Het Evoluon, 1966

Het Evoluon, 1966

Citation for published version (APA):

Schippers, J. L. (2009). Het Evoluon, 1966. In H. W. Lintsen, & P. Thoben (editors), De canon van Eindhoven

(blz. 163-170). Heinen.

Document status and date:

Gepubliceerd: 01/01/2009

Document Version:

Uitgevers PDF, ook bekend als Version of Record

Please check the document version of this publication:

• A submitted manuscript is the version of the article upon submission and before peer-review. There can be

important differences between the submitted version and the official published version of record. People

interested in the research are advised to contact the author for the final version of the publication, or visit the

DOI to the publisher's website.

• The final author version and the galley proof are versions of the publication after peer review.

• The final published version features the final layout of the paper including the volume, issue and page

numbers.

Link to publication

General rights

Copyright and moral rights for the publications made accessible in the public portal are retained by the authors and/or other copyright owners and it is a condition of accessing publications that users recognise and abide by the legal requirements associated with these rights. • Users may download and print one copy of any publication from the public portal for the purpose of private study or research. • You may not further distribute the material or use it for any profit-making activity or commercial gain

• You may freely distribute the URL identifying the publication in the public portal.

If the publication is distributed under the terms of Article 25fa of the Dutch Copyright Act, indicated by the “Taverne” license above, please follow below link for the End User Agreement:

www.tue.nl/taverne

Take down policy

If you believe that this document breaches copyright please contact us at:

openaccess@tue.nl

providing details and we will investigate your claim.

>>PERIODE 1920-1970: DE ‘COMPANY TOWN’

HET EVOLUON,

ET EVOLUON, 1966

1966

SYMBOOL VAN EEN ‘COMPANY TOWN

file_Een.bijzonder.lichtorflallleflt

I—

~ile_Het.Evoluom 4*~;~ ~ ~ ~ ~ ~ •-~~ ~ ,.,~ ~ ~ - - ~,

•

~

.‘~•

I,

.11

LI

. C C

2 - .,. 1;.4r.4 r4-4~4~s-rsc 4 .~4-4-~-~414-v-s.,

_____

~~ -: _ -- - -PHILIPS Ii ill lit

:

I

r

~ am I C ~ —— ~—‘~~ ~ “-I . — 4 , . I

~

FABRIEK

BEDRIJF

PHILIPS

ESTABLISHMENT

EVOLUON

WERKNEMERSKATHOLIEKE

_

DIVERSE

NATLABCTRIJ.aT0wIi

GELEIDEUJK ~

_EINDHOVEN

CENTRUM

CONCERN

FABRIEKEN

OORLOG

PRODUCTEN

CONPANY

GEBOUW

GROTENDEELS

DERTIG

In een Eindhovense buitenwijk staat een op het eerste gezicht wat merkwaardig bouwsel. Een reuzenpaddenstoel meent de een, een vliegende schotel de ander. Waar het Evoluon ook op lijkt, het is een symbool van de band tussen de stad en het Philipsconcern. Het futuristische ge bouw, jarenlang een museum/centrum voor technologie, werd immers gebouwd ter gelegenheid van het 75-jarig bestaan van Philips in Eindhoven in 1966. Het Evoluon ontworpen door Louis Kaiff en Leo de Bever, straalt bouwkundige durf en technisch vernuft uit en is als zodanig representatiefvoor de activiteiten van het concern. Door de gekozen construc tie Iijkt het gebouw echter tevens in een wat wankel evenwicht te verkeren, pre cies zoals de verhouding tussen Philips en Eindhoven jarenlang was.

DE COMPANY TOWN, DETECHNIEK EN DE ONDERNEMER

Er was een tijd dat Philips in Eindh oven als het ware een ‘staat in een stad’ vormde. Er waren Philips basisscholen en een bedrijfsschool en zelfs een ‘Philips-HTS’, hoewel die niet echt van het concern was. Werkte je vader bij ‘Frits’ dan kreeg je een Philips-studiebeurs. Er was een Philips Ge zondheidscentrum en een Philips Ontspa

-T ningscentrum. Duizenden gezinnen woon den in huizen van Woningbouwvereniging Hendrik van Lotharingen, ook al van

0 ~ • :

:

Philips. De invloed van het bedrijf strekte

zich uit over de hele stad. Eindhoven was tot ongeveer1980een company town. Een stad waarvan het imago en de gang van

.2 ,2

l~

p.165

zaken in belangrijke mate werden bepaald door het grootbedrijf dat er gevestigd was.

De opkomst van de company town was in belangrijke mate gebonden aan de fabrieksmatige productie van consumptie goederen. Hierbij speelden de lopende band en andere vergelijkbare productiesystemen een belangrijke rol. Zij functioneerden het beste in grote hallen, waar grote aantallen arbeiders routinematig een bepaald onder deel aan een product toevoegden.

Het type ondernemer dat deze bedrijven leidde was eveneens van belang. Ret ging vaak om self made zakenmensen zonder formele opleiding, maar vastbesloten om eigenhandig en zonder veel scrupules een grote onderneming op te bouwen. Daze ondernemers worden vaak aangeduid met de naam business tycoon. Henry Ford is er zon beetje het prototype van.

Anton Philips vertoonde duidelijke trek-ken van een tycoon. Ze zullen weten wie ze voor zich hebben’, liet hij verschillende malen weten. Dat ‘ze’ had zowel betrekking op zijn zakelijke concurrenten als op de stedelijke overheid, de vakbonden en de katholieke kerk die naar zijn mening te weinig rekening hielden met zijn be langen. Voorbeelden van company towns zijn, naast Eindhoven, Turijn met de Fiat-autofabrieken, Ludwigshaven met het chemische BASF-concern, Luton met de Vauxhall-autofabriek en diverse Amerikaanse steden met auto- en motorenfabrieken. In dit laatste geval is overigens single industry-steden een betere benaming.

ASPECTEN VAN DE COMPANYTOWN

Philips manifesteerde zich behalve met zijn organisatorische netwerk nog op verschillende andere manieren als de vormgever van company town Eindhoven. In de eerste plaats was bet beeldbepalend op het terrein van de bebouwing. Ret Eindhovense centrum ward tot in de jaren negentig gedomineerd door de industrie complex aan de Emmasingel. Vooral de als een fel verlicht baken boven de stad uittorenende, bijna 50 meter hoge Licht toren trok de aandacht. De vlakbij gelegen gerenoveerde radiobuizenfabriek de Witte

Dame en hat vroegere concernhoofd kantoor de Admirant bepaalden het aanzien van het centrum van Eindhoven.

En dan was er bet op nauwelijks een kilometer verder gelegen, geheel afge sloten, 25 hectare grote, bedrijfsterrein Strijp-S. Dit complex werd gedomineerd door de zeven verdiepingen hoge fabric-ken van de Hoge Rug en het in opvallende gele ijsselsteen gebouwde Veemgebouw. Langs de spoorweg naar het noorden lag de Philite-fabriek, waar-. zoals in delen

van de stad goad te ruiken was— kunststof

(bakeliet) werd gemaakt. Bij de oplevering in 1930 kreeg de fabriek aan de zijkant een grote ldok die het gebouw zijn naam gaf: bet Klokgebouw.

Tossen Strijp-S en het centrum lagen het Philips Ontspanningscentrum, hat PSV stadion en de overige fabrieken van het Emmasingelcomplex. Wie per trein, vanuit Den Bosch of Tilburg, Eindhoven bin nenkwam zag de eerste tijd weinig anders dan de bedrijfsgebouwen van Philips. Die bebouwing had, zeker in hat centrum, tot begin jaren zeventig meer allure dan de stad zelf, meenden veel bezoekers.

ONDERWIJS EN DE COMPANYTOWN

Onderwijs was een ander aspect van bet stedelijk leven waarop Philips invloed uit oefende. Ret bedrijf speelde een belangrijke rol bij de oprichting van algemeen-neutrale en protestantse basisscholen, in boo Cd zaak bestemd voor het eigen personeel. Een ernstig conflict met het conservatief katholieke establishment deed zich voor bij de oprichting van een neutrale HBS. Pleitbezorger hiervoor was de vereniging Eindhoven Vooruit, waarin liberalen, vrij zinnig katholieken en socialisten samen werkten. Ook de gebroeders Philips waren lid. Al vanaf het eind van negentiende eeuw had de vereniging gepleit voor de HBS, die Philips en andere bedrijven van midden kader moest voorzien. Ret katholieke establishment wenste echter een MULO of beter nog, een katholieke Handelsschool.

In 1907 werd de kwestie inzet van de gemeenteraadsverkiezingen. Na een maandenlange, felle strijd won de vooral door de autochtone Eindhovenaren ge

Afb. p.163 Het Evo non

2. De in 1921 gereedgekomen L chttoren go d ci gauw a s hdt symboo voor het Ph I pshedr jt en werd ook no symboo voor de daarbij behorende kjchtstad.

steunde MULO-partij. Deze school ging van start, maar al snel bleek dat zich te weinig leerlingen aanmeldden. Anton Philips greep zijn kans. Samen met anderen stelde hij een renteloos voorschot van 40.000 gulden ter beschikking en in 1910 werd de HBS geopend.

Na het feestdagenconflict dat zich rond diezelfde tijd afspeelde, koos Philips echter voor het compromis. Dit hield in dat het bedrijf erkende dat het rekening moest houden met de in de stad bestaande verhoudingen. In de loop van de jaren twintig groeiden Philips en het katholieke establishment, die immers grotendeels dezelfde maatschappelijk belangen had den, geleidelijk naar elkaar toe. Van belang daarbij was dat enkele vooraanstaande Philipsmensen een plaats kregen in de katholieke gemeenteraadsfractie. Ret bedrijfkreeg nadien meestal zijn zin in kwesties van bedrijfsbelang. Ret katholieke establishment behield grotendeels de vrije hand in gemeentezaken.

Wanneer dat naar zijn mening nodig was liet Anton Philips echter toch wel zien ‘wie ze voor zich hadden’. Toen zowel de gemeente als de katholieke geestelijkheid medio jaren dertig bezwaar maakte tegen zijn voorstel om een groot overdekt zwem bad te bouwen, waar, o schande, gemengd kon worden gezwommen, zette hij zijn wil door. Het bad kwam er, vooral door een grote donatie van Philips.

Ook bij de aanleg van het vliegveld Welschap, midden jaren dertig, de op richting van de Middelbare Kunstnijver heidsschool, de latere Design Academy, kort na de oorlog, en de vestiging van de Technische Universiteit, begin jaren vijftig, speelde het concern achter de schermen een belangrijke rol als stimulator.

HET NATLAB ALS MOTOR VAN NIEUWE PRO DUCTEN

Op Strijp-S verrees in 1923 een nieuw Natuurkundig Laboratorium (NatLab). Uit bet hele land werden onderzoekers aangetrokken en in de loop van de jaren twintig kwam een stroom van nieuwe producten op gang. Overigens waren die niet allemaal afkomstig uit het

Nat-Lab. Ret latere Philips paradepaardje, de Philishave kwam uit een ander laborato rium. Belangrijke nieuwe NatLab-produc ten waren diverse typen neonbuizen en andere soorten verlichting, röntgenappara tuur, nieuwe sterkere radiolampen en zend buizen en diverse soorten elektrische apparaten. Op Strijp-S werkte men ook voortdurend aan de verbetering van al bestaande producten.

Tot begin jaren dertig nam het aantal werknemers van Philips nog toe tot ruim 20.000. Na het merkbaar worden van de economische depressie in Nederland volgde een massaontslag van werknemers. Philips telde midden jaren dertig op het hoog tepunt van de crisis nog ongeveer 10.000 medewerkers. Hierna liep dit getal weer op tot ongeveer 15.000 in 1940. Tijdens de oorlog steeg het aantal Philipswerknemers snel tot ongeveer 24.000 in 1943. Na een aanvankelijke daling rond 1945 liep de hoe veelheid Philipswerknemers in Eindhoven en directe omgeving op tot bijna 40.000 in bet midden van de jaren zestig.

Ret NatLab werd in de naoorlogse pen-ode verder uitgebouwd en ontwikkelde zich tot een van de belangrijkste onder zoekslaboratoria in de wereld, met een navenante hoeveelheid nieuw ontwikkelde producten. Voorbeelden hiervan zijn diverse toepassingen van de transistor, die oven gens niet bij Philips zeif is ontwikkeld, nieuwe huishoudelijke apparaten, medi sche- en communicatieapparatuur en vanaf 1950 televisietoestellen en beeldbuizen. Deze Iaatste werden grotendeels gemaakt op twee in de jaren vii ftig en zestig in gebruik genomen nieuwe inustrieterreinen Strijp R en T. Ret waren de grote na oorlogse verkoopsuccessen van Philips. Later zouden nog medische apparatuur, de compact disc en geavanceerde huis houdelijke producten volgen.

TERUGTOCHT UIT DE STAD

Tijdens de oorlog zijn onder meer door de gezamenlijk doorstane bombardemen ten en andere oorlogservaringen concern en stad naar elkaar toegegroeid. Toen Anton Philips eind 1945 uit de Verenigde Staten, waar hij leiding had gegeven aan

3

I

~-~‘

-.111111 ~II

— — 4 ~-, .,-~ -~-~

-\

j~;/7~..._~____ ~! ~

\

~4’

I, -. I •~i -i

- ~ ~ 4. Het complex 3. Philips —. St rijp-S vormde overheerste

in de Jaren twintig met haar grote en dertig cle rug- bedrijtscomplexen gengraat van het het aanzicht van nieuwe Philips, Eindhoven. In waarondermeer Strijpconcen

het Natuurkundig treerde zich Laboratorium en de bedrijfs de radiofabricage- bebouwing. In ~ afdelingen waren 1925, ten tijde ~ ondergebrecht van deze prent

(circa 1950). brief kaart, werkten er bij Philips in Eindhoven totaal ongeveer 4500 erbeicl(st)erS, een aental dat binnen 5 jear verdrie voudigde.

r

I

I!.

I

.L~

I _l~U ~

~

1’ i: -— - ~ 113 II -~ ° I

i

~Id~

~_I

~;.‘11

~:

~-:

at -

I

~.i._

~

i • -

III—

.1 -— I - - — — - :‘

;!~i_.

-_.TJ

:: ~

“~I -I i - - ~_~-_. - — — --—- /.‘ --1it II- I I II ..—--~ - ~ / L-

/\

K

H IL It II •.— - .——--———.-___ —- ~ -~ :~.

-

‘II

4 1’ ~ - I~.

‘II

p.168

4. Phihps startte begin jaren twinhg met een compleet ontmikkeiings en onderwijs progremma voor medemerke~s cc bun gnz nneii. Het Pep van kieuterschoo tot neal-, kook- en verste lessen, en omvatte bitvoor becid ook ceo

6. Dc invloed van Phihps was merkbaar in ~ heel de stad en

ook daarbuiten. Het bedr if hood medewerkers en hsn gezinnen vrijwc ietteriijk zorg van wieg tot gref. Het Pies tcronderwijs van Philips, cocoa bet ageronder win, gebeurde op neutraic basis. Het beheer was ondcrgebracht in de Phi ips’ Vereeniging voor Onderw is en Vo ksontwikkei ng. schrijtschoo en wetensehappe ijke voordrachten. Dc nijverhc ds opieiding vormdc daarvan cen hcisngr ik onder dccl, waarsosr onder mcci n 1928 ceo apartc Jongcnsn iver heidsschooi in ceo groot gebouw

tot stand kwam.

I

p.169

5.Eigen medische voorzieningen hoorden ook tot bet Soc ale beleid van Philips; n at a lean voor de kearing en verzorging van dv eigen arbeids krachten maar ook voor de tamil eleden van dv medewerkers. Zo kende bet bedrijt sinds begin ares tw ntig eigen poliklin ekes, onder meer soor zuigelingen (1946).

het internationale concern, in Eindhoven terugkeerde werd hij door de bevolking enthousiast begroet. Dit zou waarschijnlijk voor de oorlog niet snel zijn gebeurd.

De relaties tussen concern en stad stabi liseerden zich onder Anton’s opvolger, zijn zoon Frits. Hij was een meegaander figuur dan zijn vader en grote maatschappelijke conflicten, zoals in de beginperiode deden zich onder zijn leiding niet meer voor.

Dc invloed van Philips in Eindhoven bleef in de jaren zestig en zeventig on verminderd groot. Dc twee energiecrises van midden jaren zeventig en begin jaren tachtig zorgde echter voor een kentering. Philips bracht een steeds groter deel van zijn productie over naar lage lonen landen. Strijp-S bijvoorbeeld, veranderde zo van een luidruchtig fabriekscomplex tot een centrum van productresearch, onderzoek naar fabricagetechnieken en administratie. Het aantal mensen dat er werkte vermin derde daarbij geleidelijk van 10,000 in de jaren zestig,via8000 eind jaren zeventig tot ruim

1100

in 2000. Veel culturele en sociale met bet bedrijf verbonden voorzie ningen sloten in de jaren tachtig de deuren. Ook het Evoluon.

De ontwikkeling op Strijp-S is symbo lisch te noemen voor het Philipsconcern in zijn geheel. Fabrieken werden gesloten, verzelfstandigd of verkocht. Om zich te concentreren op zijn kerntaken ontsloeg Philips bij de Operatie Centurion in het begin van de jaren negentig enkele duizen den personeelsieden. Ret concern trok zich geleidelijk terug uit Eindhoven. Om dat te onderstrepen verplaatste Philips het internationale hoofdkantoor in 1997 naar Amsterdam. Het aantal werknemers bij het bedrijf in Eindhoven en omgeving liep terug tot ongeveer 12,000 in 2007. Philips is daarmee overigens nog altijd de grootste werkgever van de regio.

DE POSITIEVE KANTEN VAN DE COMPANY TOWN

Ret concept van de company town heeft vaak een negatieve connotatie. Ret Brabantse plaatsje verloor zijn identiteit door de toestroom van vele vreemdelingen, terwijl Philips het leven van zijn werk

nemers van de wieg tot bet grafbeheerste. Dit leidde tot een eenvormige en saaie samenleving, waartegen het radicaal linkse protest rond 1970 bijna weldadig aandeed.

Relemaal onterecht zijn de beschuldi gingen niet. Er zijn echter ook duidelijk positieve kanten. Ret bedrijf bracht in de jaren twintig en dertig werknemers uit heel Nederland in de stad bijeen. Later volgden nog vele medewerkers uit directe en wat verder weg gelegen buurlanden. Eindhoven was daarmee een multiculturele stad avant la lettre. De komst van grote aantallen arbeiders uit mediterrane landen was daarop slechts een aanvulling.

De stad heeft goede culturele en uit stekende recreatieve en sportieve voor zieningen. Ret gemiddelde inkomens niveau is en was hoog; reden waarom bet warenhuisconcern de Bijenkorf en andere duurdere winkels zich er graag vestigden. Dc prestaties van voetbalciub PSV zijn in heel Europa bekend. De High Tech-campus, de opvolger van het NatLab is een brand-punt van technologische innovatie dat niet alleen Philips ten goede komt, maar ook veel andere bedrijven uit de regio en elders.

Ret geleidelijk vertrek van Philips biedt Eindhoven de gelegenheid te reflecteren op zijn positie. Goede zaken uit bet Philips verleden, zoals diverse gerestaureerde bedrijfspanden als de Witte Dame en de bekende Lichttoren kunnen hierbij, geIntegreerd in de stad, een rol als baken blijven spelen. Ret bedrijfsterrein Strijp-S, biedt met behoud van zijn industriële uitstraling, grote mogelijkheden om de stad op de kaart te zetten als centrum van design, cultuur en technologie. Hans Sdzippers

p.170

VERWIJZINGEN Websites:

Strijp-S

Tebezoeken:

>>Noord-Brabantlaan

Evoluor World Class s>Evoluon

Conference Centre (met vrij toegankelijk);

daarnaast de techn sche >>Klokgebouw

mast van 55 meter hoog, t. _________

met 2 uurwerken geschonken door de Eindhovense burgerij

>>Emmasingel e,o. Philps

bebouwing: Witte Dame, Admirant, Lichttoren

>sStrijp-S

Literatuur:

Peter van Dam, Ir. LouisC.

Kalff 1897-1976 (Eindhoven 2006)

John S. Garner, The Company Town (New York 1992)

Steer Hendriks, Evoluon. 40 jaar boegbeeld van een ambtieuze regio çs-Hertogenbosch 2006)

Marcel Metze, Anton Phi ps 1874-1951 (Amsterdam 2004) Hans Schippers, Jos Bosman en Kees Doevendans, Cityplan Eindhoven (1967-1970) (Eindhoven 2007) Hans Schippers, Strijp-S als symbool van company town Endhoven, in: Kees Doevendans, LoesVeldpaus (red.), De transformatie van Strijp S (Endhover 2007)