon.
• Daarnaast werden op het rijkelijk bloeiende -maar wel erg kleine- perceeltje van de watertoren (Figuur 1) soorten waargenomen als Zwartbronzen houtmetselbij (Knoopkruid), Brilmaskerbij (Wilde marjolein) en Lathyrusbij (Kattendoorn).
• Erg interessant is ook de vondst van een mannetje Veenhommel. Deze zeldzame hommel komt normaal gezien enkel voor in de heidegebieden van de Kempen, maar wordt af en toe ook gevonden in de ruime regio rond Hoegaarden. Dit doet vermoeden dat er een kleine populatie aanwezig is in de bloemrijke graslanden en bermen van de regio.
• Tenslotte is op de Geosite is ook veel potentie voor de Knautiabij. Op het perceel van de watertoren staat nu reeds voldoende Beemdkroon voor een populatie van de Knautiabij, en deze wordt optimaal beheerd (najaarsmaaibeurt in oktober door het lokale Zeisteam). Bovendien kan dit perceel ook als bron dienen voor uitbreiding van Beemdkroon op het door de gemeente beheerde deel van het terrein, nu hier een extensiever en verschralend maaibeheer wordt ingesteld. Knautiabij is momenteel nog afwezig, waarschijnlijk door de eerder geïsoleerde ligging. Kolonisatie is echter altijd mogelijk, en zeker indien Knautiabij zich de komende jaren noordwaarts kan uitbreiden vanaf de kernpopulaties in het zuiden van de gemeenten (Figuur 8).
In het kader van het huidige project werd het maaibeheer van de picknickweide in functie van wilde bijen veranderd van een intensiever gazonbeheer met mulchen naar een extensiever maaibeheer met afvoeren van het maaisel. Momenteel wordt de vegetatie nog gedomineerd door raaigras (Figuur 2) met enkel hier en daar bloeiende kruiden. Door de schralere vegetatie die zal ontstaan onder het nieuwe maaibeheer zal de bloemenrijkdom geleidelijk toenemen, met als streefbeeld het bloemrijke perceeltje van de watertoren (Figuur 1). Bovendien krijgen de aanwezige kruiden dan de kans tot bloei te komen, een noodzaak voor de aanwezige wilde bijen. Indien het grasland voldoende schraal wordt, kunnen op termijn ook grote kolonies grondnestelende bijen zich vestigen. Qua maaitijdstip lijkt in eerste instantie een voorjaars- (eerste helft mei) en een najaarsmaaibeurt het meest geschikt. Op deze manier kan de vegetatie snel verschralen, terwijl er toch goede bloei kan optreden in de voorzomer en zomer. Na enkele jaren kan eventueel overgeschakeld worden op één enkele najaarsmaaibeurt, met eventueel nog een deel gefaseerd maaien in het voorjaar. Rond de picknickbanken en de paden kan in functie van de recreanten een niet te intensief gazonbeheer aangehouden worden.
Wat betreft de aanplant van bomen en struiken is het belangrijk dat de picknickweide zonnig en dus warm genoeg blijft voor het ontwikkelen van een warme bloem- en dus bijenrijke vegetatie, en om geschikt te zijn voor grondnestelende wilde bijen. Er dient dus vermeden te worden dat teveel beschaduwende bomen aanwezig zijn.
De aanwezige aanplant kan best met dit aspect in het achterhoofd eens herbekeken worden. Bloeiende struiken
en bomen kunnen mits een goed soortkeuze wel een grote weerwaarde zijn voor wilde bijen. Bijkomende aanplant van voor wilde bijen erg goede soorten als Sleedoorn, Meidoorn en zeker Boswilg (nu nog niet aanwezig) kan daarom overwogen worden in de minder bloemrijke zones van de picknickweide, bvb. in de randzone van de picnickweide langs de Reugelstraat.
De randzone rond de parking en de wegberm tegen het perceeltje van de watertoren aan zijn eerder verruigd, met een afname van de bloemenrijkdom tot gevolg, doordat deze ofwel niet beheerd worden ofwel enkel geklepeld worden zonder afvoer. Een paar keer maaien met afvoer van het maaisel in het najaar en/of vroeg in het voorjaar (eerste helft mei) kan zorgen voor een rijkelijk bloeiende marjoleinzoom in de randzone van de parking. De wegberm kan eventueel mee gemaaid worden met de picknickweide.
Figuur 1. Zéér bloemrijke vegetatie op het perceeltje van de watertoren, Geosite Hoegaarden, 3 juli 2018. Een dergelijke bloemrijke vegetatie met onder andere Gewone rolklaver, Kattendoorn, Wilde marjolein en Beemdkroon ontstaat door langdurig
maaien met afvoer van het maaisel en is erg waardevol voor wilde bijen. Dit vormt het streefbeeld voor de omliggende delen van de Geosite.
Figuur 2. Picknickplaats van de Geosite, 3 juli 2018. Na jarenlang gazonbeheer werd in 2018 omgeschakeld naar een extensiever maaibeheer met afvoeren van het maaisel. Hierdoor moet een bloemrijke vegetatie geschikt voor bijen ontstaan.
Momenteel is er nog dominantie van raaigras, maar hier en daar staan al voor wilde bijen geschikte bloemen zoals Witte klaver en Gewoon biggenkruid. Op de foto herkennen we Jacobskruiskruid, Duizendblad en een eerste plant Wilde Marjolein.
In de
Tuinen van Hoegaarden
was slechts 1 wilde bijensoort bekend. Vooral de prairietuin bleek erg interessant (Figuur 3), maar ook ander borders bevatten voor bijen interessante planten. Momenteel staat de teller op niet minder dan 48 bijensoorten (bijlage 2):• Een aantal rijkelijk bloeiende Knautia spp., kogeldistel en gekweekte distels in de prairietuin trekken grote aantallen hommels aan, waaronder veel mannetjes. Meest vermeldenswaard was een mannetje Rode koekoekshommel op Kogeldistel. Dit is de zeldzame koekoekshommel van de algemene Steenhommel, en getuigt van de sterke populatie Steenhommel in de regio.
• Een nieuwe soort voor de gemeente is de zeldzame Lookmaskerbij. Deze foerageert uitsluitend op bloeiende Allium soorten in wat verwaarloosde moestuinen en in bloemenborders met sierlook, hier op Kogellook.
• Andere minder algemene soorten typisch voor tuinen waren Gouden en Rosse kegelbij, koekoeksbijen van waarschijnlijk de ook in de Tuinen aangetroffen Lathyrusbij resp. Kattenkruidbij, en de Bruine slobkousbij, een op wederik gespecialiseerde wilde bij die dankbaar gebruik maakt van de veel in tuinen aangeplante Puntwederik.
• Ook de zeldzame Breedbandgroefbij, één van de typische soorten van de bloemrijke graslanden en bermen in de gemeente, bleek talrijk gebruik te maken van de bloeiende Knautia spp. en sierdistels.
• Meest spectaculair was echter de ontdekking van een kleine populatie Knautiabij op de aanwezige Knautia macedonica. Ondanks een gedeeltelijke mismatch tussen de bloeitijd van deze vroegbloeiende Knautia soort en de vliegtijd van de Hoegaardse Knautiabij bleken er toch nog voldoende bloemen aanwezig te zijn op het goede moment om een kleine populatie van de Knautiabij te onderhouden. Deze werd dan ook mee opgenomen in de censustellingen aan de hand waarvan de populatie-groottes van de Hoegaardse metapopulatie Knautiabij werd ingeschat (zie hieronder punt 1.2).
• Ondanks dat de nieuwe border met Hoegaardse bermplanten (zie onder) nog maar pas aangelegd was werd er al een vrouwtje Zwartgespoorde houtmestelbij, een wilde bij die vooral foerageert op rolklaver in bloemrijke bermen en graslanden.
Figuur 3. Bloeiende prairietuin in de Tuinen van Hoegaarden. Dergelijke bloemenborders kunnen veel wilde bijen herbergen, tenminste indien ze voldoende inheemse of met inheemse soorten verwante bloemen bevatten. Op de vele bloeiende planten in
deze border werden onder andere grote aantallen hommels aangetroffen, waaronder de zeldzame Rode koekoekshommel, evenals Lookmaskerbij, grote aantallen Breedbandgroefbij en in 2017 zelfs de Knautiabij.
Wat betreft de Tuinen van Hoegaarden werd in 2017 ook deelgenomen aan het overleg rond de herinrichting van de Tuinen van Hoegaarden, meer bepaald (1) naar de aanleg van een voorbeeldberm/talud waar de typische plantensoorten in de kalk- en bloemrijke bermen van Hoegaarden kunnen worden getoond aan het brede publiek. (2) Daarnaast werd ook besloten deze plantensoorten in aparte vakken te zetten met bordjes uitleg erbij over de ecologie en het voorkomen in de gemeente. Er werd een lijst opgesteld met 45 typische plantensoorten (bijlage 1). Deze lijst bevat zowel algemenere planten als echte zeldzaamheden die in de regio op nog maar een paar van de beste bermen standhouden. Er werden tijdens het project in de gemeente Hoegaarden of in de aangrenzende gemeentes in 2017-2018 reeds zaad of stekken genomen voor 25 van deze plantensoorten, en overhandigd aan de gemeente (Robbert-Jan Jackers).
Veel van deze plantensoorten zijn bovendien erg goede bloemplanten voor wilde bestuivers, en samen bieden ze een geschikt bloemenaanbod voor een groot deel van de meer dan 100 wilde bijensoorten die reeds zijn aangetroffen in de gemeente. Tijdens het bezoek op 3 juli 2018 werden, ondanks dat de border nog in opbouw was (Figuur 4), reeds verschillende bijensoorten waargenomen op de bloeiende Gewone rolklaver (Grote wolbij, Zwartgespoorde houtmetselbij, Kleine harsbij en Blauwe metselbij). De aangeplante Beemdkroon komende van de Geosite (Hoegaarden) heeft bovendien de goede bloeitijd voor de lokale Knautiabij. Indien deze in voldoende hoeveelheden aangeplant wordt kan hier zeker een duurzamere populatie Knautiabij ontstaan, dan deze die in 2017 aanwezig was op de grotendeels te vroeg bloeiende uitheemse Knautia macedonica.
Figuur 4. Borders met typisch Hoegaardse bermplanten in aanleg, Tuinen Hoegaarden, 24 september 2018. De planten werden opgekweekt uit zaad komende van Hoegaarden of de aangrenzende gemeentes. In de vlinderbloemenborder op de voorgrond
staan onder andere Gewone rolklaver, Kruipend stalkruid, Boslathyrus, Wondklaver en Inkarnaatklaver, in de zomerborder op de achtergrond onder andere Geel walstro, Donderkruid, Beemdkroon, Schermhavikskruid en Knoopkruid. In de kweekbak op
de achtergrond staat Wilde marjolein, klaar om uitgeplant te worden.
Aan de
Marollenkapel
werd een kort bezoek gebracht op 21 juni 2017 en tijdens de schooluitstap op 11 juni 2018. Ondanks de duidelijke potenties van het gebiedje door de ligging op een schrale kop, de aanwezigheid van een uitgesproken reliëf met taluds en meidoornhaag en kleine boomgaard maakte het tot 2017 gevoerde beheer met intensief mulch-maaien van de gazon en klepelen van de aansluitende talud zonder maaiselafvoer dat het er zo goed als ongeschikt was voor wilde bijen. Een extensivering van het beheer met verschralend extensief maaien van zowel het perceeltje als de aangrenzende taluds van de holle weg drong zich dan ook op. In 2018 werd reeds gestart met extensiever maaien van het perceeltje (Figuur 5). We verwachten bij dergelijk beheer snel respons van wilde bijen. Ook de aanplant van enkele solitaire Meidoorns of het laten uitgroeien van een paar struiken van de haag zodat ze tot bloei kunnen komen zou moeten bekeken worden. De aanwezige bloeiende fruitbomen zijn een meerwaarde, zolang ze het graslandje niet teveel beschaduwen. Tenslotte kunnen ook de oude muren van en rond de kapel plaats bieden aan nestelende bijen, mits er oude zachte kalkmortel aanwezig is om nestjes in uit te graven. Bij renovatie wordt dus best gefaseerd tewerk gegaan, en met gebruik van kalkmortel.Figuur 5. Bloeiende Gewone margriet tijdens het schoolbezoek aan de Marollenkapel op 11/6/2018. Overschakelen van een gazonbeheer met mulchen naar een extensiever maaibeheer met afvoeren van het maaisel zal de bloemerijkdom en dus de
waarde voor wilde bijen op het terrein ten goede komen.
Vanuit Natuurpunt Studie (P. Vanormelingen) werd ook deelgenomen aan de schoolbezoeken op 11 en 15 juni 2018 aan de bermen van de Reugelstraat, de Geosite en Marollenkapel. Hierbij konden heel wat wilde bijen getoond worden (deels gevangen door de leerlingen!), waaronder Heggenrankbij, Tweekleurige zandbij, Grote bladsnijder, verschillende hommels, enz.
4 Opvolging van de Knautiabij in Hoegaarden
Rond de zeldzame Knautiabij is in 2012-2013 reeds heel wat onderzoek gebeurd naar de verspreiding, knelpunten voor het voorkomen en geschikt beheer in Vlaams-Brabant, gefinancierd door de provincie (D’Haeseleer &
Vanormelingen 2013, 2014, Vanormelingen & D’Haeseleer 2015). Ze is recent ook als koesterbuur geadopteerd door de gemeente Hoegaarden, en de (potentiële) vliegplaatsen in de wegbermen werden in dit project dus ook opgenomen als Bijengaarden met als doel het beheer te optimaliseren voor de Knautiabij.
Vanuit Natuurpunt Studie (P. Vanormelingen) werd voor het huidige project in 2017 deelgenomen aan het overleg en opvolging van een optimalisatie van het bermbeheer op de bermen met Beemdkroon in functie van de Knautiabij (vergadering en terreinbezoek met afpaling bermen op 10 mei en via e-mail). In 2018 werd verdere input gegeven rond de afbakening van Beemdkroon bermen met een aangepast beheer, wat werd opgevolgd tijdens de terreinbezoeken. Voor een gedetailleerd overzicht van alle Beemdkroon groeiplaatsen in de gemeente verwijzen we naar D’Haeseleer & Vanormelingen (2013, 2014), plus enkele sindsdien (her)ontdekte groeiplaatsen in bijlage (bijlage 3).
In het kader van dit project werden bovendien enkele kennishiaten (fenologie en populatiegrootte) opgevuld, en werd een update bekomen van de bezetting van de verschillende Beemdkroon groeiplaatsen door Knautiabij in Hoegaarden. In 2017 werd vooral gefocust op een precieze bepaling van de fenologie van de Beemdkroon en Knautiabij in Hoegaarden, en de aangrenzende enige Tiense populatie, aan de hand van regelmatige censustellingen. Hierbij wordt het aantal vrouwtjes geteld tijdens het langzaam aflopen van de Beemdkroon groeiplaats (Larsson & Franzén 2008). Daarnaast werden in 2017 een aantal andere Beemdkroon groeiplaatsen bezocht tijdens de vliegtijd van de Knautiabij om aan- of afwezigheid vast te stellen (zonder vaste zoektijd). In 2018 werd dit herhaald voor de meeste (incl. alle veelbelovende) Beemdkroon bermen in de gemeente, maar dan met een vaste zoekinspanning van 15 minuten. Aan de hand hiervan werd
(1) de fenologie bepaald van zowel Beemdkroon als Knautiabij in 2017, waarbij we deze laatste ook vergeleken tussen Haspengouw, de Grensmaas en Wallonië aan de hand van losse waarnemingen, (2) een schatting bekomen van de precieze aantallen van deze zeldzame bij in Hoegaarden en aangrenzend
Tienen in 2017, en
(3) een ge-updated overzicht van de aan- en afwezigheid van Knautiabij in Hoegaarden en aangrenzend Tienen.
Deze resultaten worden hieronder besproken.
4.1 Knautiabij fenologie
Figuur 6. Aantal getelde vrouwtjes Knautiabij (links) en aantal bloeiende planten Beemdkroon (links) in functie van de datum in 2017 in de Hoegaardse en de enige Tiense vliegplaats van de Knautiabij.
De aantallen getelde vrouwtjes Knautiabij en bloeiende Beemdkroon van 6 Knautiabij vliegplaatsen in 2017 worden getoond in Figuur 6. De basisgegevens staan in bijlage 5.
Dit toont dat er midden juni nog zo goed als geen bloei is op de vliegplaatsen, om dan de twee laatste weken van juni geleidelijk te stijgen en zeer snel omhoog te schieten in de eerste twee weken van juli. Pas vanaf midden augustus gaat het aantal bloeiende planten geleidelijk omlaag, maar zelfs op 20 september (de laatste teldatum)
waren nog bloeiende planten te vinden. Het aantal bloeiende bloemhoofdjes (en dus de totale bloei) is dan waarschijnlijk al een paar weken aan het minderen. Dit werd echter niet geteld. De grootste populatie Beemdkroon (Hoegaarden 22, Caberg) telt anno 2017 niet minder dan 600+ bloeiende planten. De holle weg en haar schouders wordt hier al jaren beheerd in functie van Beemdkroon en Knautiabij (late maaibeurt). Bovendien breidt de Beemdkroon zich geleidelijk uit in de aanpalende Natuurpunt percelen.
De aantallen Knautiabij vertoonden in eerste instantie eenzelfde patroon als de Beemdkroon met het eerste Knautiabij vrouwtje midden juni, om dan in de vierde week van juni steil omhoog te schieten tot een maximum midden juli. De populatie in de Walenstraat (Hoegaarden 17) had haar maximum echter twee weken vroeger (8 vrouwtjes, 30/6/2017) dan die te Caberg (Hoegaarden 22) (16 vrouwtjes, 13/7/2017), en opvallend genoeg was dit ook zo voor de Beemdkroon, die een wat vroegere bloei heeft in die eerste populatie (bijlage 5). De derde grotere populatie van de Driebek (Tienen 5) had een gelijkaardige fenologie als die van de Walenstraat. Na midden juli ging het bergaf met de aantallen en op 2 augustus werd geen enkele Knautiabij meer waargenomen, ondanks de nog steeds bloeiende Beemdkroon. De kortlevende Knautiabijen mikken dus heel sterk op de absolute piekbloei van de Beemdkroon groeiplaatsen. Kijken we over de jaren heen (bijlage 4), ligt de piek van het aantal waarnemingen in Haspengouw op de tweede decade van juli. Waarschijnlijk vloog de Knautiabij iets vroeger in 2017 dan in andere jaren gezien het droge en warme voorjaar. Of dit ook voor de Beemdkroon geldt is niet zo zeker, gezien de met het droge weer gepaard gaande droogtestress.
Na de eerste decade van augustus is er geen enkele waarneming meer van Knautiabij in Haspengouw (bijlage 4).
Vanaf dan kan er dus in principe veilig gemaaid worden. Hierbij moet wel toegevoegd dat hoe later in de nazomer/najaar er wordt gemaaid hoe meer hergroei van de vegetatie wordt meegemaaid (meer verschraling) en hoe korter de vegetatie de winter ingaat (beter voor kieming en voor de groei van de Beemdkroon rozetten).
Bij een extra voorjaarsmaaibeurt moet er gezorgd worden dat de eerste herbloei al terug optreedt tegen midden juni (een voorjaarsmaaibeurt dus mogelijk tot ca. midden mei). Hierbij moet wel opgemerkt dat het mogelijk is dat de totale bloei na een voorjaarsmaaibeurt minder is. Dit werd echter nog niet onderzocht, dus indien niet nodig ter verschraling kan een voorjaarsmaaibeurt best vermeden worden op Knautiabij vliegplaatsen. Een tussenvorm is een niet-jaarlijkse of gefaseerde voorjaarsmaaibeurt.
Vergelijken we de verdeling van het aantal losse waarnemingen van Knautiabijen in Haspengouw (incl.
Hoegaarden) met die langs de Grensmaas (bijlage 4), dan zien we dat het midden van de piek van losse waarnemingen langs de Grensmaas in de tweede decade van juni ligt. Dit is gemiddeld ongeveer een maand vroeger dan die in Haspengouw (w.o. Hoegaarden), op een moment dat er op de Hoegaardse vliegplaatsen zelfs nog nauwelijks bloeiende Beemdkroon te vinden is (bijlage 5). Waarschijnlijk ligt dit dus aan een andere bloeitijd van de Beemdkroon in beide regio’s. In Wallonië is er een grotere spreiding van het aantal waarnemingen, en komen dus vermoedelijk zowel vroeg als laat bloeiende Beemdkroon populaties, en ermee gepaard gaande verschillen in Knautiabij vliegtijd, voor. Het toont alleszins aan dat aanbevelingen wat betreft maaitijdstippen niet zomaar mogen veralgemeend worden over verschillende regio’s heen.
4.2 Knautiabij aantallen
Figuur 7. Aantal vrouwtjes Knautiabij op de vliegplaatsen in Hoegaarden (links) en aangrenzend de enige Tiense populatie (rechts). De diameter van de bollen is proportioneel met de aantallen, het exacte aantal is weergegeven in de bol.
Berekenen we het aantal vrouwtjes op de 7 Knautiabij vliegplaatsen in 2017, op basis van zes censustellingen tijdens de piek van de vliegtijd (bijlage 5, Larsson & Franzén 2008), dan zien we dat de Hoegaardse metapopulatie Knautiabij in totaal niet meer dan 134 vrouwtjes telt (Figuur 7), met de bulk van de vrouwtjes in 2 van de in totaal 7 populaties. De populatie te Caberg (Hoegaarden 22) telt niet minder dan 84 vrouwtjes. Denkelijk is deze gezien het goede beheer en de uitbreiding in de aangrenzende percelen de laatste jaren toegenomen, samen met de populatie Beemdkroon. Voorheen werden op basis van 4 censustellingen in 3 jaar een zeer ruwe schatting gemaakt van 56 vrouwtjes (Vanormelingen & D’Haeseleer 2015). De populatie in de Walenstraat (Hoegaarden 17) telt 36 vrouwtjes, denkelijk min of meer hetzelfde aantal of wat minder dan in 2012. Toen werden 11 vrouwtjes geteld tijdens een censustelling (Vanormelingen & D’Haeseleer 2015), terwijl het maximum nu lag op 8. De overige Hoegaardse populaties zijn erg klein met 1-2 vrouwtjes. De enige Tiense populatie telde in 2017 9 vrouwtjes. Populaties met dergelijke lage aantallen zijn erg gevoelig voor lokaal uitsterven, en hangen dan sterk af van de nabijheid van andere populaties voor herkolonisatie.
4.3 Knautiabij populaties 2017-2018
Figuur 8. Overzicht van het voorkomen van Knautiabij op de verschillende Beemdkroon groeiplaatsen (aangeduid in het rood) in Hoegaarden en aangrenzend Tienen. Een bol links van de verticale lijn staat voor 2017, rechts van de lijn 2018. Indien Knautiabij werd waargenomen is de bol roze gekleurd, indien niet wit. H staat voor Hoegaarden, T voor Tienen, gevolgd door
het nummer van de populatie.
De inventarisatie in 2017-2018 (Figuur 8) leert dat, met uitzondering van de enige Tiense populatie (Tienen 5), Knautiabij enkel aanwezig is in en rond de jaarlijks bezette grotere kernpopulaties te Caberg (Hoegaarden 22) en Walenstraat (Hoegaarden 17), met in de directe nabijheid de in beide jaren bezette locaties Hoegaarden 15/16 (Nerm 2), Hoegaarden 26 (Nerm 1) en Hoegaarden 23 (zijwegje Walenstraat). In 2018 werd Knautiabij waargenomen op een paar nieuwe plaatsen (Hoegaarden 18 – driehoekje Nerm en Hoegaarden 25 - watertoren), die weliswaar nog te weinig Beemdkroon planten bevatten voor een duurzame vestiging. Daartegenover staat dat de enige Tiense populatie (Driebek – Tienen 5) en de Tuinen van Hoegaarden (Hoegaarden 27) in 2018 niet bezet waren. Waarschijnlijk vinden er in deze perifere locaties af en toe kolonisaties plaats, die gezien hun relatieve isolatie en beperkte aantallen Beemdkroon dan vrij snel weer kunnen verdwijnen. Vermeldenswaard is
ook dat de vlakbij gelegen locaties Hoegaarden 13 (Schoor 1) en Hoegaarden 14 (Schoor 2), die nog bezet waren in 2012 (D’Haeseleer & Vanormelingen 2013, 2014), niet langer Knautiabij bevatten. Deze is er denkelijk verdwenen door een ontijdig maaitijdstip in 2013 (Vanormelingen & D’Haeseleer 2015), waarna dus geen herkolonisatie heeft plaatsgevonden. Het geschikt maaibeheer dat dankzij het huidige project wordt ingesteld zal normaal gezien zorgen voor een lagere lokale kans op uitsterven, wat de bezettingsgraad van de Beemdkroon groeiplaatsen door Knautiabij ten goede kan komen. De inventarisatie in het kader van dit project (Figuur 8) vormt dan ook een goed nulpunt om op termijn het effect van een meer op Knautiabij toegespitst maaibeheer na te gaan op de bezetting van de Hoegaardse wegbermen door Knautiabij.
Naast het in het kader van dit project ingevoerde verbeterde maaitijdstip op maat voor de Knautiabij wordt ondertussen op verschillende plaatsen in bermen, natuur- en privaat terrein gewerkt aan of is er potentie om te komen tot (heel) grote Beemdkroon groeiplaatsen. Sommige zijn erg dichtbij de huidige Knautiabij vliegplaatsen gelegen (Hoegaarden 28 – bovenaan Walenstraat, Hoegaarden 27 – Blinde Ezel), andere verder weg (bvb. Tienen 2 – terrassen Kumtich, Hoegaarden 11 – Geosite, …). Deze kunnen mits voortgezette inspanning op middellange tot langere termijn uitgroeien tot nieuwe grotere kernpopulaties van de Knautiabij in Hoegaarden, met elkaar verbonden door kleinere populaties. Hoopgevend in dat opzicht is dat in 2018 tijdens een censustelling op de grote groeiplaats Beemdkroon Nerm 1 (Hoegaarden 26) niet minder dan 6 vrouwtjes Knautiabij werden waargenomen (bijlage 6), tegenover maximaal 2 tijdens de censustellingen van 2017 (bijlage 5).
Op locatie Hoegaarden 28 – bovenaan Walenstraat, die zich vlakbij de kernpopulatie Walenstraat (Hoegaarden 17) bevindt, maar die geen Knautiabij bevat omdat er slechts 1 plant Beemdkroon staat, zal gezien de erg gunstige ligging (Figuur 8) in het najaar 2018 nog Beemdkroon zaad worden ingebracht om een snellere uitbreiding te bewerkstelligen.
5 Referenties
D’Haeseleer J. & P. Vanormelingen, 2013. Knautiabij in de provincie Vlaams-Brabant. Stand van zaken en kansen voor een zeldzame bijensoort. Rapport Natuurpunt Studie 2013/15, Mechelen.
D’Haeseleer J. & P. Vanormelingen, 2014. Knautiabij in de provincie Vlaams-Brabant. Opvolging beheer en monitoring van een aantal populaties. Rapport Natuurpunt Studie 2014/18, Mechelen.
Larsson M. & M. Franzén, 2008. Estimating the population size of specialised solitary bees. Ecological Entomology 33: 232-238.
Vanormelingen, P. & J. D’Haeseleer, 2015. Over Beemdkroon en haar Knautiabij – voorkomen van, knelpunten en beheer voor een zeldzame gespecialiseerde bij. Natuur.Focus 14(2): 64-72.
6 Bijlage 1: Lijst typische bermplanten Hoegaarden
Soortsnaam (Nl) Soortsnaam (Lat) Reeds ingezameld?
Akkerhoornbloem Cerastium arvense Nee
Beemdkroon Knautia arvensis Ja
Bochtige klaver Trifolium intermedium Nee
Borstelkrans Clinopodium vulgare Ja
Bosaardbei Fragaria vesca Nee
Boshavikskruid Hieracium sabaudum Nee
Boslathyrus Lathyrus sylvestris Ja
Bosrank Clematis vitalba Nee
Dicht havikskruid Hieracium vulgatum Nee
Donderkruid Inula conyzae Ja
Geel walstro Galium verum Ja
Gewone agrimonie Agrimonia eupatoria Ja
Gewone rolklaver Lotus corniculatus Ja
Gewone veldbies Luzula campestris Nee
Glad walstro Galium mollugo Nee
Goudhaver Trisetum flavescens Nee
Graslathyrus Lathyrus nissolia Ja
Grote tijm Thymus pulegioides Ja
Heggenrank Bryonia dioica Ja
Hondskruid Anacamptis pyramidalis Nee
Kattendoorn Ononis spinosa Ja
Kleine bevernel Pimpinella saxifraga Ja
Knoopkruid Centaurea jacea Ja
Kruipend stalkruid Ononis repens Ja
Kruisbladwalstro Cruciata laevipes Nee
Muizenoortje Hieracium pilosella Ja
Muskuskaasjeskruid Malva moschata Ja
Naakte lathyrus Lathyrus aphaca Nee
Paardenbloemstreepzaad Crepis vesicaria subsp. taraxacifolia Nee
Rapunzelklokje Campanula rapunculus Ja
Rode klaver Trifolium pratense Ja
Rode ogentroost Odentites verna Nee
Ruig klokje Campanula trachelium Ja
Ruig viooltje Viola hirta Nee
Ruige weegbree Plantago media Nee
Schermhavikskruid Hieracium umbellatum Ja
Scherpe fijnstraal Erigeron acer Nee
Stijf havikskruid Hieracium laevigatum Nee
Stinkende ballote Ballota nigra ssp. meridionalis Ja
Veldlathyrus Lathyrus pratensis Nee
Vijfdelig kaasjeskruid Malva alcea Ja
Vlasbekje Linaria vulgaris Nee
Wilde marjolein Origanum vulgare Ja
Wilde peen Daucus carota Ja
Wondklaver Anthyllis vulneraria Ja
7 Bijlage 2: Wilde bijen in de bijengaarden Tuinen van Hoegaarden en de Geosite
Soortsnaam (Nl) Soortsnaam (Lat) Aantal
waarnemingen Tuinen
Aantal
waarnemingen Geosite
Tweekleurige zandbij Andrena bicolor 1 1
Asbij Andrena cineraria 1 6
Wimperflankzandbij Andrena dorsata 1 1
Grasbij Andrena flavipes 6 6
Vosje Andrena fulva 1
Texelse zandbij Andrena fulvago 3
Roodgatje Andrena haemorrhoa 1 4
Knautiabij Andrena hattorfiana 4
Meidoornzandbij Andrena scotica 1 9
Geelstaartklaverzandbij Andrena wilkella 1
Kleine harsbij Anthidiellum strigatum 1
Grote wolbij Anthidium manicatum 4 2
Gewone Sachembij Anthophora plumipes 6
Kattenkruidbij Anthophora quadrimaculata 2
Honingbij Apis mellifera 3 2
Tuinhommel Bombus hortorum 7 1
Boomhommel Bombus hypnorum 2 2
Veenhommel Bombus jonellus 1
Steenhommel Bombus lapidarius 14 27
Veldhommel Bombus lucorum 3 1
Akkerhommel Bombus pascuorum 11 17
Weidehommel Bombus pratorum 4 3
Rode koekoekshommel Bombus rupestris 1
Vierkleurige koekoekshommel Bombus sylvestris 1
Aardhommel Bombus terrestris 5 4
Grote koekoekshommel Bombus vestalis 3 1
Aardhommel Bombus terrestris 5
Kleine klokjesbij Chelostoma campanularum 1
Grote klokjesbij Chelostoma rapunculi 1
Gouden kegelbij Coelioxys aurolimbatus 2
Rosse kegelbij Coelioxys rufescens 2
Grote zijdebij Colletes cunicularius 4
Wormkruidbij Colletes daviesanus 1
Breedbandgroefbij Halictus scabiosae 14 2
Parkbronsgroefbij Halictus tumulorum 2
Tronkenbij Heriades truncorum 3
Zwartgespoorde houtmetselbij Hoplitis leucomelana 1
Gewone maskerbij Hylaeus communis 3
Brilmaskerbij Hylaeus dilatatus 1
Tuinmaskerbij Hylaeus hyalinatus 1
Lookmaskerbij Hylaeus puntulatissimus 3
Resedamaskerbij Hylaeus signatus 1
Matte bandgroefbij Lasioglossum leucozonium 1
Glimmende smaragdgroefbij Lasioglossum nitidulum 1
Biggenkruidgroefbij Lasioglossum villosulum 3
Bruine slobkousbij Macropis fulvipes 2
Tuinbladsnijder Megachile centuncularis 6
Lathyrusbij Megachile ericetorum 8 3
Grote bladsnijder Megachile wilughbiella 2
Kattenstaartdikpoot Melitta nigricans 1
Kortsprietwespbij Nomada fucata 1
Blauwe metselbij Osmia caerulescens 2
Gehoornde metselbij Osmia cornuta 5 1
Zwartbronzen houtmetselbij Osmia niveata 1
Grote bloedbij Sphecodes albilabris 2
Gewone dwergbloedbij Sphecodes crassus 1
Gewone tubebij Stelis breviuscula 1
Geelgerande tubebij Stelis punctulatissima 3
8 Bijlage 3: Bijkomende groeiplaatsen Beemdkroon
Figuur 9. Topokaart met locatie van Hoegaarden 27, een groeiplaats van Knautia macedonica in de Tuinen van Hoegaarden die in 2017 Knautiabij bevatte.
Figuur 10. Topokaart met ligging van Beemdkroon groeiplaatsen Hoegaarden 28 (bovenaan Walenstraat) en Hoegaarden 29 (Blinde Ezel).
Hoegaarden 27 – Tuinen Hoegaarden
Bezoek op: meerdere datums tijdens vliegtijd Knautiabij in 2017 en 2018 (zie bijlage 5) Beemdkroon: aangeplante Knautia macedonica
Knautiabij: Aanwezig in 2017, afwezig in 2018 (bijlages 5 en 6) Prioriteit Knautiabij: Zeer hoog
Aanbeveling: Bevatte in 2017 Knautiabij, maar niet in 2018.Er is een gedeeltelijke mismatch tussen de vroeger bloeiende Knautia macedonica (piekbloei in juni) en de later vliegende Knautiabij. Aanplant van voldoende Hoegaardse Beemdkroon met de goede bloeitijd in de borders kan hier leiden tot een duurzame
“tuinpopulatie” Knautiabij.
Figuur 11. Topokaart met ligging van Beemdkroon groeiplaatsen Hoegaarden 30 (Kauterhof) en Hoegaarden 32 (Katerspoel).
Hoegaarden 28 – bovenaan Walenstraat Bezoek op: 03/7/2018
Beemdkroon: 1 grote plant
Knautiabij: Aanwezig in 2017, afwezig in 2018 Prioriteit Knautiabij: Hoog
Aanbeveling: Schrale berm vlakbij de kernpopulatie Knautiabij in de Walenstraat (Hoegaarden 17) gelegen.
Kan een grote populatie Beemdkroon, en bijbehorende Knautiabij, herbergen. Aanbeveling om Beemdkroon snel te laten toenemen door inzaai met zaad uit de Walenstraat (Hoegaarden 17). Hiertoe werd in 2018 reeds zaad ingezameld.
Hoegaarden 29 – Blinde Ezel Bezoek op: 16/7/2018 Beemdkroon: 5 planten Knautiabij: 0
Prioriteit Knautiabij: Hoog
Aanbeveling: Kleine populatie Beemdkroon ontstaan door inzaai met lokaal Beemdkroon zaad in grasland op kalkrijke leem in natuurbeheer. Hier is plaats voor een vlakvormige grote populatie Beemdkroon, en is bovendien erg gunstig gelegen vrij dichtbij de grote Knautiabij populatie van de Walenstraat.
Hoegaarden 30 – Kauterhof Bezoek op: 16/7/2018 Beemdkroon: 29 planten Knautiabij: 0
Prioriteit Knautiabij: Hoog
Aanbeveling: Middelgrote populatie Beemdkroon, niet al te ver van de Knautiabij vliegplaatsen. Hier is potentie voor een kleine populatie Knautiabij, die bovendien als stapsteen kan dienen.
Figuur 12. Locatie Beemdkroon groeiplaats Hoegaarden 31 (Rommersom).
Hoegaarden 31 – Rommersom Bezoek op: 11/4/2018
Beemdkroon: 12 planten Knautiabij: onbekend Prioriteit Knautiabij: Laag
Aanbeveling: Twee grote pollen en wat jonge plantjes tegen de akkerrand. De talud zelf heeft zeker potentie voor een grote populatie Beemdkroon maar is sterk verruigd door nulbeheer. Door het kleine aantal Beemdkroon planten en de geïsoleerde ligging weg van andere Beemdkroon populaties heeft deze weinig prioriteit.
Hoegaarden 32 – Katerspoel Bezoek op: 23/9/2018 Beemdkroon: 1 plant Knautiabij: onbekend Prioriteit Knautiabij: Laag
Aanbeveling: In de berm vlak naast een perceel in natuurgebied (Katerspoel). In de berm zelf zijn weinig uitbreidingsmogelijkheden. Mogelijk kan op middellange termijn in het perceel zelf wel een grote populatie Beemdkroon ontstaan, die dan gezien de ligging dichtbij de kernpopulaties Knautiabij erg belangrijk kan worden.
9 Bijlage 4: Fenologie van Beemdkroon en Knautiabij in Hoegaarden
Figuur 13. Aantal losse waarnemingen (niet-project gerelateerd) van Knautiabij per decade in Haspengouw, langs de Grensmaas en in Wallonië (bron: waarnemingen.be, gegevens tot eind 2017).
10 Bijlage 5: Resultaten tellingen Beemdkroon en censustellingen Knautiabij 2017 voor bepalen fenologie en populatiegroottes Knautiabij in Hoegaarden
Beemdkroon (aantal bloeiende planten)
Datum H15/16* H17 H22 H23 H26 H27 T5
10/5/2017 0 1 0 0 0 / /
04/6/2017 / / 1 / / / /
11/6/2017 0 22 1 10 0 / /
21/6/2017 2 43 20 24 3 / 57
30/6/2017 39 53 127 22 21 / 100
05/7/2017 81 67 247 19 61 / 148
13/7/2017 125 67 480 21 126 / 162
16/7/2017 140 75 541 22 153 / 201
20/7/2017 134 83 515 20 158 / 209
02/8/2017 122 59 640 19 195 / 217
13/8/2017 132 14 514 9 164 / 167
29/8/2017 100 14 308 2 105 / 113
24/9/2017 60 6 134 0 41 / 40
Knautiabij (aantal vrouwtjes)**
Datum H15/16 H17 H22 H23 H26 H27 T5
10/5/2017 0 0 0 0 0 / /
04/6/2017 / / 0 / / / /
11/6/2017 0 0 0 1 0 / /
21/6/2017 0 2 0 1 0 / 0
30/6/2017 0 8 1 0 0 0 2
05/7/2017 0 6 5 0 0 0 3
05/7/2017 1 8 3 0 0 2 2
13/7/2017 0 6 16 1 2 0 4
13/7/2017 1 4 13 0 2 3 3
13/7/2017 / / 12 / / 0 /
16/7/2017 1 5 9 2 1 / 2
16/7/2017 1 / 6 / 0 / /
20/7/2017 1 6 7 1 2 / 2
20/7/2017 1 / 13 / 0 / /
02/8/2017 0 0 0 0 0 / 0
13/8/2017 0 0 0 0 0 / 0
29/8/2017 0 0 0 0 0 / 0
24/9/2017 0 0 0 0 0 / 0
*H staat voor Hoegaarden, T voor Tienen
**Tellingen gebruikt voor de berekening van de populatiegrootte hebben een grijze achtergrond.
11 Bijlage 6: Overzicht van inventarisatie Knautiabij in 2017-2018 buiten de in 2017 via censustellingen opgevolgde populaties (bijlage 5)
Nummer Naam Datum Methode* Knautiabij
(aantal) waarnemin gen.be (id)
Hoegaarden 4 Bronstraat 13/7/2018 15 min 0 160458263
Hoegaarden 4 Bronstraat 13/7/2017 X min 0 141530893
Hoegaarden 5 Hoksem 13/7/2018 15 min 0 160458231
Hoegaarden 5 Hoksem 13/7/2017 X min 0 141530900
Hoegaarden 6 Kerselaarstraat 16/7/2018 15 min 0 160455946
Hoegaarden 8 Galg 13/7/2018 15 min 0 160458484
Hoegaarden 8 Galg 13/7/2017 X min 0 141530852
Hoegaarden 10 Waversesteenweg 16/7/2018 15 min 0 160455825
Hoegaarden 10 Waversesteenweg 16/7/2018 X min 0 141530914
Hoegaarden 11 Geosite 03/7/2018 15 min 0 159416389
Hoegaarden 11 Geosite 20/7/2017 X min 0 141841654
Hoegaarden 11 Geosite 05/7/2017 X min 0 141198614
Hoegaarden 12 Lange Grachtstraat 03/7/2018 15 min 0 159416356
Hoegaarden 13 Schoor 1 16/7/2018 15 min 0 160456095
Hoegaarden 14 Schoor 2 16/7/2018 15 min 0 160456552
Hoegaarden 15 en 16 Nerm 2 16/7/2018 Census 1 vr 160456735
Hoegaarden 15 en 16 Nerm 2 16/7/2018 Census 0 160456706
Hoegaarden 15 en 16 Nerm 2 03/7/2018 15 min 1 man 159416306
Hoegaarden 15 en 16 Nerm 2 03/7/2018 Census 0 159416310
Hoegaarden 15 en 16 Nerm 2 03/6/2018 X min 0 157806431
Hoegaarden 17 Walenstraat 16/7/2018 Census 2 vr 160456983
Hoegaarden 17 Walenstraat 16/7/2018 Census 0 160456962
Hoegaarden 17 Walenstraat 03/7/2018 Census 9 vr 159416321
Hoegaarden 18 Driehoekje Nerm 03/7/2018 15 min 1 vr 159416324
Hoegaarden 22 Caberg 16/7/2018 Census 2 vr 160456790
Hoegaarden 22 Caberg 03/7/2018 Census 6 vr 159416312
Hoegaarden 22 Caberg 03/6/2018 X min 0 157806409
Hoegaarden 23 Zijwegje Walenstraat 16/7/2018 Census 0 160457138 Hoegaarden 23 Zijwegje Walenstraat 16/7/2018 Census 1 vr 159416322
Hoegaarden 24 Talud Pertseveld 13/7/2018 15 min 0 160458593
Hoegaarden 25 Watertoren 03/7/2018 15 min 1 man 159416292
Hoegaarden 26 Nerm 1 16/7/2018 Census 0 160456671
Hoegaarden 26 Nerm 1 16/7/2018 Census 2 vr 160456679
Hoegaarden 26 Nerm 1 03/7/2018 Census 7 vr 159416303
Hoegaarden 27 Tuinen Hoegaarden 03/7/2018 15 min 0 159416342 Hoegaarden 27 Tuinen Hoegaarden 03/7/2018 Census 0 159416342
Hoegaarden 27 Tuinen Hoegaarden 15/6/2018 X min 0 158462141
Hoegaarden 28 bovenaan Walenstraat 03/7/2018 15 min 0 159416317
Hoegaarden 29 Blinde Ezel 16/7/2018 15 min 0 160455231
Hoegaarden 30 Kauterhof 16/7/2018 15 min 0 160455500
Tienen 1 Terrassen Kumtich 13/7/2018 15 min 0 160457700
Tienen 2 Terrassen Kumtich 13/7/2018 15 min 0 160457776
Tienen 2 Terrassen Kumtich 20/7/2017 X min 0 141834243
Tienen 4 Kapittelberg 13/7/2018 15 min 0 160457799
Tienen 4 Kapittelberg 20/7/2017 X min 0 141834248
Tienen 5 Driebek 03/7/2018 15 min 0 159416406
Tienen 5 Driebek 03/7/2018 Census 0 159416406
Tienen 5 Driebek 15/6/2018 Census 0 158462253
Tienen 5 Driebek 11/6/2018 Census 0 158264630
*”Census” staat voor censustelling, het langzaam aflopen van de Beemdkroon groeiplaats voor telling van het aantal Knautiabij vrouwtjes, wat gewoonlijk enkele minuten duurt, “15 min” voor een wacht/zoektijd van een kwartier om aan- of afwezigheid van Knautiabij op de locatie te bepalen, “X min” voor een niet nader bepaalde wacht/zoektijd bedoeld om aan- of afwezigheid van Knautiabij op een locatie te bepalen.
