Kwestie van beginsel

(1)

Kwestie van beginsel

Ook al heeft de staatscommissie-Biesheuvel de invoe- ring van referendum en volksinitiatief aan strakke procedurele grenzen gebonden, er zijn nog steeds heel wat politieke motieven te bedenken die kunnen worden ingebracht tegen beslissende bevolkingsuitspra- ken. Onmiskenbaar kunnen zulke beslissende volksstemmingen het fragiele bouwsel van politieke compromissen - noodzakelijk in een bestel van politieke minderheden - hardhandig doorbreken. Het is omgekeerd niet ongevaarlijk te denken dat men als oppositiepartij compromisvorming door een rege- rende coalitie kan doorkruisen met een beroep op de bevolking en daarin levende meerderheden. Een oppositiepartij kan, eenmaal zelf deel uitmakend van de compromisvorming in de regering, op haar beurt met onaangename verrassingen worden geconfronteerd.

Bovendien echter willen meerderheden die schijnbaar - in opiniepeilingen - de oppositie ondersteunen, in het beslissende ogenblik van een referendum wel eens 'plotseling' zijn verdwenen.

Het referendum en het volksinitiatief zijn in elk geval weinig geschikt als instrument van oppositie, zowel als zij vruchteloos blijven als wanneer zij juist efffectief blijken.

Aan de bevolking het recht toekennen een veto uit te spreken over besluiten van haar wetgever, dan wel om een machteloze wetgever tot handelen te dwingen, is een kwestie van democratisch beginsel. Men aanvaardt dat beginsel ofwel niet, vanuit consequente voorkeur voor vertegenwoordiging, ofwel men accep- teert het ook in hoogst onwelkome omstandigheden, zoals men onder alle legale omstandigheden een wisse- lende parlementaire meerderheid aanvaardt.

Het is dit democratische beginsel, in vele landen om ons heen aanvaard, dat tijdens het komende congres van de Partij van de Arbeid in april ter discussie staat;

niet het nieuwste middel van politieke oppositie en ook niet het politieke compromis als hoogste goed, ongeacht de vorm die het aanneemt.

J.Th.J. van den Berg Directeur van de Wiardi Beckman Stichting; lid van de redactie van SenD

(2)

SOCI socialisme en democratie

nUIj nummer 2

jan februari 1987 42

D rE

Wa

stra neel zijn dez. gey.

star Var prir wor hee mal ine,

ook

ter aut.

En~

fen. in f ond hij: yor, nis

gaa

Dit der doe reel spn terr dan De' bijs om

ook

lijk,

kos

sen die vinl

baa

doe

WOl

die ken

Wa

de I

wal

WOl

toe;

pik.

gesl dit·

(3)

De 'Openbare Verdediging'. Naar een betere rechtsbijstand in strafzaken

Wat zijn de kosten en baten van de rechtsbijstand in strafzaken, zoals die momenteel in Nederland functio- neert? Is de huidige regeling de meest wenselijke, of zijn er alternatieven beschikbaar? Een antwoord op deze vragen, dat ik in de loop van dit artikel hoop te geven, vereist allereerst een overzicht van de huidige stand van zaken op dit gebied.

Van oudsher geldt in het Nederlandse rechtstelsel het principe dat een ieder die door de staat betrokken wordt in een strafrechtelijke procedure, het recht heeft zich te doen bijstaan door een juridisch raadsman. Het recht, niet de verplichting. De verdachte kan in een strafzaak zijn eigen verdediging voeren. Hij kan ook helemaal van zijn verdediging afzien en zelfs niet ter zitting verschijnen. Dit houdt niet in dat hij dan automatisch schuldig verklaard wordt. Anders dan in Engeland (waar, als de verdachte zich op de desbetreffende vraag van de rechter, 'schuldig' heeft verklaard, in feite geen enkele procesvoering meer plaatsvindt), onderzoekt de Nederlandse rechter de feiten en gaat hij na of de voorschriften van het Wetboek van Straf- vordering in acht zijn genomen - ook na een bekente- nis van de verdachte of wanneer deze verstek laat gaan.

Dit maakt juridische bijstand in het strafproces minder noodzakelijk dan in het civiele proces, waar de door de eisende partij aangevoerde feiten door de rechter als juist worden erkend, zolang er geen tegen- spraak wordt gevoerd. Voor veel procedures op het terrein van het burgerlijk recht is juridische bijstand dan ook voorgeschreven.

De wetgeving erkent niet alleen het recht op juridische bijstand in strafzaken, maar bevat ook een regeling om deze in feite voor een ieder mogelijk te maken - ook voor degenen voor wie de kosten van een dergelijke bijstand te hoog zouden zijn. Deze regeling voor kosteloze rechtsbijstand maakt een onderscheid tussen verdachten die van hun vrijheid zijn beroofd en zij die zich tijdens de strafprocedure op vrije voeten bevinden. Wanneer de verdachte, terzake van een straf- baar feit waarvoor voorlopige hechtenis is toegelaten, door de politie in verzekering wordt gesteld, dan wordt hem in dit stadium een raadsman toegewezen die het recht heeft hem op het politiebureau te bezoe- ken. Dit is de zogenaamde advocaat van piket.

Wanneer een verdachte vervolgens door een bevel van de rechter-commissaris in bewaring wordt gesteld of wanneer zijn gevangenneming door de rechtbank wordt bevolen, wordt hem ambtshalve een raadsman toegevoegd. Dit.kan dezelfde zijn als de advocaat van piket maar dit is niet noodzakelijk. In deze gevallen geschiedt de toevoeging ook zonder dat de verdachte dit verzoekt, en is zij altijd kosteloos - onafhankelijk

van zijn vermogensposItie. De verdachte heeft het recbt zich voor eigen rekening van rechtsbijstand te voorzien. Doet hij dit dan houden de bemoeienissen van de advocaat die hem toegevoegd is, op.

Wanneer de verdachte anders dan krachtens een bevel tot in verzekeringstelling, bewaring of gevangenneming van zijn vrijheid is beroofd (hij bevindt zich bij voorbeeld in de gevangenis wegens een vroegere veroordeling) en een vervolging tegen hem is aangevan- gen, kan hem op zijn verzoek een raadsman worden toegewezen, tenzij hij door de duur van de vrijheidsberoving niet in zijn verdediging wordt geschaad (dit ter beoordeling van de rechter). Ook deze toevoeging is kosteloos.

De toevoeging van de advocaat van piket geschiedt door de deken van de orde van advocaten. In de andere gevallen gebeurt zij door de voorzitter van de rechtbank.

Voorzover de wet niet op bovengeschetste wijze in de toevoeging voorziet, kan de raad van rechtsbijstand, een bureau van de Orde van Advocaten, aan de verdachte op diens verzoek een raadsman toevoegen. Dit verzoek wordt ingewilligd in gevallen waarin aannemelijk is dat de verdachte niet in staat is de kosten van een gekozen raadsman te dragen en waarin ook overigens naar het oordeel van de raad van rechtsbijstand voldoende grond voor toevoeging bestaat. Deze laatste bepaling heeft voor de praktijk weinig betekenis.

Het Wetboek van Strafvordering regelt niet wanneer het aannemelijk is dat de verdachte niet in staat is zelf de kosten te dragen. De praktijk is dat de verdachte zich, via de sociale dienst van de gemeente waarin hij woonachtig is, voorziet van een bewijs dat zijn inkomen een bepaalde grens niet overschrijdt. De grens ligt ongeveer bij f 2500, - per maand bruto.

Onbillijkheden

Tegen de regeling kunnen uit verschillend oogpunt bezwaren gemaakt worden. Wat de ambtshalve kosteloze toevoeging betreft wanneer de verdachte in bewaring is gesteld, lijkt het niet helemaal billijk dat ook de ver- mogende verdachte van deze regeling profiteert. Dit klemt des te meer omdat de toevoeging geschiedt voor de hele instantie, dus tot en met de definitieve uitspraak van de rechter in eerste aanleg. Ook de verdachte wiens vrijheidsberoving reeds na enkele dagen afloopt behoudt de kosteloze rechtsbijstand. Welis- waar bevat de wet een regeling waardoor in bepaalde gevallen een raadsman zijn kosten op zijn cliënt kan verhalen doch deze regeling is zo ingewikkeld dat zij in de praktijk nooit of althans zeer zelden toepassing vindt.

Toch moet dit bezwaar als min of meer theoretisch

J.J. Abspoel Politierechter in de

rechtbanken van Haarlem en Den Haag.

(4)

SOl nu socialisme en democratie jal nummer 2

februari 1987

worden beschouwd. De verdachte die zelf over voldoende geldmiddelen beschikt zal in de regel niet ge- neigd zijn te vertrouwen op de bekwaamheid van de toegevoegde raadsman, op wiens optreden hij ook geen enkele invloed kan uitoefenen. Een veel ernstiger bezwaar is dat de regeling allesbehalve billijk is vOQr degene die even boven de inkomensgrens ligt. Hij moet het volle pond voor de vaak lang niet geringe kosten van de rechtsbijstand zelf opbrengen. In feite schept de regeling een grote mate van ongelijkheid voor een ieder die boven de inkomensgrens uitkomt.

Dit blijkt het duidelijkst wanneer men ziet naar het hoger beroep. Ook hier is toevoeging mogelijk en geschiedt zij volgens deze maatstaven. Wanneer iemand bijvoorbeeld tot duizend gulden boete is veroordeeld en hij heeft een toegevoegd raadsman dan is elke gulden boete die hij in hoger beroep minder krijgt voor hem winst. Voor hem die zijn raadsman zelf moet be- kostigen, zal, behoudens in die gevallen waarin hij geheel wordt vrijgesproken (dan heeft hij tenminste nog een niet op geld te schatten morele genoegdoening), het hoger beroep, gezien het honorarium van zijn raadsman, alleen maar verlies opleveren.

De regeling schept ook de mogelijkheid tot een geheel ongerechtvaardigd hoger beroep. Dit komt ook omdat ons strafproces in tegenstelling met dat in vele andere landen, geen veroordeling van de verdachte in de kosten kent. Hier bestaat een ongelijkheid met het civiele recht. In het laatste is ook de kosteloos procede- rende verplicht een zeker bedrag aan griffierechten te betalen. Bovendien loopt hij het risico in de kosten van de tegenpartij veroordeeld te worden. Eigenaar- dig is dan ook dat in het civiele recht voor de procede- rende partij een verplichte bijdrage voor de rechtsbijstand is ingevoerd terwijl deze in het strafproces tot dusverre achterwege is gebleven.

Deze constatering betekent niet dat ik hier een pleidooi zou willen houden voor de invoering van deze bijdrage in de strafprocedure. Wel wil ik er op wijzen dat men in ons land voor vrijwel alle diensten die de overheid verricht moet betalen, waarbij soms rekening wordt gehouden met iemands inkomen, maar zeer vaak ook niet. Alleen in het geval dat men een straf- baar feit begaat biedt de overheid eensklaps gratis rechtsbijstand aan, en dat in tegenstelling met vele andere voorzieningen waarvoor men wel betalen moet.

De man die zijn gasrekening niet kan betalen wordt af- gesneden. Als hij dan omdat hij zijn vrouwen kinde- ren niet in de kou wil laten zitten, met de gasmeter gaat manipuleren en deswegen wegens diefstal vervolgd wordt, krijgt hij van de overheid, die het hem voor zijn bestaan onontbeerlijke gas weigerde, wel gratis rechtsbijstand. Er is hier sprake van een zekere inconsequen- tie.

Wijze van vergoeding

Hoe is nu de vergoeding voor de toegevoegde raadsman geregeld? Tot aan de Tweede Wereldoorlog kreeg de toegevoegde raadsman van de overheid geen enkele vergoeding voor de door hem verrichte diensten, terwijl hij, behoudens in uitzonderingsgevallen, wel verplicht was die diensten te verlenen. Het 'nobile offi-

44

cium', het 'edele ambt', bracht de zedelijke verplichting mede de behoeftigen kosteloos bij te staan, zoals het ook in die tijd, toen er nog geen verplichte ziekte- verzekering was, niet ongewoon was dat de beoefe- naar van een ander 'edel beroep', de arts, de armen gratis, althans tegen gereduceerd tarief bijstand ver- leende. Thans krijgt de toegevoegde raadsman van overheidswege een vergoeding voor zijn werkzaamhe- den. Deze vergoeding varieert van f 130, - (voorgelei- ding of bijstand op het politiebureau) tot f 1480,- (Hoge Raad). Indien de zaak eindigt zonder dat het tot een behandeling voor de rechter komt ontvangt de raadsman zes tiende van die bedragen.

Ook deze regeling is verre van ideaal en bevestigt niet zelden het spreekwoord 'paarden die de haver verdienen, krijgen ze niet'. De raadsman die, krachtens zijn interventie bij de officier van justitie, bereikt dat zijn cliënt voordat het tot een rechtzitting komt buiten vervolging wordt gesteld, of wel de zaak mag afdoen via een transactie (afkoopsom), ontvangt altijd minder dan degene die lijdelijk afwacht totdat het tot een zitting komt. Toch vergt een dergelijke interventie vaak meer tijd en energie dan de bijstand op de zitting.

Die kan zich beperken tot het volgende. Tien minuten voor de aanvang van de zaak wandelt de raadsman de zittingzaal van de politierechter binnen, deelt mede dat hij nog niet de gelegenheid heeft gehad de stukken in te zien, waarop deze hem ter hand worden gesteld, en hij ze in het justitiegebouw even vluchtig inziet. Na de behandeling van de zaak en het requisitoir van de officier, deelt hij mede dat hij geen aanleiding heeft voor een juridisch verweer, maar dat zijn cliënt een arme drommel is en of de boete die de officier eist niet een beetje minder kan.

Ik wil volstrekt niet beweren dat het zo altijd of ook maar veelvuldig toegaat, maar het is zeker geen uitzondering. Als politierechter heb ik verscheidene ma- len zelf de geeiste boete in verband met de omstandigheden van de verdachte aanzienlijk verminderd, terwijl de raadsman niet anders had gezegd dat hij de eis 'redelijk' vond. Het kan ook zijn dat de raadsman ter zitting verschijnt, mededeelt dat hij de stukken nog niet heeft kunnen bestuderen en dat hij derhalve aanhouding verzoekt. Wordt tot aanhouding besloten, dan wordt zijn honorarium, omdat hij twee keer op de zitting is verschenen, met de helft verhoogt. Dat betekent dan nog niet dat hij er ook meer tijd en aandacht aan heeft besteed.

Er zijn nog wel andere bezwaren tegen deze vergoedingen aan te voeren, zoals de (bijna) verdubbeling van het honorarium in bepaalde gevallen. Indien de zaak voor de meervoudige kamer dient kan verdubbeling gerechtvaardigd heten omdat de zaken daar belangrijker zullen zijn en meer tijd van de raadsman vergen.

De verdubbeling bij het Hof, ongeacht voor welke rechter de zaak in eerste instantie gediend heeft, kan daar niet op berusten. De zaak die voor de politierechter gediend heeft wordt er bij het Hof niet belangrijker of zwaarder door, ook al zitten daar drie rechters in plaats van één. Het bezwaar van deze verdubbeling, ook bij volstrekt onbelangrijke zaken, is dat zij de raadsman zou kunnen verleiden om zijn cliënt een

vo ad W. ree

jU!

va! tOt tOt tOt bu Vc ra, pel gel Hl gel gel gri op Hl ko do str ree dri pn bn vo mi in va gei

o.

W. de. be,

00 vel he drl lar gel mé

wi. ree Ge tei zal wc bij kei za. aal val ha zie lin hit va: da

(5)

volstrekt ongemotiveerd en kansloos hoger beroep te adviseren.

Wat zijn nu de kosten voor de gemeenschap van deze rechtsbijstand in strafzaken? Daarover verschaft de justitiebegroting voor 1987 ons gegevens. De raming van de uitgaven voor rechtshulp is als volgt:

toegevoegde raadslieden in strafzaken: 46 miljoen toevoegingen als piketadvocaat: 9 miljoen toevoegingen in civiele zaken: 144 miljoen bureaus voor rechtshulp: 38 miljoen

Voor de rechtspraak worden de volgende uitgaven ge- raamd:

personeel en materieel: 484 miljoen gerechtskosten: 27 miljoen

Het is interessant om hier even de ontvangsten op het gebied van de rechtspraak tegenover te stellen:

geldboetes: 256 miljoen griffierechten: 62 miljoen

opbrengst verbeurdverklaringen: 10 miljoen

Het blijkt dat iets meer dan veertig procent van de kosten van de rechtspraak en rechtshulp gedekt wordt door de ontvangsten.^lVan elke vijf gulden die via de strafrechtspraak geïnd worden gaat er een naar de rechtshulp. De rechtshulp in civiele zaken kost bijna drie keer zoveel als die in strafzaken. Ruim veertig procent daarvan worden echter gedekt door de opbrengst van de griffierechten. Het bedrag uitgegeven voor kosteloze bijstand in strafzaken van vijfenvijftig miljoen kan vrij fors genoemd worden, zeker als men in aanmerking neemt dat daar geen enkele bijdrage van degenen, aan wie de bijstand verleend wordt, tegenover staat. ²

Omvang en kwaliteit van de bijstand

Wat staat er nu aan baten tegenover de kosten van deze rechtsbijstand? Met andere woorden: in hoeverre beantwoordt deze bijstand aan het doel wat er mee be- oogd wordt? In hoeverre wordt er mee bereikt dat de verdachte werkelijk de bijstand krijgt waarop de wet hem recht geeft? Wat ruimer gezien: in hoeverre draagt deze rechtsbijstand er toe bij, dat in de Neder- landse strafrechtspraak op de juiste wijze recht wordt gedaan? Het is niet alleen het belang van de verdachte, maar van de hele gemeenschap dat de wet op de juiste wijze wordt toegepast en dat de beginselen van de rechtspraak worden gehandhaafd.

Gelet moet worden op twee aspecten, die van kwanti- teiten van kwaliteit. Wat kwantiteit betreft: in hoeveel zaken waarin een verdachte terzake van misdrijf wordt vervolgd is er werkelijk sprake van rechtsbijstand? Door de ambtshalve toevoeging bij inverze- keringstelling zal in de meeste gevallen waarin een zaak dient voor de meervoudige kamer, een raadsman aanwezig zijn. Maar dit betreft nog geen tien procent van het aantal zaken dat door de rechter wordt afge- handeld. De rest komt bij de politierechter en aange- zien er bij deze zaken slechts zelden inverzekeringstel- ling en voorlopige hechtenis wordt toegepast, vindt hier geen ambtshalve toevoeging plaats. Het aantal gevallen waarin in deze zaken op verzoek van de verdachte een raadsman door de raad van rechtsbijstand

wordt toegevoegd is mij niet bekend, maar een veilige schatting is dat het beneden de twintig procent blijft.

Daarbij komt nog het volgende. Sinds enige jaren bestaat de mogelijkheid dat ook bij misdrijven de zaak wordt afgedaan door middel van een door de officier van justitie voorgestelde afkoopsom. Dit geschiedde in het jaar 1985 in een vijfde deel van het aantal ver- volgde zaken. Dit aantal is stijgende, doordat het Openbaar Ministerie in zijn verscherpt vervolgingsbe- leid van de laatste jaren steeds meer zaken, waarbij vroeger geseponeerd (van vervolging afgezien) werd, door middel van deze zogenaamde transactie afdoet. J

Bij deze afdoening ontbreekt elke vorm van door de overheid verstrekte rechtsbijstand. Er is zelfs geen enkele controle op een juiste gerechtsgang door de rechter.

Men kan stellen dat er hooguit in twintig procent van het aantal zaken waarin het Openbaar Ministerie tot vervolging overgaat (ofwel door te dagvaarden ofwel door een afkoopsom voor te stellen), sprake is van rechtskundige bijstand. Dat betekent dus dat in tach- tig procent van de gevallen elke externe controle op het rechterlijk apparaat ontbreekt.

Hoe staat het nu in die gevallen waarin wel rechtskundige bijstand wordt verleend, met de kwaliteit van die bijstand? Is er in deze gevallen wel sprake van een ef- fectieve controle op de rechtsgang? Daarvoor bestaat geen enkele garantie. Hoe de toegevoegd raadsman zijn taak vervult, onttrekt zich aan elke beoordeling. Zelfs de media oefenen hier geen corrigerende taak uit. Sinds de jaren zestig besteden deze veel aandacht aan het optreden van officieren en rechters ter terecht- zitting, waarbij niet zelden zware kritiek wordt uitgeoefend (men denke hierbij onder andere aan de artikelen van Jacques van Veen). Dergelijke kritiek ontbreekt vrijwel geheel waar het de raadslieden betreft. Van de zijde van de advocatuur wordt vaak als bezwaar tegen de rechtbankverslaggeving aangevoerd dat deze in de regel veel meer aandacht schenkt aan het requisitoir van de officier dan aan het pleidooi van de raadsman. Het bezwaar is terecht, maar dit vloeit vaak voort uit de onvoldoende wijze waarop de verdediging wordt gevoerd. Voor de advocatuur heeft zij het voordeel dat van het veelvuldig falen van de raadsman zo ook niets uit de verslaggeving blijkt.

Ik wil aannemen dat de raadsman die zich van zijn taak met een Jantje van Leiden afmaakt een betrekkelijke uitzondering is. Ik gaf daarvan een voorbeeld, dat afspeelde op de politierechterzitting. Helaas komt het ook nog wel eens voor bij zeer belangrijke zaken, waarbij er voor de verdachte bijzonder veel op het spel staat. In een bijzonder gecompliceerd geval van doodslag waarin ik in een requisitoir van ongeveer een uur twintig jaar gevangenisstraf had geeist tegen beide verdachten, volstond de verdediger van één van hen, hoewel zijn cliënt ontkende, met een pleidooi van vijf minuten. Afgezien van zijn schuld was er een bijzonder goed psychologisch rapport over de verdachte uit- gebracht, waaraan de verdediging veel argumenten had kunnen ontlenen voor verzachtende omstandigheden, zeker waar door het OM de maximumstraf ge-

(6)

so socialisme en democratie

n~ nummer 2 jal februari 1987

vorderd werd. Maar de raadsman ging daar volkomen aan voorbij.

Kan men de gevallen, waarin de raadsman zich te weinig moeite geeft, nog als betrekkelijke uitzonderingen beschouwen, de raadsman die weliswaar van goede wille is, maar over onvoldoende scholing in het strafrecht en het strafproces beschikt om zijn controle- rende en kritiserende taak naar behoren te vervullen, is dat beslist niet. Ik heb in mijn veertig jaar bij de rechterlijke macht, eerst als officier van justitie en de laatste jaren als politierechter, voldoende raadslieden ter zitting zien optreden om tot het oordeel te komen dat een groot deel van hen bij de vervulling van hun taak door onvermogen te kort schoten.

Opvallend vond ik bij voorbeeld, dat in de meeste gevallen waarin ik als politierechter de verdachte vrij- sprak of het Openbaar Ministerie niet ontvankelijk verklaarde, hetzij wegens vormfouten in de dagvaarding, hetzij wegens het niet in achtnemen van een rede- lijke termijn voor vervolging, hetzij wegens onrecht- matig verkregen bewijs, een daartoe strekkend verweer door de raadsman in het geheel niet gevoerd was.

Gezien de reactie van de raadsman kwam zo'n uitspraak van mij vaak als een donderslag bij heldere he- mel. Dat was meestal veel minder bij de officier het geval. Deze was zich vaak veel meer bewust van bepaalde lacunes in zijn zaak dan de raadsman.

Strafrecht in laag aanzien

De oorzaak van dit betrekkelijk vaak falen van de raadsman valt mijns inziens voor een groot deel te zoeken in het feit dat voor de bedrijfsmatige uitoefening van de advocatuur strafzaken betrekkelijk onbelang- rijk zijn. Men ziet dan ook dat van de grote advocaten- kantoren zelden de gerenommeerde leden in strafzaken optreden. Zij laten dit over aan de juniorpartners of de stagiaires. Er bestaat ook een zekere neiging binnen de advocatuur om het als verdediger in strafzaken optreden als minderwaardig, althans niet helemaal passend voor een respectabel advocaat te beschouwen.

Dit blijkt soms duidelijk als een bekend civilist in het strijdperk verschijnt. Niet zelden begint hij dan met iets te zeggen in de trant van: 'het is niet mijn ge- woonte om in strafzaken op te treden, maar de verdachte is al jaren een goede cliënt van mijn kantoor en ik kon daarom niet weigeren hem ook hier bij te staan'. Meestal betreft het dan een zakenman die als automobilist te diep in het glaasje heeft gekeken. De raadsman veFOntschuldigt zich als het ware voor zijn optreden in een strafzaak. Meestal is het dan nog zo, dat hij, gezien zijn geringe ervaring in het strafrecht, zijn cliënt een betere dienst zou hebben bewezen indien hij hem naar een andere advocaat verwezen had.

Ik acht het excuus, tenzij het bedoeld is voor zijn onvoldoende kennis, niet op zijn plaats. In mijn ogen is het pogen om iemand uit de gevangenis te houden of hem zijn rijbewijs dat hij voor zijn beroep nodig heeft te laten behouden, iets lofwaardigers dan het voeren van een procedure wie van twee verzekeringsmaat- schappijen voor de schade van een aanrijding moet opdraaien. Maar het excuus sluit wel aan bij wat een

46

groot deel van de burgerij vindt, namelijk dat de advocaat in een strafzaak eigenlijk een soort handlanger is van een misdadiger.

Omdat het gros van de verdachten die met het strafrecht in aanraking komen in ieder geval financieel tot de categorie 'arme drommel' behoort is het uitermate moeilijk om als strafrechtadvocaat een lonende praktijk op te bouwen. Als men werkelijk een goed jurist is, zal de tijd die men in een strafzaak steekt, gezien de bestaande vergoedingen, veelal op een andere wijze lu- cratiever besteed kunnen worden. Want indien de raadsman zijn taak werkelijk naar behoren vervult, zijn, zeker in de wat belangrijker zaken, de toegekende vergoedingen beslist niet te hoog - in tegen- deel, eerder te laag. De zogenaamde advocatencollec- tieven, die zich vaak bezighouden met het verdedigen van mensen uit de onderste lagen van de maatschap- pij, en die voor hun inkomsten voor een groot deel afhankelijk zijn van de toevoegingen, maken over het algemeen niet de indruk in financieel opzicht bloeiende ondernemingen te zijn. De raadslieden, die deel uit- maken van deze collectieven, geven zich vaak veel moeite voor hun cliënten. Zij beperken zich daarbij niet tot de juridische aspecten maar houden zich ook intensief bezig met de persoonlijke omstandigheden van de verdachte. Hun interventie gaat soms ook verder dan het bijstaan ter zitting. Vaak proberen zij, meestal in samenwerking met de reclassering, iets aan de maatschappelijke problemen van hun cliënt te doen. Zij worden door de van overheidswege toegekende vergoedingen maar karig beloond.

Naar een uitbreiding van de rechsbijstand

Het voorgaande samenvattend kan men stellen dat het doel dat men nastreeft met de bestaande regeling voor rechtsbijstand in strafzaken, namelijk de bewaking van de rechten van de verdachte en het toezien op het handhaven van de beginselen van de rechtstaat door de rechterlijke macht, slechts in zeer beperkte mate wordt bereikt. In dit licht bezien levert het vrij forse bedrag dat van overheidswege jaarlijks voor deze bijstand wordt uitgetrokken niet voldoende rendement op. Dit ondanks dat de toegekende vergoedingen aan de raadslieden, zoals gezegd, zeker niet te hoog genoemd kunnen worden.

De vraag blijft over: is er een bruikbaar alternatief voor de bestaande regeling te vinden? Ik meen van wel. Ik zou willen pleiten voor een regeling, waarmee bereikt wordt, dat in elk geval waarin iemand gedag- vaard wordt om voor de strafrechter te verschijnen, zijn zaak bekeken wordt door een juridisch raadsman.

Bovendien moet de mogelijkheid geschapen worden dat iemand die terzake van een misdrijf een transactie- aanbod van het Openbaar Ministerie krijgt,alvorens daarop in te gaan een juridisch advies kan vragen.

Alvorens dit voorstel nader uit te werken, wil ik op een paar voor de hand liggende tegenwerpingen ingaan. In de eerste plaats kan men zich afvragen of de overheid ongeroepen moet zorgen voor rechtsbijstand, dat wil zeggen ook wanneer een verdachte daar niet om heeft gevraagd. Moet men de behartiging van zijn belangen niet aan de verdachte overlaten? Naar mijn mening

mot ven oph doe doe dad doe zelf ker beo dag wor nen En leUt Een zijn ove bor op I

een dac nee de I vrij daa syst hee trol Wa mei arti sySl wet tot alsl asp of, keli Me mis de

WOl

die ben afI,

de l

fou

dez

ken Iich ber Bij

WO!

bra ge ti bet

OOI

per gee mi!

(7)

moet men echter rekening houden met het feit dat vele verdachten door hun gebrekkige ontwikkeling en opleiding niet in staat zijn om voor hun belangen voldoende zorg te dragen. Weliswaar zijn er velen die voldoende bespraakt zijn om èn hun motieven voor hun daden èn hun persoonlijke omstandigheden voldoende duidelijk te maken aan de rechter, misschien zelfs beter dan de doorsnee advocaat. Maar zij zijn zeker niet in staat de juridische aspecten van hun zaak te beoordelen. Daarbij komt dat zij er weliswaar bij de dagvaarding om ter zitting te verschijnen op gewezen worden, dat zij om toevoeging van een raadsman kunnen verzoeken, maar dat staat in 'de kleine lettertjes'.

En zoals bekend, zeer veel mensen lezen geen 'kleine lettertjes' .

Een ander bezwaar tegen mijn voorstel zou kunnen zijn dat, in een tijd waarin algemeen geklaagd wordt over de steeds toenemende criminaliteit, waarin vele burgers zich door deze criminaliteit bedreigd voelen en op meer vervolging en strengere straffen aandringen, een pleidooi voor betere juridische bijstand aan verdachten niet bepaald opportuun is. Zeker niet, wanneer deze er toe leidt, dat mensen die schuldig zijn aan de hen ten laste gelegde feiten op juridische gronden vrijuit gaan. Dat laatste is voor de doorsnee leek inder- daad maar moeilijk verteerbaar. Maar het is wel het systeem van de wet en bij de handhaving van de wet heeft iedere burger belang; ook hij kan immers betrokken worden in een strafproces.

Wat uitvoeriger wil ik ingaan op een bezwaar dat sa- menhangt met ons rechtssysteem. In het begin van dit artikel heb ik er al op gewezen, dat in ons rechtssysteem, indien de verdachte niet verschijnt, geen verweer voert of bekent, de strafrechter niet automatisch tot een veroordeling komt, maar de feiten van de zaak alsnog ter zitting onderzoekt en ook de juridische aspecten bekijkt. In verband hiermede rijst de vraag of de juridische bijstand in strafzaken wel zo noodzakelijk is en of zij veel gewicht in de schaal legt.

Merkwaardig genoeg kan zij eigenlijk nog het best ge- mist worden bij veel van de zwaardere zaken die door de meervoudige kamer van de rechtbank behandeld worden. Hier nemen drie rechters aan de zitting deel, die ook allen van te voren het dossier bestudeerd hebben. Er wordt niet meteen uitspraak gedaan, maar na afloop door de drie rechters geraadkamerd, waarbij de zaak nog eens helemaal wordt doorgenomen. Als er fouten in de procedure zijn begaan is de kans dat men deze tijdig ontdekt, veel groter dan bij de alleenspre- kende rechter. Een recent onderzoek heeft aan het licht gebracht dat het pleidooi van de raadsman bij de beraadslaging weinig gewicht in de schaal legt. 4

Bij de politierechter ligt de zaak toch wat anders. Hier wordt een groot aantal zaken op één zitting aange- bracht, voor elk waarvan slechts weinig tijd wordt uitgetrokken. De politierechter doet onmiddellijk na de behandeling uitspraak en heeft geen mogelijkheid zijn oordeel nog eens aan dat van anderen te toetsen. Zijn persoonlijke opvatting over de aard der zaak vindt geen tegenwicht in de opvattingen van collega's die er misschien iets anders, iets genuanceerder over denken.

Het zou natuurlijk heel mooi zijn als men kon stellen dat ook zonder dat er een raadsman verschijnt, zonder dat de reclassering bij de zaak betrokken wordt, en ook dan wanneer om welke redenen dan ook de verdachte niet zelf verschijnt, de rechter altijd een volstrekt rechtvaardig en juridisch juist oordeel zou vellen. Maar dit blijft een utopie en zou van de rechter iets 'übermenschliches' maken.

Zelf heb ik vaak, juist in zaken waarin ik meende tot een voor mijn doen zware strafoplegging te komen, de behoefte gevoeld aan een raadsman die misschien toch een heel ander licht op de zaak of de persoon van de dader kon werpen. Vaak ontbrak die raadsman juist in die gevallen of stond hij maar wat te wauwelen.

De 'Openbare Verdediging'

Hoe zou de rechtsbijstand nu anders geregeld kunnen worden en aan welke eisen zou deze regeling moeten voldoen? Om bij het laatste te beginnen:

I. In elke zaak moet, wanneer de verdachte geen raadsman heeft, de mogelijkheid bestaan van een interventie op de zitting ten zijne gunste door een jurist, die zich als het ware, indien hij dat noodzakelijk vindt, opwerpt als een raadsman-ad hoc. Daarvoor is het noodzakelijk dat elke zitting bijgewoond wordt door een raadsman, die ook van te voren de dossiers van deze zitting heeft bestudeerd;

2. Er moeten waarborgen worden gevonden, dat deze juridische bijstand verleend wordt door iemand die zich niet maar zo af en toe met strafzaken bezighoudt maar die van de verdediging een beroep heeft gemaakt.

Om dit te bereiken moet tegenover de organisatie van het Openbaar Ministerie dat met de vervolging van strafbare zaken belast is, een andere gelijkwaardige organisatie geplaatst worden die zich belast met de verdediging. Tegenover het parket van het Openbaar Ministerie moet een bureau van de 'Openbare Verde- diging' geplaatst worden. Aan dit bureau zou de officier van justitie, zodra hij in een zaak de beslissing tot vervolging neemt, een afschrift van het desbetreffende dossier moeten zenden. Een functionaris van dit bureau kan dan de zaak bestuderen en beoordelen of er aanleiding bestaat een bepaalde verdediging te voeren.

Hij kan ook, indien hij daartoe termen aanwezig acht, interveniëren bij de officier om de zaak geseponeerd te krijgen of, indien hij zich tevoren door overleg met de gedagvaarde vergewist heeft dat deze wel bereid is een dergelijke oplossing te aanvaarden, de ·zaak door een afkoopsom of door dienstverlening (onbetaalde vrij- willige arbeid) af te doen. Ook dient hij het recht te hebben een reclasseringsrapport over de verdachte aan te vragen.

Op elke zitting dient de vertegenwoordiger van de 'OV' die de zaken van deze zitting bestudeerd heeft aanwezig te zijn om desgewenst te interveniëren ten behoeve van de verdachte. Aan de verdachte zou na de de eis van de officier gevraagd moeten worden of hij er alsnog behoefte aan heeft dat de vertegenwoordiger van de 'OV' het woord voor hem voert.

Naast het optreden van de 'OV' in individuele gevallen

(8)

socialisme en democratie nummer 2

februari 1987

zie ik een taak voor de 'OV' als instituut. In die hoeda- nigheid zou het zich kunnen belasten met het geven van tegenwicht tegen het vervolgings- en strafvorde- ringsbeleid van het Openbaar Ministerie. In een tijd waarin het Openbaar Ministerie steeds meer zijn rol van onafhankelijk adviseur van de rechter ter zitting verwisselt voor die van verdediger van een bepaald be- leid, dat door het OM zelf (al dan niet onder invloed van de Minister van Justitie, politieke druk of lobby's als de Vereniging voor Veilig Verkeer ofhet winkelbe- drijf) is vastgesteld en neergelegd in richtlijnen, bestaat er bepaald behoefte aan een instituut dat daar iets tegenover kan stellen. Dit kan ook de rechter hel- pen om de druk die door het eensgezinde optreden van het Openbaar Ministerie op hem wordt uitgeoefend, te weerstaan.

Om een voorbeeld te geven: in de richtlijnen die het Openbaar Ministerie heeft vastgesteld voor het straf- vorderingsbeleid in artikel 26 WVW geldt als voornaamste criterium, zoal niet het enige, de hoeveelheid alcohol die de automobilist genuttigd heeft, zoals die blijkt uit het bloedonderzoek. Dat vind ik (en vinden met mij wel andere rechters) een uitermate eenzijdig criterium, er zijn wel andere, en misschien belangrijker te bedenken. Toch kan niet ontkend worden dat het OM, juist door zijn eensgezind optreden, deze richtlijnen als het ware aan de rechter opdringt. De rechter onderzoekt wel of er aanleiding is om in zijn vonnis van die richtlijn af te wijken, maar hij verwerpt over het algemeen die richtlijn niet. De raadsman beperkt zich in de regel tot een betoog waarom in dit spe- ciale geval ten bate van zijn cliënt van de richtlijn moet worden afgeweken, maar hij bestrijdt vrijwel nooit de richtlijn zelf.

De balie, de organisatie van de advocaten, neemt vrijwel op geen enkel gebied van het strafrecht een principieel standpunt in. Hier zou een taak voor het instituut van de 'OV'kunnen liggen. Om het voorbeeld van zo- even aan te houden. Tegenover de richtlijn van het OM: bij hoge bloedpromillages een onvoorwaarde- lijke gevangenisstraf als eis, zou het instituut kunnen stellen, dat het principieel onjuist is om iemand naar de gevangenis te sturen in gevallen waarbij hij wel te veel gedronken heeft, maar niemand letsel of zelfs maar ernstige schade heeft berokkent. In het algemeen zou het instituut voor tegenwicht kunnen zorgen tegen de voortdurende roep om meer vervolgingen en ho- gere straffen, waarvoor het Openbaar Ministerie helaas maar al te gevoelig is en de rechters misschien ook wel.

Werkwijze

Het voornaamste bezwaar dat tegen het instituut van de 'OV' zou kunnen worden aangevoerd, en stellig ook onmiddellijk van de zijde van de balie opgewor- pen zal worden, is dat dit instituut niet voldoende onafhankelijk ten opzichte van de overheid zou zijn. Dit bezwaar kan opgeheven worden wanneer men de overheid alleen als financier van het instituut, als subsidie- gever, zou laten optreden en verder van het instituut een volkomen zelfstandige stichting maakt - een soort- gelijke regeling als men al voor de reclassering getrof-

48

fen heeft. De stichting zou onder leiding kunnen staan van een bestuur dat aangewezen wordt door de lande- lijke balie. Dit bestuur zou ook het benoemingsrecht voor de bij de stichting werkzame functionarissen hebben.

De mogelijkheid bestaat (is misschien vrij groot) dat de kosten van een dergelijke stichting hoger zouden zijn dan voor de huidige rechtsbijstand. Of dat zo zou zijn zou onderzocht kunnen worden, door bij voorbeeld bij wijze van experiment voor één arrondissement zo'n stichting in het leven te roepen. Die kosten mogen echter geen doorslaggevend bezwaar opleveren, als het op deze wijze zou lukken de rechtszeker- heid en rechtsgelijkheid in de rechtspraak te bevorde- ren. Tegen de huidige kosten heb ik ook alleen maar het bezwaar dat ze, in verhouding tot hun grootte, niet het gewenste rendement opleveren.

De mogelijkheid moet open blijven voor de verdachte om zich door een advocaat van eigen keuze te laten bijstaan, ook als hij niet in staat is deze zelfte betalen. Gezien het feit dat hij de mogelijkheid heeft om zich door de 'OV' te laten bijstaan, zou in dit geval misschien iets te zeggen zijn voor een eigen kleine bijdrage. Die zou in geen geval zo hoog mogen zijn dat zij een daadwerkelijke belemmering zou opleveren voor een vrije keuze. Om de in het begin van mijn artikel ge- signaleerde ongelijkheid ten opzichte van degenen die boven de inkomensgrens, beneden welke er recht is op gratis bijstand, zitten, weg te nemen, zou het een ieder vrij moeten staan zich tot de 'OV' te wenden. Zij die de inkomensgrens overschrijden zouden dan naar evenredigheid van hun inkomen een eigen bijdrage moeten leveren.

De salariering van de raadslieden in dienst van de 'OV' zou in principe gelijk moeten zijn aan het gemiddeld salaris van officieren en rechters. De personeelssterkte zou evenredig aan die van het Openbaar Ministerie moeten zijn. Dat betekent nog niet: gelijk. Het lijkt mij namelijk niet onmogelijk dat het werk van de 'OV' meer tijd zou vergen als dat van het OM.

Het instituut zou op deze wijze vermoedelijk voldoende aantrekkingskracht op geinteresseerden in het strafrecht uitoefenen om een deskundige bezetting te waarborgen. Onder deze geinteresseerden bevinden zich hoogstwaarschijnlijk een aantal die door hun twijfel aan het nut van straffen, meer bijzonder aan het nut van vrijheidsstraffen, zich meer aangetrokken voelen tot de verdediging. Als er veertig jaar geleden een instituut als het door mij bepleite 'OV' bestaan had, dan zou het Openbaar Ministerie mij misschien nooit in zijn gelederen gezien hebben.

Ook op een andere wijze zou het instituut dienstbaar kunnen zijn aan de verbetering van de kwaliteit van de rechtspraak in strafzaken. De rechterlijke ambtenaren in opleiding (Raio's) zou men kunnen verplichten één van hun twee stagejaren buiten de rechterlijke macht, door te brengen bij de 'OV'. Officieren en rechters die van buitenaf, dat wil zeggen zonder de Raio-opleiding te hebben gevolgd, worden aangetrokken, zouden ook een dergelijk stagejaar moeten doorlopen alvorens aangesteld te worden. Het nut van dergelijke stages zou zijn:

l.d gen

mei

ten hoc in c ven en : feit afk als 2. t ren wel kril zek bee fro var Me zijf zicl

Vo(

bij dra Mil Hil kre gar de rec var de2 te \ Ik wo kal del spe zij teg sm rec

ra~

we'

001 VOl

Ik

(9)

I. dat het de leden van de rechterlijke macht de gelegenheid geeft wat beter bekend te raken met de problemen, de levensomstandigheden en de levensgewoon- ten van de klasse waartoe de doorsnee verdachte behoort. Bij alle goede wil die er ongetwijfeld is om zich in de persoon en de omstandigheden van de dader te verdiepen, ontbreekt daar in de praktijk nog wel een en ander aan. Dat is onder meer het gevolg van het feit, dat de doorsnee rechterlijk ambtenaar nog steeds afkomstig is uit een milieu, dat ik niet zozeer te hoog als wel te beschermd zou wiJlen noemen;

2. het feit dat de rechterlijke functionaris zich gedurende een bepaalde periode moet bezighouden met het werk van zijn collega's en de kwaliteit van dat werk kritisch moet bezien, zal hem in zijn verdere loopbaan zeker ten stade komen. Voor vele officieren bijvoorbeeld zou het zeer heilzaam zijn als verdediger geconfronteerd te worden met de vele fouten die van de zijde van het OM gemaakt worden.

Met het oog op deze bijscholing zou het niet zo gek zijn als men van elke rechterlijke functionaris, die zich bezighoudt met strafrecht, zou eisen, dat hij om voor promotie in aanmerking te komen eerst nog eens bij voorbeeld zes maanden bij de

'ov'

moet mee- draaien.

Minder timide

Hier zal natuurlijk wel met verdubbelde kracht de kreet aangeheven worden, dat op dit punt nog minder garantie bestaat voor een onafhankelijk optreden van de 'OV'. Degenen die voor hun verdere carrière bij de rechterlijke macht afhankelijk zijn van het oordeel van hun collega's, zullen waarschijnlijk bevreesd zijn deze collega's tijdens hun dienst bij de

'ov'

^krachtig

te weerstreven.

Ik ben daar niet zo bang voor. De Raio's die tegenwoordig in het kader van hun stage op een advocaten- kantoor af en toe als verdediger in een strafzaak optreden, vertonen volgens mijn waarneming geen enkel spoor van afhankelijkheid op de zitting. Integendeel, zij durven in de regel veel onbevangener en agressiever tegen de officier van justitie op te treden dan de doorsnee toegevoegde advocaat, en zijn ook tegenover de rechter minder timide. Bovendien is de jurist qua ka- rakter iemand die het van zijn collega wil winnen. De wens om zijn tegenspeler de officier te overtroeven zal ook bij hem die later zelf zijn carriere als officier wil voortzetten, een zeer krachtige drijfveer zijn.

Ik wijs hier ook nog op Engeland. Daar wordt het

Openbaar Ministerie ter zlttmg ook waargenomen door advocaten. Deze treden afwisselend op als aan- klager voor de staat en als verdediger. Niemand heeft daar ooit het bezwaar gehoord dat de advocaat die ook voor de staat optreedt, daardoor minder geschikt zou zijn als verdediger.

Mijn conclusie luidt dat het aanbeveling zou verdienen het door mij voorgestelde instituut van 'OV' bij wijze van experiment in één door de minister aan te wijzen arrondissement op te richten. Gedurende enige jaren zou dan nagegaan kunnen worden of men op deze wijze tot een betere rechtsbijstand in strafzaken zou kunnen komen en wat de kosten van een dergelijk instituut zouden zijn.

Noten

1. Dit beeld is geflateerd omdat de kosten van de gerechtsge- bouwen niet op de begroting van Justitie drukken.

2. De uitgaven voor de bureaus voor rechtshulp blijven buiten beschouwing. Hoewel daaromtrent niets vaststaat, kan men er wel van uitgaan dat zij voor het grootste deel adviezen geven op civielrechtelijk terrein.

3. Cijfers ontleend aan het jaarverslag 1985 van het Open- baar Ministerie.

4. Vgl. P.C. van Duyne/J.R.A. Verwoerd, Gelet op de per- soon van de rechter, 's Gravenhage, Wetenschappelijk Onderzoek- en Documentatie Centrum (WODC) van het Ministerie van Justitie, 1985, p. 46-47. De onderzoekers zijn in de gelegenheid gesteld om de beraadslagingen in de raadkamer over een aantal strafzaken bij te wonen. Zij stellen onder meer: 'In het merendeel der zaken kwam de verdediging in de raadkamer in het geheel niet ter sprake.

Voor zover de rechters zich wèl over de verdediging uitlie- ten hadden zij meestal kritiek op de kwaliteit ervan.' 'De beraadslaging in zaken waarin de dader het zonder raadsman moest stellen week naar onze indruk niet wezenlijk af van die waarin er wel door een advocaat gepleit was.

Deze geringe (waargenomen) invloed van de advocatuur kwam het duidelijkst naar voren in die gevallen waarin er naar het oordeel van de rechters sprake was van een opvallend slecht optreden van de advocaat. In een zaak stond de advocaat zo te stamelen en te stuntelen en bracht hij door zijn onhandig gestelde vragen de dader zodanig in het nauw, dat zelfs de officier van justitie zijn traditionele rol meende te moeten verlaten en de dader in be- scherming nam'. 'Bij de verdere behandeling van de zaak zowel ter zitting alsook in de raadkamer, bleek de dader van het gestuntel van zijn raadsman weinig last te ondervinden. De rechters maakten een paar grappen over de desbetreffende advocaat en de behandeling ging op dezelfde wijze door als wanneer er geen of een goede advocaat zou zijn opgetreden' .

(10)

Paul de Beer

Medewerker van de Wiardi Beckman Stichting

socialisme en democratie

I s nummer2 n februari 1987

D e bezwaren tegen het basisinkomen gewogen

Een simpel idee kan soms tot een verbazingwekkende hoeveelheid literatuur en discussie aanleiding geven. Er is nauwelijks een mooier voorbeeld denkbaar dan het basisinkomen. 'Geef iedereen recht op een eigen inkomen, ongeacht de arbeid die men verricht of bereid is te verrichten', luidt de simpele gedachte die aan het basisinkomen ten grondslag ligt.

Hoewel de gedachte van het basisinkomen geenszins nieuw is, heeft zij vooral de laatste vijf jaar tot een stroom van publikaties en heftige discussies geleid. De Partij van de Arbeid is daarvoor, zoals bekend, niet ongevoelig gebleven. Tot drie keer toe (in 1983, 1985 en 1986) heeft het PvdA-congres zich over het basisinkomen uitgesproken - en drie maal heeft het congres het idee afgewezen.' Het is echter niet waarschijnlijk, dat daarmee de discussie in de PvdA over het basisinkomen tot een eind is gekomen. Op het laatste congres (februari 1986) bleek een grote minderheid van rond veertig procent van de afgevaardigden vóór een onderzoek naar de mogelijkheden van een basisinkomen.

Ook buiten de PvdA mag het basinkomen zich in een toenemende belangstelling verheugen. Wekelijks verschijnen artikelen die geheel of gedeeltelijk aan het basisinkomen zijn gewijd. Een recent literatuuroverzicht omvat al tegen de driehonderd titels.²

Een grote hoeveelheid literatuur staat echter niet ga- rant voor een gedegen discussie. Ondanks een aantal serieuze pogingen tot een genuanceerde benadering lijken de tegenstellingen tussen voorstanders en tegenstanders van het basisinkomen de laatste tijd te zijn verscherpt. Men gaat vaak nauwelijks op de argumenten van de ander in, maar zet er slechts de eigen argumenten tegenover. Argumenten die uit een 'verdachte hoek' komen worden nogal eens bij voorbaat niet serieus genomen.

In dit artikel wil ik een poging doen de discussie over het basisinkomen in wat rustiger vaarwater te brengen. Ik concentreer mij daarbij op de argumenten te- gen het basisinkomen. Tot nu toe zijn deze door de voorstanders van het basisinkomen voor een groot deel onweersproken gebleven, doordat zij ze simpel- weg als niet serieus te nemen of niet ter zake doend hebben afgedaan.

Ondertussen mag niet onvermeld blijven, dat ik mij- zelf onder de uitgesproken voorstanders van het basisinkomen schaar. Ik ben lid van de (onofficiële) werk- groep 'PvdA voor basisinkomen', die sinds juni er- voor ijvert de discussie over het basisinkomen in de PvdA nieuw leven in te blazen. Hopelijk kan dit artikel mede dienen om te illustreren, dat een uitgesproken opvatting over het basisinkomen niet blind hoeft te maken voor serieuze tegenargumenten.

50

Alvorens mij op de argumenten tegen het basisinkomen te concentreren, geef ik voor de minder ingewijde lezer een omschrijving van het begrip basisinkomen en noem ik de belangrijkste argumenten van de voorstanders.

Onder een basisinkomen wordt een inkomen verstaan, dat in beginsel aan iedere individuele burger wordt uit- gekeerd zonder dat daar enige (directe) tegenprestatie tegenover staat.^J Het recht op een inkomen wordt hiermee dus losgekoppeld van (de bereidheid tot) het verrichten van (betaalde) arbeid.

Argumenten in gradaties

Niet alleen staan de argumenten van voor- en tegenstanders van een basisinkomen vaak lijnrecht tegenover elkaar, er wordt ook een grote verscheidenheid aan argumenten gehanteerd. Aan de ene kant zijn er de zeer principiële argumenten, vaak met een min of meer ethische inslag: 'ieder mens heeft recht op een inkomen' of 'ieder heeft de plicht om te werken'. Aan het andere eind staan de economisch-technische, zo niet 'technocratische' argumenten: 'het basisinkomen is onbetaalbaar' of 'het basisinkomen is niets meer of minder dan een andere verdeling van het beschikbare inkomen'.

Daartussen liggen argumenten die voornamelijk betrekking hebben op gedragsreacties op de invoering van een basisinkomen: 'met een basisinkomen willen mensen niet meer werken' of 'dankzij een basisinkomen wordt het zwarte circuit verkleind'. Deze laatste groep argumenten leent zich minder voor heel uitgesproken opvattingen, omdat gedragingen van mensen zo moeilijk te voorspellen zijn. Voor voor- en tegenstanders van het basisinkomen zijn dergelijke argumenten daarom vaak minder aantrekkelijk, maar voor een wat meer afstandelijke beschouwer zijn ze wel zo interessant. Ze vergunnen immers een kijkje in de wereld die het resultaat zou kunnen zijn als het basisinkomen daadwerkelijk zou worden ingevoerd.

Het is met name deze laatste groep argumenten die in dit artikel ruime aandacht zal krijgen, al zullen de meer principiële niet geheel buiten beschouwing blijven.⁴Allereerst nu een beknopt overzicht van de belangrijkste argumenten die door de voorstanders van het basisinkomen worden gehanteerd.

Argumenten vóór het basisinkomen

Pleidooien voor een basisinkomen vloeien vaak voort uit de opvatting dat alle soorten arbeid, betaald èn onbetaald, principieel gelijkwaardig zijn. Het recht op een inkomen kan daarom niet uitsluitend aan (de bereidheid tot het verrichten van) betaalde arbeid wor-

den prin dooI gede men een i Mee men van het!

groc nen, reau ont, trol<

afge Doo wen loos 'besi zen heid

VOOI

hen de st zen basi loos doo offe Mee kenl latei van, en e min

VOOI

ook posi ovel hun hun Ook basi wor·

kelij wez.

VOOI

kleÎI beid naU' zwa gest zelf!

SUltl

mel1 Een kon ind< eers van

(11)

den gekoppeld, zo luidt de conclusie. Wellicht nog principiëler is de opvatting - die dan ook zeker niet door alle voorstanders van het basisinkomen wordt gedeeld - dat men eenvoudig aan het feit dat men mens (of staatsburger) is, het recht kan ontlenen op een inkomen om in het levensonderhoud te voorzien.

Meer praktische argumenten die voor een basisinkomen pleiten zijn er in vele soorten en maten. Invoering van een basisinkomen zou een enorme verbetering van het stelsel van sociale zekerheid mogelijk maken: een groot deel van de bestaande uitkeringen kan verdwij- nen, het stelsel wordt daardoor doorzichtiger, veel bu- reaucratische rompslomp wordt overbodig, uitkerings- ontvangers zijn nauwelijks meer voorwerp van controle en betutteling, de sollicitatieplicht kan worden afgeschaft, de fraude wordt teruggedrongen, enz.

Door invoering van een basisinkomen erkent men, dat we nog lange tijd (zo niet blijvend) met een hoge werkloosheid zullen moeten leven, zodat de zogenaamde 'beschikbaarheid voor de arbeidsmarkt' van werklozen niet meer als uitgangspunt voor de sociale zekerheid wordt genomen. Dit is overigens een heikel punt voor de voorstanders van het basisinkomen, omdat hen nogal eens voor de voeten wordt geworpen, dat zij de strijd tegen de werkloosheid opgeven. Daarom wijzen zij er meestal met des te meer nadruk op, dat het basisinkomen ook bij uitstek geschikt is om de werkloosheid te bestrijden. Arbeidstijdverkorting wordt er door gestimuleerd, omdat het basisinkomen het loon- offer ten behoeve van atv ten dele compenseert.

Meer in het algemeen zou het basisinkomen een uitste- kend middel kunnen zijn om de arbeidsmarkt beter te laten functioneren, al zijn ook de consequenties daarvan, zoals afschaffing van het wettelijk minimumloon en eventuele andere wettelijke regelingen ter bescher- ming van de werknemer, nogal omstreden onder de voorstanders van het basisinkomen. Niet zelden wordt ook het argument genoemd, dat een basisinkomen de positie van de werknemers (of de vakbonden) tegenover de werkgevers versterkt; werknemers zijn voor hun inkomen immers nog slechts voor een deel van hun werkgever afhankelijk.

Ook veel vrouwen zouden van de invoering van een basisinkomen baat kunnen ondervinden: alle vrouwen worden economisch zelfstandig en dus minder afhankelijk van hun eventuele partner. Tenslotte wordt gewezen op de gunstige gevolgen van een basisinkomen voor bepaalde sectoren van de economie; met name kleinschalige, 'alternatieve', ecologische en/of ar- beidsintensieve bedrijvigheid, die nu vaak het hoofd nauwelijks boven water kan houden of het grijze en zwarte circuit wordt ingedreven, zou er door worden gestimuleerd. Volgens sommigen zou dit uiteindelijk zelfs in een geheel ander economisch stelsel kunnen resulteren, waarin meer dan in het bestaande de (vrije) mens centraal staat. ⁵

Een poging om in de argumenten die tegen een basisinkomen pleiten wat meer systeem te brengen zou in een indeling in drie categorieën kunnen resulteren. In de eerste plaats argumenten die wijzen op de gevolgen van het basisinkomen voor (het gedrag van) de indivi-

duele burger. In de tweede plaats argumenten met betrekking tot de gevolgen voor de samenleving als geheel. En in de derde plaats argumenten die betrekking hebben op de 'strategische' consequenties van de invoering van een basisinkomen. Ik beperk mij in het navolgende tot de bezwaren die in sociaal-democratische kring tegen het basisinkomen zijn geuit.

Gevolgen voor de individuele burger

De zorg die wordt uitgesproken over de gevolgen van een basisinkomen voor (het gedrag van) individuele personen kan zowel voortkomen uit het belang dat men hecht aan (betaalde) arbeid op zich als uit het belang van een koppeling tussen arbeid en inkomen.

Herhaaldelijk is door tegenstanders van het basisinkomen gesteld, dat arbeid (en doorgaans wordt daarmee slechts betaalde arbeid bedoeld) een noodzakelijke voorwaarde is om zich te kunnen ontplooien en vol- waardig deel te nemen aan het maatschappelijk verkeer. Zo valt in De weg naar vrijheid te lezen, dat 'moet worden aangenomen, dat de arbeid op zichzelf een behoefte vormt voor de mens, een onmisbaar ele- ment voor zijn zelfverwerkelijking'. ⁶Veel recenter stelde Den Uyl: 'Hoezeer men de waarde van de be- roepsarbeid ook zou willen relativeren, ik zie niet dat uitgaande van de vrije tijd of van vrijwilligerswerk of van huishoudelijke arbeid een maatschappelijke orde- ning mogelijk is, die aan de elementaire voorwaarde van gelijkheid in kansen en ontwikkelingsmogelijkhe- den van burgers voldoet. 'En: 'Alle mij bekende on- derzoeken wijzen in de richting dat het vermogen om zonder betaalde beroepsarbeid een gevoel van eigen- waarde te ontwikkelen, verveling te voorkomen, maatschappelijke contacten te onderhouden, vrijwel geheel gelocaliseerd kan worden bij een beperkte groep, die op grond van aanleg en opleiding daartoe is uitgerust. ^'7

De (gedeeltelijke) ontkoppeling van arbeid en inkomen, die het resultaat zou zijn van de invoering van een basisinkomen, zou de financiële prikkel om arbeid te verrichten verminderen.⁸Als gevolg daarvan zouden (huis)vrouwen berusten in hun traditionele plek in het huishouden9 , zouden werklozen worden ontmoe- digd om een baan te zoeken en zou voor jongeren de stimulans verminderen om een goede opleiding te vol- gen.^IO

Allereerst lijkt het mij goed erop te wijzen, dat tussen voorstanders en tegenstanders van het basisinkomen doorgaans geen principieel meningsverschil bestaat over het belang van betaalde arbeid voor het individu.

Weliswaar wordt door pleitbezorgers van het basisinkomen vaak het belang van betaald werk gerelativeerd en aangedrongen op een meer gelijke waardering van betaald en onbetaald werk - een opvatting die overigens in 1983 ook door het congres van de PvdA is uitgesproken: 'De waardering voor verschillende soorten arbeid dient niet af te hangen van het feit of arbeid binnens- of buitenshuis wordt verricht, of er wel of niet voor wordt betaald en van de hoogte van het inko- men dat er eventueel mee wordt verdiend.' ¹¹Maar dat

- in ieder geval in de huidige samenleving - voor velen het hebben van een betaalde baan van groot belang

(12)

socialisme en democratie nummer 2

I februari 1987

is wordt door vrijwel niemand ontkend. (Een andere kwestie is, of door de invoering van een basisinkomen niet tevens het recht op (betaalde) arbeid op de tocht wordt gezet. Ik kom later daarop terug.) Niettemin zullen sommige mensen als gevolg van de invoering van een basisinkomen tot andere keuzen met betrekking tot betaald werk komen dan in de huidige situatie het geval is. Bovengenoemde bezwaren tegen het basisinkomen komen dan kennelijk voort uit de op'vat- ting, dat dergelijke keuzen minder gewenst zijn. Im- mers, in beginsel wordt door een basisinkomen slechts het aantal keuzemogelijkheden voor eenieder vergroot: men ontvangt een inkomen zonder dat daar enige (formele) verplichting tegenover staat. Laat men hierdoor zijn/haar gedrag beïnvloeden, dan vindt men blijkbaar de nieuwe mogelijkheden aantrekkelij- ker dan de oude.

Op grond waarvan zou men een dergelijke keuze nu als 'onwenselijk' kunnen bestempelen? Bedenk, dat het hierbij niet gaat om de maatschappelijke consequenties van die keuze (die komen hierna aan de orde), maar uitsluitend om het belang van het individu. Af- keuring kan dan slechts voortkomen uit de overtui- ging, dat individuele personen onvoldoende in staat zijn hun eigen belangen afte wegen. Anders dan in het verleden overheerst tegenwoordig terecht terughoudendheid om een dergelijk oordeel uit te spreken. Toe- genomen opleidingsniveau, verbeterde informatie- voorziening en dergelijke hebben aan de ene kant de mogelijkheden voor het individu om eigen verant- woordelijkheid te dragen vergroot, terwijl aan de andere kant het belang dat men aan individuele hande- lingsvrijheid hecht is toegenomen. Het wordt dan ook nog slechts in een beperkt aantal omstandigheden aan- vaardbaar, laat staan wenselijk, geacht, dat de overheid bepaald gedrag dat niet (direct) schadelijk is voor anderen, verbiedt of (financieel) ontmoedigt. Denk aan het gebruik van drugs, alcohol en tabak, porno- grafie en dergelijke. Hoever de bemoeienis van de overheid met individueel gedrag (nogmaals: los van de maatschappelijke gev.olgen) mag gaan, is dan ook moeilijk in zijn algemeenheid te beantwoorden. Dat grote terughoudendheid gewenst is, lijdt echter weinig twijfel.

Het beste is daarom het belang van (betaalde) arbeid en van de koppeling tussen arbeid en inkomen voor enkele groepen nader te bekijken en na te gaan in hoeverre de invoering van een basisinkomen hun gedrag in ongunstige zin kan beïnvloeden. Ik beperk me hierbij tot jongeren en vrouwen.

Jongeren

Meest problematisch lijken de gevolgen van een basisinkomen voor de houding van jongeren: bij hen kun je immers nog het minst van 'eigen verantwoordelijk- heid' spreken, terwijl mogelijke kwalijke gevolgen het langst doorwerken en het moeilijkst te herstellen zijn.

Hierbij dient wel te worden onderscheiden tussen de gevolgen van het uitkeren van een eigen basisinkomen aan jongeren en van het vooruitzicht om in de (nabije) toekomst zonder meer recht op een (basis)inkomen te verkrijgen. Of het recht van een jongere op een eigen

52

inkomen ontmoedigend werkt op zijn of haar onder- wijsinspanning en -motivatie lijkt mij zeer de vraag.

Voor diegenen die nu vroegtijdig het onderwijs verlaten om een eigen inkomen te gaan verdienen, zal het eerder een belangrijk argument om de school vaarwel te zeggen wegnemen.

Aan de andere kant kan het wel bij jongeren de indruk doen postvatten van een (verworven) recht waar men vanzelfsprekend aanspraak op kan maken. Realiseren zij zich dan nog wel, dat een basisinkomen alleen mogelijk is zolang voldoende mensen bereid zijn zich (in betaalde of onbetaalde arbeid) voor de samenleving in te spannen? Het lijkt een wat gemakkelijk antwoord om te zeggen, dat het onderwijs (en trouwens ook de opvoeding thuis) er juist mede op gericht moet zijn om jongeren daarvan bewust te maken. Als men daar echter in het geheel géén vertrouwen in heeft is de logische consequentie, dat uitsluitend financiële noodzaak mensen ertoe kan brengen zich 'verdienstelijk te maken' voor de samenleving. Noch het ene, noch het andere uiterste lijkt mij voldoende realistisch, maar het is duidelijk, dat dit wel degelijk een moeilijk punt is voor degenen die een basisinkomen voorstaan.

Ook het vooruitzicht om later een basisinkomen te ontvangen, zou voor sommigen een reden kunnen zijn om minder waarde aan een goede opleiding te hech- ten. Maar moet het scholieren niet duidelijk te maken zijn, dat ook met een basisinkomen een behoorlijke opleiding noodzakelijk blijft om ooit aanmerkelijk boven het minimumniveau uit te komen? En ook hier geldt natuurlijk weer, dat niet-financiële argumenten evenzeer een belangrijke rol spelen.

In ieder geval heeft een basisinkomen het voordeel, dat indien iemand op een wat latere leeftijd alsnog ge- miste opleidingskansen wenst iri te halen, het gemak- kelijker zal zijn dan nu om bij voorbeeld gedurende een jaar het werk te onderbreken voor een studieperio- de.

Vrouwen

Een tweede groep voor wie van een basisinkomen een ontmoedigend effect kan worden verwacht zijn (huis)- vrouwen. Als een basisinkomen wordt ingevoerd zouden vrouwen eerder berusten in hun achtergestelde positie.¹²

Tegenover deze bezwaren tegen een basisinkomen kan men twee soorten van tegenargumenten plaatsen. Ten eerste, dat de constatering niet of slechts ten dele juist is. En ten tweede, dat ze zelfs als ze juist zou zijn nog niet tegen een basisinkomen pleit.

Wat is de invloed van een basisinkomèn op de arbeids- bereidheid van vrouwen? Voor zover het belangrijkste motief voor vrouwen om betaald te gaan of te blijven werken in de huidige situatie is gelegen in het inkomen, kan de financiële prikkel tot betaald werk als gevolg van de invoering van een basisinkomen inder- daad afnemen. In het algemeen zal het verschil in inkomen tussen (betaald) werken en niet werken voor wie momenteel geen (recht op een) eigen inkomen heeft, ten gevolge van een basisinkomen kleiner worden. Het zoeken of hebben van een baan blijft echter wel degelijk financieel voordelig, omdat men het ba-

sisin~

Op ~

kunn vrou\

neem kunn Vanu veel ! van e ontpl vloed lijke zoekl van ( ben.

basis wen zoda zelfs Con<

allee:

zoek kom, pen. Indit om r blijk eerst pectl gesel invo baar baar kelij dige het I meel gelij med afvr:

gaat Gevi Mee zwal zorg invo kene nen) beta piël(

de", verr, dien Arb, gene dali in st dus ken:

'Ik maa