Varia
Doorgaans worden er vier wetenschappelijke lm eenkomsten per j a a r gehouden t u d e n s w e l k e een lid van de projectgroep /i|ii ol h.ur onder/oek pre senleei't. D.i.irn.iast worden er l c / i n g c n van h u i l e n landse ondeivoekers georganiseerd, /o waren i n 1991 R.]. Fvans (Birkbeck College, l o n d e n ) en |. Henderson (Wolfson ( ollcgc, ( ambridge) Ie gast met le/ingen over respectievelijk cholera in F.uropa en syfilis in I6dc eeuws I t a l i ë . Behalve een lorum-functic voor ondcr/oekers v e r v u i l de projectgroep ook een ondersteunende rol op het gebied van lite-r a l u u lite-r s i g n a l e lite-r i n g . Bovendien /et de plite-rojectglite-roep de eerder u i l g e / e l l e li|n van de studiegroep voort door gezamenlijke publikaties tol stand te brengen, l'en eerste gezamenlijk r e s u l t a a t w.is dc/orc;/ ui £rnr:rn. Hiidnigcii lol tic ^ ' i i i i i i l t i d l i t r r l r gi-iJnrdr nif van dr xriirrskiiiiitr in Nrdcrlmid, onder redactie van M.F. Gijswijt-Hofstra ( A m s t e r d a m , 1991), te-vens themanummer van het Volkskundig bulletin 17, 2. Het bevat bijdragen van vier leden van de proicil groep, /ell open ik mei een o v e r / i c h t van recent mcdisch-historisch onderzoek en suggesties voor verder onderzoek, voor /over van belang voor de c e n t r a a l gestelde thema s 'geloot' en 'magie'. I n d i e n gehanteerd als algemeen, attenderend begrip ver-wijst 'geloof naar het vertrouwen van mensen in of op iemand dan wel iets, of dat nu gaat om God, om bepaalde personen dan wel om de waarheid van voorstellingen of de werking van iets. 'Magie' verwijst dan naar opvattingen en h a n d e l i n g e n van mensen, waarin het element van beheersbaarheid of beheersing van de loop der gebeurtenissen met behulp van vooral als occiill, bovennatuurlijk ol b i j / o n d e r beschouwde k r a c h t e n centraal s t a a l . Beide begrippen worden tot op /ekere hoogte als complementair opgevat: 'geloof mist de hande-lingscomponent die 'magie' wél o m v a t , terwi|l 'magie' wat de opvattingen betreft een belangrijke a a n v u l l i n g k r i j g t met het in dat op/icht ruimere begrip 'geloof. De overige drie bijdragen in Geloven in ycHr-vii b e t r e f f e n origineel ondcr/oek n a a r thema's uit de 17de, 19de en 20ste eeuw. De aan dacht is met name uitgegaan naar ( p o t e n t i ë l e ) In ders en naar niet-officiele gene/ers. /.o a n a l y s e e r t W.Th.M. Frijhoff het p e s l l r a k l a a t van de genees heer llsbrand van Diemerbroek over de pestepide-mie te N i j m e g e n m 1635-1636. Het b e v a l o n d e r meer tal van observaties over hoe leken de/e / l e k l e beschouwden en ermee omgingen. W. de Blecourt s c h r i j f t over de geneeskundige p r a k t i j k van de niet reguliere gene/er l'ctcr Slegem.in ( 1 8 4 0 1922), bekend als hel Staphorster boerlie. I. van \ V e l e i n i ; ' . , ten slotle, v e r h a a l t over de magie van de w i n t i gene/er, / K h baserend op p a r t i c i p e r e n d onder/oek onder Creoolse S u n n a m e r s m Nederland.
Momentcel begint de afronding van een groter project in / u h t te komen. Het betreft een in 1993 te publiceren b u n d e l onder redactie van W. de Blecourt, W.Th.M. Frijhoff en M . F . (.iiswijt-Hofstra met een t i e n t a l b i j d r a g e n over diverse onderwer-pen u i l de /estiende lol en met het begin van de 20ste eeuw. Als overkoepelend perspectief w o r d t gehanteerd: de culturele l o n s l n u t i e . s van /lekte en gene/en. Het gaat om de beelden van /lekle en de kaders w a a r i n /e worden geplaatsl alsmede om de u i t w e r k i n g in de p r a k t i j k .
Inlichtingen
Over de studiegroep ' H e k s e n i en toverij in Neder-land' en over de projectgroep 'Magie en geneeskun-de' k u n n e n i n l i c h t i n g e n worden ingewonnen b i j : Dr. M.F', d i i s w i i l Hofstra (voor/itter)
l lisioi isch Seminarium, U n i v e r s i t e i t van Amsterdam Spuistraat 134, 1012 VB Amsterdam lel. 020-5254459 of 020-6795873
Begin 1990 is bovendien op i n i t i a t i e f van de studie-groep de S t i c h t i n g Ondcr/ock Magie en Toverij opgericht, met als voor/itter Prof. dr. W.Th.M. Fnihoff. Het secretariaat berust, net als dat van de studiegroep en van de projectgroep 'Magie en geneeskunde' bij:
Drs. A.|. Dekker (secretaris)
P.J. Meertens Instituut, Keizersgracht 569-571 1017 DR Amsterdam
tel. 020-6234698
Donateurs van de s t i c h t i n g krijgen 40% korting op de publikaties die onder auspiciën van de s t i c h t i n g v e i s i l m n e n . De donatie is vastgesteld op 50 gulden per jaar. Leden van de studiegroep betalen een bij-drage van l i e n gulden per i a a t .
DE ANTIEKE GENEESKUNDE UIT HAAR ISO-LEMENT
Dr. H.FM. H o r s t m a n s h o l l
De ( ineks Romeinse geneeskunde was eeuwenlang mei a l l e e n a n t i e k , m a a r vooral ook actueel. Tot diep m de n e g e n t i e n d e eeuw p r i j k t e n Hippocrates en ( „ i l e n u s m de p r a k t i i k r u i m t e van de arts als r e f e r e n t i e w e r k e n , l oen de a n t i e k e geneeskunde e c h t e r h a a r . u l u a l i l e i l verloor, /o omstreeks het m i d d e n van de vorige eeuw, kwam / i j m een isole-ment t e r e c h t . Voor arisen was /n niet langer rele-v a n t , l e r w i i l de meeste d a s s u i m een grote boog
Varia
om de werken van Hippocrates en Galenus heen-liepen, om van de geschriften van de mindere goden maar te /wijgen. Voor medici en medisch-historici vormden het lastige Grieks en Latijn, waarvan de antieke medici zich bedienden, veelal toch een grote barrière. Mede doordat de classici hun plicht ook deze antieke bronnen te ontsluiten verwaarloosden, wendden de historisch geïnteresseerde medici zich liever tot de bestudering van de oude geneeskunde vanaf de Middeleeuwen. Slechts enkele gedreven onderzoekers hielden zich professioneel met de antieke geneeskunde bezig. Historisch onder/oek vereist distantie. Van een denktrant die nog actueel is en een reservoir aan kennis waarop nog dagelijks een beroep wordt gedaan kun je niet de afstand nemen die nodig is om ze als historische verschijn-selen te beschrijven. Doordat de geneeskunde zich zo laat, na de wis- en natuurkunde, na de filologie ook, van de kluisters van het classicisme had bevrijd, werd de grote cultuurhistorische waarde van de antieke geneeskunde laat ontdekt.
Pas de laatste 10 à 15 jaar komt de bestudering van de antieke geneeskunde uit haar isolement. /i| wordt nu meer gezien in haar maatschappelijke context, als een deel van de sociale en intellectuele geschiedenis van de Oudheid. Ook buiten het strikt medische terrein levert de antieke geneeskunde veel interessant materiaal op. Voorlopig zijn de antieke medische geschriften als bron nog bijna o n u i t p u t t e l i j k . In de Grieks-Romeinse Oudheid schreef men meer over geneeskunde dan over astro-nomie, mechanica, filosofie, of beeldende kunst. Het totale corpus van medische geschriften dat ons uit de Grieks-Romeinse Oudheid is overgeleverd is zeer omvangrijk. Daaruit blijkt wel welke waarde men in de Oudheid zelf aan deze tak van weten-schap toekende. Verder geven l i t e r a t u u r , inscripties en beeldende kunst ons een goed i n z i c h t in de manier, waarop men ziekte en gezondheid beleefde, een terrein van onderzoek dat voor de Oudheid nog nauwelijks is ontgonnen.
Congres 'Ancient medicine in its socio-cultural context'
Tegen die achtergrond moet het internationale congres worden gezien, dat van 13 tot en met 15 april 1992 door de Vakgroep Griekse en l a t i i n s r Talen en Culturen van de Rijksuniversiteit Leiden wordt georganiseerd: 'Ancient medicine in ils socio-cultural context'. Regelmatig worden er wel-iswaar internationale symposia georganiseerd van geleerden, die zich met bijvoorbeeld Hippocrates of Galenus bezig h o u d e n , maar nog niet eerder is een poging gedaan specialisten op zeer u i t e e n l o
-pende vakgebieden met elkaar in contact te brengen, l let is een unieke mogelijkheid om recente resulta-ten van strikt medisch-historisch onderzoek te confronteren met benaderingen vanuit de klassieke filologie, sociale geschiedenis, archeologie, culturele antropologie, godsdienstgeschiedenis en wijsbe-geerte van de Oudheid. Doel van het congres is een dergelijke geïntegreerde benadering van ziekte en geneeskunde in de Oudheid te bevorderen. Daarbij zal het niet alleen gaan om de moderne wetenschapshistorische benadering van de relaties tussen geneeskunde en culturele context. Ook de reflectie op deze relaties door de antieke medici zelf zal aandacht krijgen.
Een veertigtal sprekers uit diverse landen heeft zich gemeld. Onder hen bevinden zich geleerden van reputatie die hebben bijgedragen tot de grote bloei waarin dit vakgebied zich op het ogenblik mag verheugen. Als nestor mag wel gelden: Mirko D. Grmck, van oorsprong Kroaat, maar al sinds vele jaren in Parijs werkzaam aan de École Pratique des Hautes Études. Hij is één van de weinige medisch-historici die de dagbladpers haalt, bijvoorbeeld wegens zijn fundamentele boek over de geschiedenis van AIDS: Histoire du sida. Début et origine d'une pandémie actuelle, (Parijs, 1989). Het boek is onlangs in het Engels vertaald en een Nederlandse vertaling is te verwachten. Hij beschrijft daarin gedetailleerd de geschiedenis van de recente AIDS-epidemie en plaatst die in het kader van de reacties van mensen op nieuwe ziekten door de eeuwen heen, de klassieke Oudheid mee inbegrepen. Hij beschikt niet alleen over een grondige medische en medisch-historische kennis, maar beoefent even bekwaam het filologische handwerk, zoals de mede op zijn i n s t i g a t i e tot sl.ind gekomen nieuwe twee-talige (Grieks-Frans) uitgave van Soranus' (ïynae-cologic (tweede eeuw n.C.) in de serie ( ui let nun des Universités de France aantoont. In dezelfde reeks z.il ook een nieuwe tweetalige Galenus editie gaan ver-schijnen. In 1991 werd Grmek de Sarton-medaille toegekend wegens zijn verdiensten op het terrein van de wetenschapsgeschiedenis. Grmek zal het congres afsluiten met een 'Aperçu général'. Als lid van het i n t e r n a t i o n a l e wetenschappelijke comité is op het l eidse congres eveneens aanwezig z i ) n opvolgster aan de École Pratique des Hautes Études, Danielle Gourevitch. /.ij houdt zu h vooral, maar niet u i t s l u i t e n d , bezig met de vrouw in de antieke geneeskunde. Tot haar bekendste werken behoren: I.c mal d'etre femme. La femme et l« médecine dans la Rome antique, (Parijs, 1984) en: Le triangle tùppocratique dans le momie gréco-romain. Le malade, sa maladie et son médecin, ( P a r u s , 1984). Zij zal in haar voordracht de a n t i e k e m c d i s i h c
\ 'ana
opvattingen over pasgeboren kinderen behandelen en zal daarmee de sectie van het congres openen die is gewijd aan: 'De vrouw en de medische beroepspraktijk'.
Vivian Nutton, van het I.ondcnse Wellcome Insti-tute, leidt de sectie in die /.ich bezig houdt met de manier waarop artsen en andere genezers in hun
maatschappelijke omgeving functioneerden met
een voordracht getiteld: 'The medical meeting place: Irom school to schola'. Hij vraagt zich d a a r i n al welke rol de medische opleidingen in de praktijk speelden. Hij is van mening dat ons beeld wordt vertekend door de tradionele aandacht voor de i n d i v i d u e l e antieke arts (Galenus bijvoorbeeld), terwijl recent gevonden inscripties en archeologisch matcria.il ons meer /icht geven op de grocpsai l i \ i teilen van artsen. In dezelfde sectie spreken Ralph lackson (British Museum, Londen) over Romeinse medische instrumenten en l u l i a n c C. V V i l m a n n s (München) over de arts in het Romeinse leger. Heinrich von Staden (Yale University), bekend door zijn monumentale editie van de fragmenten van Herophilus: Hcrophilus. Th« ün O f mediant in Early Alcxiitnlrid (Cambridge, 1489), nu be/ig met een soortgelijke editie van de fragmenten van Erasistratus, slaat de brug tussen geneeskunde, literatuur en filosofie met zijn rede over c i a l e n u s : 'Medicine as text and medicine as history: Ci.ilcn on metaphor, history and science'. Daarmee leidt hij de sectie van het congres in die /.ich /al buigen over de positie van de geneeskunde b i n n e n de antieke wetenschappen en ten opzichte van de
filosofie.
De invloed van ideologie, religie en mentaliteit op de vorming van medische denkbeelden en termi-nologie en op de therapeutische p r a k t i j k komt aan de orde in de bijdrage van de godsdiensthistoricus Richard I.. Gordon: ' I m p l i c i t models o f t h e h e a l i n g event in magical charms'. Hij zal spreken over de manier waarop men in de Oudheid door middel van magische rituelen omging met ziekte en gene /ing. Met vervloekingstabletten trachtte men zijn vijanden ziek te maken, terwijl men met ex volo's gene/ing t r a c h t t e te verkrijgen,
dok de linguïstiek, de l i t e r a t u u r en de beeldende k u n s t komen aan bod. Manu l'inkster, hoogleraar Latijnse t a a l k u n d e aan de U n i v e r s i t e i t van A m s t e r dam, gaat na wat de l i n g u ï s t i s c h e relevantie is van L a t i j n s e medische t e k s t e n , als t y p i s c h voorbeeld van techni.sch-wetenschappelijk pro/a, met het werk van Celsus als u i t g a n g s p u n t . De graeuis 1. Rodrigue/ Alfageme uit M a d r i d o n d e i / o c k l in hoeverre de i l i i l i t e r s van de A t t i s c h e komedie bekend / i j n geweest met de Hippocratische theorieën. De chi-rurgen S. (ieroulanos en R. Bridler uit /.urich heb
ben bestudeerd hoe in de driekse vaasschilderkiuist en in de beeldhouwkunst verwondingen z i j n u i t g e -beeld en / u i l e n van hun bevindingen verslag doen. 'l'ot /over een kleine selectie uit het ruime aanbod van onderwerpen. I n het kader van het congres zullen te Leiden twee kleine t e n t o o n s t e l l i n g e n worden ingericht. De Universiteitsbibliotheek zal een keu/e exposeren uit haar rijke bezit aan in het geleerden-Latijn gestelde en vaak fraai verluchte medische werken uit de zestiende en zeventiende eeuw. Het Rijksmuseum van Oudheden organiseert in s a m e n w e r k i n g met Museum Boerhaave in de Tafteh-zaal een expositie gewijd aan ' A n t i e k e art senij', waarin a n t i e k medisch instrumentarium en hun moderne equivalenten zullen worden getoond, evenals magische amuletten, die bescherming tegen ziekten moesten bieden, en, als pièce de rési-stance, een reliëf uit de tweede eeuw n.C., waarop Asklepios en Hygieia staan afgebeeld, een stuk dat nog in het bezit van Boerhaave is geweest
Tijdschriften
\ V i e op de hoogte wil blijven van het terrein van de a n t i e k e geneeskunde doet er goed aan zich te abonneren op lettre d'informations, Centre lean Palerne, Faculté des Lettres, Langues et Sciences Humaines, Université lean Monnet Saint-Etienne, 2 rue Tréfilerie, 42 023 Saint-Etienne, Frankrijk. Het blad verschijnt tweemaal per jaar en is gratis. Ook reeds verschenen n u m m e r s z i j n nog te ver-krijgen. Like aflevering b e \ a t , behalve een agenda met aankondigingen van congressen en symposia, een l i j s t \ a n rei e n t e publicities, onderzoeksplan-nen en beredeneerde literatuuroverzichten over bepaalde deelgebieden. Zo bevat het in november 1991 verschenen nummer een artikel van Carl Deroux over wat het onderzoek op het gebied van ik' d i e l e l i e k de laatste jaren heeft opgeleverd. A l a i n Touwaide behandelt op dezelfde manier de toxicologie. In z i j n a r t i k e l komt bijvoorbeeld de beruchte vraag aan de orde of de R o m e i n e n aan loodvergiftiging leden, doordat z i j v e e l v u l d i g ge bruik maakten van loden waterleidingen en loden p a n n e n . Regelmatig verschijnen ook artikelen die een overzicht geven van de w e t e n s c h a p p e l i j k e pi o d u k t i e van een bepaald land op het vakgebied. Nederland was aan de beurt in no. 15 (1989). Het volgende n u m m e r zal in mei 1992 verschijnen. Even belangrijk is de N<>. / r / r fin Aneient Meilii'ine \en-flelter, te bestellen bij Society for A n c i e n t M e d i i i n e , D e p a r t m e n t of Classkal Studies, 720 W i l l i a m s H a l l , U i m c i s i h ol P e n n s y l v a n i a ,
Varia
ladelphia, Pennsylvania 19104-6305, USA (niet gratis). Dit tijdschrift bevat, behalve aankondigin-gen van publikaties en wetenschappelijke bijeen-komsten, ook boekbesprekingen. Het bestrijkt niet alleen de Grieks- Romeinse geneeskunde, maar ook die van andere oude culturen, zoals Egyptische, Vooraziatische, vroeg-Islamitische, Joodse, Ar-meense, Byzantijnse en vroeg-Middeleeuwse Franse en Engelse, alsmede de oude veterinaire geneeskunde.
Voor degenen die liever mondeling geïnformeerd willen worden: twee maal per jaar organiseert het Werkgezelschap A n t i e k e Geneeskunde, gevestigd te Leiden, bijeenkomsten met lezingen en discus-sies. De deelnemers zijn afkomstig uit de meest uiteenlopende disciplines.
Bij een volgende gelegenheid hoop ik verslag te doen van de activiteiten op dit specifieke vakge-bied die in Nederland aan de universiteiten, en ook daarbuiten, worden ondernomen.
Eerlijk is eerlijk als iemand mij zou vragen om 'met het pistool op de borst' een keuze te doen voor één van beiden: Homerus of Galenus, dan zou ik de tweeëntwintig delen ( i a l e n u s laten val-len. Wat een stof zou er dan opdwarreval-len..., maar ook: wat een bron van cultuurhistorische waarde zou dan verloren gaan!
GESCHIEDENIS VAN DE ZIEKENVERPLEGING
Mevr. drs. N. Wiegman
Het wetenschappelijk onderzoek van de geschiede-nis van de ziekenverpleging staat nog in de kinder-schoenen. Dat is ook niet zo verwonderlijk wanneer we ons realiseren, dat de bestudering van de ver-pleegkunde op universitair niveau pas vanaf 1980 en dan nog alleen in Maastricht plaats v i n d t . De/e toch wat late erkenning van het verpleegkundig beroep heeft de beoefening van de geschiedenis van het vak, zeker wanneer we dat vergelijken met de situatie in het buitenland geen goed gedaan. Thema's als de professionalisering van dit bij uitstek vrouwelijk beroep of de verhouding tussen ver-pleegsters en medici in de negentiende eeuwse zie-kenhuizen lenen zich echter uitstekend voor nader onderzoek. Bovendien hebben sommige problemen in de huidige zorgsector, zoals salariëring en waar-dering, hun wortels in de vorige eeuw, toen zorgen en verplegen niet als beroep maar vooral als roeping werden gewaardeerd.
De geschiedschrijving van de ziekenverpleging wa.s in Nederland, evenals bijvoorbeeld in Engeland en de Verenigde Staten lange tijd voornamelijk
verha-lend en anekdotisch van karakter. In leer- en gedenkboeken werden strikt chronologische over-zichten gegeven van belangrijke figuren en gebeur-tenissen. Hierin lezen we, hoe de kwaliteit van de ziekenverpleging op een steeds hoger plan kwam te staan. In plaats van de onbetrouwbare, onopge-leide vrouwen, die de zieken in de morsige gast-h u i / e n verzorgden, kwamen de opgeleide, moreel betrouwbare, fris-ogende verpleegsters, die hoe langer hoe meer de scepter in de moderne zieken-h u i / e n /waaiden. Aan tot de verbeelding sprekende persoonlijkheden als Florence Nightingale en Anna Reynvaan werd in deze voorstelling van zaken een centrale rol toebedeeld. In opleidingen en cursussen / M M deze overzichtelijk opgebouwde leerboeken altijd goed bruikbaar gebleken. Toch nodigde een dergelijke verhalende manier van geschiedschni ving, wegens het gesloten beeld dat ze leverde, nauwelijks uit tot discussie of verder onderzoek. In de Angelsaksische landen onderging de geschied schrijving van de ziekenverpleging ,ian hel eind van de jaren zeventig een metamorfose. Mede als gevolg van de professionalisering van het verpleegkundig bedrijf en de introductie ervan op de universiteiten en onder invloed van de vernieuwingen in de ge-schiedenis en de sociale wetenschappen, die nieuwe methoden en technieken leverden waardoor andere vraagstellingen in het vi/ier kwamen, kreeg de dis ciplineeen nieuwe impuls. Hel pi.iktisi.li onontgon-nen terrein van de ziekenverpleging bleek moge-lijkheden ten over te bieden voor sociaal-, medisch-en vrouwmedisch-enhistorici. Uitgaande van gerichte vraag stellingen en gebruik makend van primaire bron-nen, zoals medische- en verpleegkundige journalen en jaarverslagen werden telkens nieuwe t e r r e i n e n van de verplegingsgeschiedenis blootgelegd. Ook in Nederland /ien we vanaf de jaren tachtig een hernieuwde belangstelling voor de geschiedenis van de verpleging. De Werkgroep Geschiedenis der Verpleegkunde, die sinds 1975 actief was met het organiseren van cursussen voor verpleegkundig docenten, het ontwerpen van lesmalena.il en hel organiseren van Verpleegkundig H i s t o r i s c h e dagen ging in 1982 op in de Vereniging voor de Geschie-denis der Verpleegkunde. De/e Vereniging, die binnenkort haar 10-jarig bestaan viert, houdt mei behulp van een eigen mededelingenblad, gen.ianul V.G.V. (Verpleegkunde Gezien vanuit het Verleden) haar achterban van allerlei a c t i v i t e i t e n op de boogie (secretariaat: Mevr. B. van D a m - M a n t e l , Mei kien biirgstraat 33, 2713 BG Zoetermeer, tel.:
079-l ( )l) l ( ) 4 ) . In het begin van de jaren tachtig zagen
