Dubieuze Derde Wereld

socialisme

en democratie 1979/10

Terugblik september

475 Dolf Toussaint Anton Constandse 476 Dubieuze Derde Wereld

Sociaal-economische vraagstukken

Marga Bruyn-Hundt

479 Vrouwen: paupers op de arbeidsmarkt

De emancipatie van de vrouw schrijdt voort, maar met haar positie op de arbeidsmarkt blijft het vooralsnog beroerd gesteld. Een overzicht van de situatie, theorieën ter verklaring en voorstellen om tot veranderingen te komen.

L. J. Emmerij/J. M. M. Ritzen

489 Arbeidsplaatsen scheppen met realisme en werk herverdelen met visie Het is ongewenst bedrijfstakken in leven te willen houden die op den duur toch gaan verdwijnen. Een herstructureringsbeleid is beter. Dan nog ontstaat er een tekort aan arbeidsplaatsen. Dus is verdeling van

beschikbare arbeid nodig. De auteurs pleiten daartoe voor betaald educatief verlof.

Documenten

Massimo Gallupi

504 Wat de VS in Zuid-Vietnam veranderd hebben

Er veranderde in Zuid-Vietnam meer dan de Noordvietnamese

communisten dachten. Deze misrekening heeft waarschijnlijk geleid tot een onjuiste economische politiek. En die weer leidde tot de massa- vlucht. Een Italiaans-communistische opinie.

Pen op papier

508 Paul E. Kramer over socialisme en macht Boeken

513 Ab van Dien

socialisme en democratie, nummer 10, oktober 1979 473

:1

Men kan veel beweren van de fleer Albeda, maar niet dat hij zijn harmoniemodel opdringt aan het vrije bedrijfsleven.

Shell althans blijkt geen voorstander hiervan te zijn, gezien haar grof optreden tegenover de stakers aan haar poorten. Maar misschien bestaat het harmoniemodel slechts op het gezicht van de heer Albeda en niet in werkelijkheid. Een aspect waar christelijke lieden traditioneel al

eeuwenlang aan lijden.

474

Anton Constandse

Dubieuze Derde Wereld

Een der meest boeiende gebeurtenissen van internationaal karakter was in september de zesde conferentie van de zogenaamde 'niet-gebonden' landen, ditmaal in Havana. Het woord 'niet-gebonden' is geijkt geworden door de eerste conferentie van deze aard in Belgrado (1961) toen een nog klein aantal regeringen, plus de Algerijnse bevrijdingsbeweging, poogden een breed front te vormen tegen de militaire allianties van de atlantische en de communistische wereld. Er was geen sprake van een

gemeenschappelijke ideologie inzake het binnenlandse beleid: Cuba was evenzeer vertegenwoordigd als Saoedi-Arabië, Joegoslavië zowel als Marokko, en de grote mannen waren de toenmalige kopstukken van het anti-kolonialisme en anti-imperialisme, zoals Nehroe, Soekarno, Nasser.

Men is geneigd, uitgaande van klassentegenstellingen, de voorkeur te geven aan coalities van regimes met soortgelijke ideologieën, en deze doeltreffender te achten. Maar zo eenvoudig is dat ook niet: de felle tegenstellingen tussen geenszins communistische staten, zoals Oeganda en Tanzania, of Argentinië en Chili, of India en Pakistan, of Iran en Irak (enz.) evenaarden die tussen communistische regeringen, waarbij men moet denken aan de conflicten tussen Joegoslavië en Albanië, tussen Vietnam en Cambodja, of ... tussen de Sowjet-Unie en China. De 'niet- gebonden' landen behoefden dus niet uit te gaan van een intern- ideologische verwantschap, om het eens te zijn over hun gezamenlijke verzet tegen supermogendheden, militaire blokken onder leiding van machtige staten, en de daarmee samengaande economische pressies.

Zulk een eenstemmigheid is op papier in Havana weer wel bevestigd:

voor vrede, voor beperking van de bewapeningswedloop, en vooral voor erkenning van rechten en belangen van de arme volkeren in hun strijd met de rijke atlantische naties (in de trant van de Unctad-conferenties) dat alles kon wel worden bereikt. En daarbij had de invloed van het gastland Cuba tot gevolg dat de Sowjet-Unie tamelijk buiten schot bleef, in tegenstelling tot de Verenigde Staten en hun bondgenoten, waaronder ook Israël. Aangezien de nu sinds 1961 zeer uitgebreide club zich zelfs het meest tegen het Westen richtte, kon dit een bron van voldoening lijken voor de Sowjet-Unie.

Maar dit was zeer bedriegelijk. Voor het overgrote deel kwam de kritiek op de 'westerse' wereld hieruit voort, dat in wezen de meeste 'niet- gebonden' landen ... er toe behoren! En zelfs met Cuba zou dit het geval zijn geweest, als de domme en gevaarlijke politiek van Eisenhower, voortgezet door zijn opvolgers, Fidel Ca stro niet in de armen zou hebben gedreven van de Sowjet-Unie. Inzake Vietnam geldt hetzelfde: als na de Aziatische conferentie van 1954 de Amerikanen bereid waren geweest het ontvoogde Indo-China loyaal tegemoet te komen zou een vreselijk drama zijn voorkomen. De man die het verleden aldus kritisch durfde te bezien was Andrew Young, nu afgezet als VS-ambassadeur bij de Verenigde Naties, en hij was geenszins belangeloos: hij wist hoezeer het Westen de Derde Wereld economisch nodig had, zonder echter daarvoor de prijs te

476 socialisme en democratie, nummer 10, oktober 1979

willen betalen die nodig zou zijn, namelijk een werkelijke ontkolonisering.

Inzake Afrika (men denke aan Angola, toen dit probleem actueel was) heeft hij gezegd, dat dit grootste grondstoffengebied ter wereld (na Noord- Amerika en de Sowjet-Unie) was aangewezen op het belangrijkste industriegebied (de atlantische wereld) en omgekeerd. Juist omgekeerd:

de delfstoffen en agrarische massa-produkten van de Derde Wereld gaan voornamelijk, van vijftig tot honderd procent, naar het Westen en Japan.

En de 'niet-gebonden' landen behoren tot die Derde Wereld, met haar arme volkeren, al neemt Joegoslavië dan een aparte positie in.

In Havana waren de verhoudingen dus uiterst gecompliceerd. De grote meerderheid wenste de bestaande banden met het Westen, vaak ook als onvermijdelijk beschouwd, te behouden, mits dit Westen niet optreedt als uitbuitende, koloniserende, militair dreigende macht. Bijna steeds zijn de regeringen van die landen praktisch 'westers', ook al kwamen ze nu in Havana bijeen. Op weinige uitzonderingen na zijn de heersende elites bevoorrechte klassen of kasten, soms uitgesproken feodaal (men denke aan de oliesjeiks!) soms semi-burgerlijk, ook wel voorstanders van een verzorgingsstaat of van hetgeen in de achttiende eeuw 'verlicht

despotisme' werd genoemd. Van zulke 'niet-gebonden' regimes heeft de atlantische wereld niets te vrezen, als dit Westen zijn Andy Youngs niet de laan uitstuurt. Dezen immers hebben begrip voor de wijze, om genoemde banden te behouden.

Hoogst opmerkelijk was in Havana de behandeling van het geval- Cambodja. Hoewel de 'niet-gebonden' landen principieel tegen buitenlandse interventie zijn slikken ze deze - of vragen ze deze - herhaaldelijk. Van de· aard der regering (of van de oppositie) hangt het dan af, van wie zulk een militaire hulp komt. Vers in het geheugen liggen de interventies, direct of indirect, in Tsjaad, de Centraalafrikaanse Republiek, Zaïre, Oeganda, Ethiopië, Angola, Oman, te veelzijdig om die nader te omschrijven. Wie zou er drukte maken om de val van het moorddadige regime van Pol Pot in Cambodja, dat waarschijnlijk twee miljoen mensen (een derde van de bevolking) heeft laten uitroeien?

Omdat Vietnam echter de voornaamste hulp bood aan de oppositie, die deze Pol Pot verjoeg, mocht de nieuwe regering van Cambodja niet worden erkend. In de Verenigde Naties zouden later (23 september) 71 tegen 35 delegaties, met 34 onthoudingen, het bewind in ballingschap van Pol Pot zelfs blijven erkennen. Hoewel dit al verbazingwekkend was moest het des te meer opvallen, dat ook in Havana de pro-Vietnam-fractie geen overwinning kon behalen. Er werd door bevestigd dat de

zogenaamde 'niet-gebonden' landen voor een aanzienlijk deel tot de westelijke wereld behoorden.

Nochtans was de kritiek op het atlantische blok niet irreëel, want afgedwongen door de positie waarin de verpauperde massa's van de Derde Wereld verkeren. Als deze eens ten tonele verschijnen zal er pas sprake zijn van 'grote politiek'. De echte revoluties van twee miljard armen moeten nog komen ... als ze tenminste kunnen doorbreken.

Wanneer die dan een 'niet-gebonden' club zullen vormen kan dit begrip een andere inhoud krijgen, zal de stroom van grondstoffen naar het Westen werkelijk haperen, zullen de Amerikaanse buitenlandse bases (nu meer dan drieduizend) wankelen. Niet ten bate van expansie van de Sowjet-Unie, al kan deze zich strategisch wellicht minder bedreigd voelen.

Ook niet ten gunste van China, dat zich praktisch aan de zijde van Amerika heeft geschaard. Wel in naam van de eisen van proletarische massa's. Hoewel hun eigen regeerders daaraan wel lippendiensten bewezen, behoefde men zulks in Havana nog niet ernstig te nemen. Maar

socialisme en democratie, nummer 10, oktober 1979 477

~

I

k

de brandstof voor explosies is ruimschoots aanwezig en wie rekening wil houden met 'grote politiek' zal goed doen, dienaangaande - en liefst op socialistische grondslag - zijn houding tijdig te bepalen.

478 socialisme en democratie, nummer 10, oktober 1979

'9

Marga Bruyn-Hundt

Vrouwen: paupers op de

arbeidsmarkt

Steeds meer vrouwen willen, ook na hun huwelijk, betaalde arbeid verrichten. Maar het wordt ze niet gemakkelijk gemaakt een plaats op de arbeidsmarkt te veroveren. En als ze al werk vinden krijgen ze dikwijls een lager loon dan hun mannelijke collegae, als ze al op hetzelfde niveau als mannen aan het werk komen. In dit artikel wordt de plaats van de vrouw op de arbeidsmarkt met behulp van menige tabel toegelicht. Het bevat bovendien een schets van een beleid om de positie van de vrouw op de arbeidsmarkt te verbeteren.

Het aandeel van vrouwen in de beroepsbevolking in Nederland neemt toe, terwijl binnen de vrouwelijke beroepsbevolking het aandeel van de gehuwde vrouw stijgt.

Tabel 1. Structuur van de beroepsbevolking naar geslacht.!

1960 1971 1977 1985

mannen 78 74 72 69

vrouwen 22 26 28 31

totaal 100 100 100 100

Tabel 2. Structuur van de vrouwelijke beroepsbevolking naar burgerlijke staat.²

gehuwde vrouwen ongehuwde vrouwen totaal vrouwen

1960

19 81 100

1971

38 62 100

1975

51 49 100

Een leeftijdsprofiel van de op de arbeidsmarkt participerende gehuwde vrouwen begint, evenals in andere ge"l'ndustrialiseerde landen, steeds duidelijker een M-vorm te vertonen: omstreeks het twintigste levensjaar is sprake van een hoge participatiegraad, waarna deze omstreeks het dertigste levensjaar, als er kleine kinderen te verzorgen zijn, een dal vertoont, om daarna weer toe te nemen.³

socialisme en democratie, nummer 10, oktober 1979 479

ti) o

!l,

111 111

;r 8

o 3

Ui' n

~ 111

<

Dl 111 UlI ~

C ~

r

I

li

I1

t!

I

Grafiek 1. Deelneming van gehuwde vrouwen aan het arbeidsproces in procenten van het totaal aantal gehuwde vrouwen in de betreffende leeftijdsgroep.

"

70 -- - - - --1971

60 - -- -- -- -1975

50

15 20 25 30 35 40 45 50 55 60 65 leeftijd

Het aandeel van vrouwen in de werkgelegenheid ligt in Nederland zeer laag. In de EG van de negen komt gemiddeld 35,6% van de civiele werkgelegenheid voor rekening van de vrouw, in Nederland is dit 26,9%.4 Daarmee heeft Nederland van alle EG-landen het laagste percentage vrouwen in de beroepsbevolking, zelfs Italië heeft meer werkende vrouwen. Binnen de EEG spant Denemarken de kroon met 41,8%, daarbuiten de USSR met 51,6%.

Werkloosheid

De werkloosheid onder vrouwen is groter dan onder mannen. Het jaarverslag arbeidsmarkt 1978 vermeldt daarover:

Tabel 3. Werkloosheid naar geslacht.

in % van de afhankelijke aandeel in totale beroepsbevolking werkloosheid

1976 1977 1978 1976 1977 1978

mannen 5,2 4,7 4,3 76 71 66

vrouwen 5,9 _~ 7,5 24 29 34

totaal

5,3

SF

Bij de geregistreerde werkloosheid moeten we de 'verborgen'

werkloosheid optellen, dat zijn mensen die bereid en in staat zijn om te werken, maar om de een of andere reden niet in de geregistreerde werkloosheid voorkomen, bijvoorbeeld omdat ze menen toch geen kans op een baan te hebben of omdat ze deeltijdwerk zoeken. Uit een enquête van het CBS5 in het voorjaar van 1977 bleek dat 150000 vrouwen en 6000 mannen die niet als werkloos geregistreerd stonden, in staat en bereid waren een baan te aanvaarden. Dat betekent dat de mannenwerkloosheid met enkele procenten zou moeten worden verhoogd, maar dat de

vrouwenwerkloosheid in werkelijkheid zeker twee à tweeënhalf maal zo groot is als de geregistreerde werkloosheid.

Dat de werkloosheid onder vrouwen een veel groter probleem vormt dan

480

I¹

die onder mannen blijkt ook uit de verhouding tussen het aantal werklozen en het aantal vacatures. Trekken we de vacatures van de werklozen af dan ontstaat het volgende beeld.⁶

Tabel

4.

%

werkloosheid werkloosheid mi- nus werkgevers aanvragen

mannen vrouwen

Werkgelegenheid

1977 4,7 6,9

1978 4,3 7,5

1977 3,3 5,6

1978 3,6 6,3

Het werk van vrouwen is over een veel kleiner aantal bedrijfstakken en beroepen gespreid dan het werk van mannen.

Tabel 5. Werkzame personen naar geslacht en bedrijfstak, maart-mei 1975, in % van het totaal aantal werkzame mannen en vrouwen.⁷

mannen vrouwen landbouw en Visserij

Delfstoffenwinning, industrie en ambacht, openbare nutsbedrijven

Bouwnijverheid

Handel, horeca, reparatiebedrijven Transport, opslag, communicatiebedrijven Banken, verzekeringen, zakelijke diensten Overige diensten

Totaal

7,2 30,0 13,3 15,8 7,8 6,4 19,4 100

3,8 14,6 1,8 23,7 2,9 8,7 44,6 100

Mannen vinden hun werkgelegenheid vooral in de industrie, vrouwen in de dienstensector.

Bij de verdeling over de beroepen blijkt hoezeer vrouwen binnen enkele ervan geconcentreerd zijn.Vande 83 beroepen die de Arbeidskrachtentelling 1976⁸ vermeldt, wden er zes in het geheel nie) door vrouwen ultgeoeend.

Van alle. vrouwen is 35% werkzaam in drie beroepen, van alle mannen slechts 17,4%. Van alle vrouwen is 66,5% werkzaam in slechts zeven beroepen, de overige 33,5% is gespreid over de resterende 70. Van alle mannen is 35,3% werkzaam in zeven beroepen, de overige 64,7% is gespreid over 76.

socialisme en democratie, nummer 10, oktober 1979 481

Cl)

o

n iii"

Ol

;b n

o :l

o

n ~

CD

<

äl Ol te

!!l.

c: ~

~

CD :l

:

I

Tabel 6. Rangschikking van mannen en vrouwen naar hoogste percentages werkzaam in een beroep in % van alle werkzamen.⁹

Mannen

6,4 (administr. functies) 6,2 (bouwvakkers)

4,8 (beleidvoerend en leidingge- vend personeel)

17,4

Vrouwen

12,7 (winkelbedienden) 11,8 (administr. functies)

10,5 (huishoudelijk en verzorgend personeel)

35,0

Een illustratie van de sterke seksescheiding op de arbeidsmarkt vindt men in een recent onderzoek van Siegers.¹⁰ Daar blijkt uit dat, wanneer vrouwen en mannen gelijkelijk aan alle (293) beroepsgroepen zouden deelnemen onder handhaving van de huidige verdeling van de

beroepsbevolking over de verschillende beroepsgroepen, 24 procent van de beroepsbevolking van baan zou moeten veranderen.

Arbeidsvoorwaarden

Vrouwen hebben ongunstiger arbeidsvoorwaarden dan mannen. Deze zijn voor een deel toe te schrijven aan discriminatie. Daarvan is sprake als vrouwen met dezelfde capaciteiten, opleiding en ervaring als mannen anders behandeld worden wat betreft aanstelling, training, promotie of financiële beloning, toegang tot de arbeidsmarkt en soort baan.

Buitenlandse onderzoekingen tonen aan dat vrouwen met eenzelfde opleiding als mannen op een lager niveau werken 11 en dat zij minder verdienen dan mannen, welk verschil niet verklaard kan worden door verschillen in leeftijd, opleiding of ervaring. Onderzoekers hebben de indruk dat het verschil in arbeidsvoorwaarden bij een vergelijkbaar niveau van opleiding en training het grootst is als het gaat om specifieke

'vrouwen- en mannenberoepen', met andere woorden als er sprake is van een sterke seksescheiding op de arbeidsmarkt.

Recente Nederlandse onderzoekingen bevestigen dat vrouwen

ongunstiger arbeidsvoorwaarden hebben. In het kader van de Wet 'Gelijk loon voor vrouwen en mannen' van 1975 heeft de Arbeidskundige Afdeling van de Loontechnische Dienst in 1976 en 1977 een onderzoek bij het bedrijfsleven ingesteld. In 1977 werd onderzoek gedaan naar

beloningsverschillen en aanstellingsbeleid in bedrijven. Het

aanstellingsbeleid werd in het onderzoek meegenomen omdat binnenkort ook in Nederland uitvoering moet worden gegeven aan de Europese richtlijn 'Gelijke behandeling van mannen en vrouwen', die iedere vorm van discriminatie ten aanzien van toegang tot het arbeidsproces, de beroepsopleiding, de promotiekansen, de arbeidsvoorwaarden en sociale zekerheid op grond van geslacht, hetzij direct, hetzij indirect door

verwijzing naar met name de echtelijke staat of de gezinssituatie uitsluit.

Bij het onderzoek waren ruim 18000 werknemers in 818 bedrijven met vijftig of meer werknemers betrokken. Er werd onder andere gebruik gemaakt van een indeling in acht algemene functieniveau~ variërend van

zeer eenvoudige werkzaamheden in niveau één tot leidinggevende arbeid in niveau acht. Enkele resultaten van dit onderzoek:

482 socialisme en democratie, nummer 10, oktober 1979

:.!

I ! I'

64 procent van alle vrouwelijke werknemers werkt in de niveaus een en twee tegen 34 procent van de mannen.

van alle werknemers in niveau één is 60 procent vrouw, terwijl in het totale onderzoek 27 procent vrouw is. In functieniveau vijf is nog slechts 9 procent vrouw. Deze beide verschijnselen komen meer voor bij bedrijven die niet met een gestructureerde loonvaststelling werken (dat is een loonvaststelling gebaseerd op functiewaardering en/of loonschalen).

Bij 67 procent van de bedrijven wordt bij de aanstelling verschil gemaakt tussen mannen en vrouwen.

Bij 32 procent van de bedrijven wordt bij aanstelling én promOtie verschil gemaakt tussen mannen en vrouwen. Naarmate het functieniveau stijgt, neemt de voorkeur voor mannelijke functionarissen toe. De motiveringen om onderscheid te maken lopen uiteen van fysieke eisen (vuil, zwaar werk) naar organisatorische aspecten (part-timewerk, gevaar voor continui'teit) tot sociaal-psychologische aspecten (weerstand tegen verandering van de huidige rolverdeling bij bedrijfsleiding, personeel of cliënten).

Er werden 1296 paarsgewijze vergelijkingen van beloningsverschillen gemaakt tussen vrouwen en mannen die functies van gelijke waarde vervulden. In de laagste 5 functieniveaus bedroeg het gemiddelde gewogen beloningsverschil 2,5 procent.

Verschillen in arbeidsvoorwaarden tussen mannen en vrouwen zijn een internationaal verschijnsel. Zo blijkt uit een recent verslag van de Europese Commissie" dat na de inwerkingtreding van de Europese richtlijn inzake gelijke beloning voor mannen en vrouwen nog geen enkel EG-land dit beginsel volledig heeft verwezenlijkt.

Pogingen tot verklaring

Bij de behandeling van de Emancipatienota in de Tweede Kamer kwam de hoge vrouwenwerkloosheid als een van de onderwerpen ter sprakeY De regering zoekt de verklaring in de grote toeloop van vrouwen naar de arbeidsmarkt: van 1974 tot en met 1977 nam het aantal werkzame mannen toe met 0,6 procent, het aantal werkzame vrouwen met 2,7 procent.

De meest gangbare theorie ter verklaring van de ongunstige

arbeidsvoorwaarden voor en de hoge werkloosheid van vrouwen is de 'crowding-hypothese"3: de vrouwen werken in een beperkt aantal beroepen en bedrijfstakken. Deze omstandigheid zou ertoe leiden dat wanneer het arbeidsaanbod toeneemt de werkloosheid groter is dan wanneer het arbeidsaanbod over meer beroepen en bedrijfstakken zou

zijn gespreid. De 'overcrowding-theorie"4 verklaart het lage loonpeil van vrouwen uit een lage produktiviteit die op zich weer een gevolg is van de hierboven geconstateerde omstandigheid dat werkende vrouwen

geconcentreerd zijn in een beperkt aantal beroepen en bedrijfstakken. Als een grote groep zich richt (moet richten) op bepaalde beroepen en bedrijfstakken kunnen de werkgevers de lonen laag houden en daardoor arbeidsintensieve produktieprocessen met een lage marginale

arbeidsproduktiviteit in stand houden. Dat zich in bepaalde beroepen zo'n 'overcrowding' van vrouwen voordeed, werd oorspronkelijk op rekening geschreven van de werkgevers die vrouwen slechts in een beperkt aantal beroepen zouden willen toelaten.

socialisme en democratie, nummer 10, oktober 1979 483

Cf) 0 (')

~!:

iij'

lil

;b

11 (')

0 ::l 0 3

liï (')

~

CD

<

..,

lil

te lil

-

_"

"

CD ::J

!;

i

!

I

I ,

i

!

~, ^!

~.

. t

I

Als tweede oorzaak voor de ongunstige arbeidsvoorwaarden en de hoge werkloosheid van vrouwen ziet menigeen de omstandigheid dat vrouwen minder goed zijn opgeleid dan mannen, en, meer in het bijzonder, het feit dat vrouwen minder opleiding krijgen en geringer ervaring opdoen op de arbeidsplaats. Ouders stimuleren meisjes minder dan jongens om een beroepsopleiding te volgen (en bieden ze minder kansen daartoe), omdat de meeste ouders verwachten dat hun dochters toch zullen trouwen, en dan hun betaalde loopbaan hetzij afbreken dan wel voor een aantal jaren onderbreken. In het verlengde van die zienswijze ziet de werkgever vrouwen veelal als tijdelijke of deeltijdwerkers, voor wie geldt dat een bedrijfsopleiding slechts een gering rendement afwerpt. In die visie worden ze in zekere zin bevestigd doordat ook veel vrouwen zelf weinig geneigd zijn langdurige opleidingen te volgen, aangezien ze verwachten te trouwen en kinderen te krijgen. Ze menen daarom slechts korte tijd aan het arbeidsproces deel te zullen nemen of deze deelname te zullen onderbreken voor het baren en verzorgen van kinderen.

Volgens neo-klassieke economen wordt de marginale

arbeidsproduktiviteit vergroot door opleiding en scholing. De mens is levend kapitaal¹⁵: hoe meer er in is geïnvesteerd, hoe groter zijn

produktiviteit dus hoe duurder zijn diensten. De meeste vrouwen genoten minder opleiding dan de meeste mannen, en hebben minder

beroepsopleiding; er is dus minder in ze geïnvesteerd; dus ontstaan beloningsverschillen. In Amerika is hiernaar het nodige onderzoek verricht. Daaruit bleek dat voor vrouwen tussen de 30 en 45 jaar, met

kinderen, ieder jaar dat niet op de arbeidsmarkt wordt doorgebracht leidt tot een loondaling van 1,5 tot 6,4 procent, omdat bestaande kennis veroudert en geen nieuwe ervaring wordt opgedaan.¹⁶ Uit ander

Amerikaans onderzoek blijkt dat deeltijdwerk leidt tot verschil in beloning, terwijl werkonderbreking een minder negatieve invloed heeftY

Werkgevers zullen vrouwen gemakkelijker ontslaan dan mannen,.omdat haar scholing en bedrijfsspecifieke kennis gering is, en het voor de werkgever bij een eventueel aantrekken van zijn afzet niet moeilijk is vervangende arbeidskrachten te vinden.

Een mogelijk derde oorzaak voor de hoge vrouwenwerkloosheid en de ongunstige arbeidsvoorwaarden van vrouwen is de geringere

arbeidsmobiliteit. Vrouwen zijn gebonden aan de plaats waar hun man werkt en woont, en kunnen zich door hun gezinstaak geen lange reistijden veroorloven. Hun kans op behoud van werk of het vinden van nieuw werk als de man verhuist, is dus niet zo groot.¹⁸

Omdat vrouwen aangewezen zijn op werkgelegenheid dicht bij huis, is de machtspositie van werkgevers tegenover vrouwen sterker dan tegenover mannen, voor wie dat minder geldt. Gelet op deze machtspositie is de werkgever soms in staat een loonpeil op te leggen dat lager ligt dan de marginale produktiviteit.¹⁹ Dat is de toevoeging aan de totale produktie als gevolg van de arbeid van de laatst tot het arbeidsproces toegetreden arbeider.

Een mogelijke vierde oorzaak voor slechte arbeidsvoorwaarden en hoge werkloosheid is het geringe percentage vrouwen dat lid is van een vakbond. De vakbeweging zou daardoor minder voor vrouwen doen, zich minder inspannen om de arbeidsvoorwaarden te verbeteren en

maatregelen van de grond te krijgen om de vrouwenwerkloosl)eid te bestrijden.

484

"

I

Als vijfde oorzaak vermelden we discriminatie bij aanstelling. Deze kan zich in twee soorten voordoen en wel

de statistische discriminatie die voortvloeit uit de omstandigheid dat de werkgever zich een bepaald beeld heeft gevormd van mannelijke en vrouwelijke werknemers, en ervan uitgaat dat iedere solliciterende man en vrouw aan dat beeld zal beantwoorden (iedere vrouw heeft een hoger ziekteverzuim, heeft minder binding met het bedrijf, verlaat het

gemakkelijker dan iedere man, alsmede de

pure discriminatie, die voortvloeit uit de omstandigheid dat de werkgever en/of zijn personeel op geheel onzakelijke gronden 'niet van vrouwen in het bedrijf houden'.

Arbeidsmarkt en reserveleger

Vrouwen zijn vaker werkloos, en hebben als regel ongunstiger arbeidsvoorwaarden dan mannen. Dat wordt, zoals we uiteenzetten, veroorzaakt door een sterke seksescheiding op de arbeidsmarkt en een concentratie van vrouwen in slechts enkele beroepen en bedrijfstakken, door geringer opleiding van vrouwen (vooral in het bedrijf zelf), door onderbrekingen in de arbeidscarrière van vrouwen, door deeltijdwerk, geringe arbeidsmobiliteit en discriminatie. Deze oorzaken zijn, afzonderlijk of in combinatie, verwerkt in theorieën over de interne arbeidsmarkt, de dubbele arbeidsmarkt en het industrieel reserveleger, die we hieronder kort zullen uiteenzetten.

Volgens de theorie van de interne arbeidsmarWO zouden werkgevers hogere functies bij voorkeur laten vervullen door personeel uit het eigen bedrijf promotie te laten maken. Mede daarom zou de werkgever eerder bereid zijn hogere functionarissen binnen het bedrijf te scholen,

aangezien ze daardoor een specifieke binding met het bedrijf krijgen.

Vacatures voor lagere functies daarentegen worden vervuld door mensen van buiten het bedrijf aan te trekken.

De theorie van de dubbele arbeidsmarkt2

' is een uitwerking van die van de interne arbeidsmarkt. De arbeidsmarkt zou uiteenvallen in een primaire sector met 'goede' en een secundaire sector met 'slechte' banen. De goede banen vindt men in grote, kapitaalintensieve bedrijven met promotiemogelijkheden. Voor dergelijke banen komen vooral jonge mannen met een goede opleiding in aanmerking.

De slechte banen vindt men in kleine, arbeidsintensieve bedrijven, waar weinig vraag naar arbeid met een hoge opleiding bestaat, weinig promotiekansen zijn en slechte werkomstandigheden. Vrouwen komen vooral op deze secundaire arbeidsmarkt terecht. Een onderzoek van Vissers e.a.²² wees uit dat in 1973 vrouwen voornamelijk werkten in arbeidsinstensieve bedrijfstakken met een geringe produktiegroei, een geringe stijging van de arbeidsproduktiviteit in veelal kleine bedrijven waar lage lonen worden betaald.

De theorie van het industriële reserveleger2³ is ontwikkeld door Marx, en recentelijk verder uitgewerkt door Braverman. De accumulatie van arbeidsbesparende kapitaalgoederen leidt tot permanente werkloosheid, die periodiek wordt vergroot door steeds heviger wordende afzetcrises.

Vrouwen zouden deel uitmaken van het zwevende en stagnerende deel van het industriële reserveleger. Het zwevende deel is dat deel van de arbeidskrachten dat van baan naar baan trekt. Het stagnerende deel bestaat uit mensen die permanent werkloos worden, omdat ze tot de minder geschikten worden gerekend.

socialisme en democratie, nummer 10, oktober 1979 485

Cf) 0 (')

iji"

!l!- eD (')

0 ::::l 0

3 lii"

(')

;J CD

<

.,

Ql

cc Ql UI

...

"

"

CD ::l

f'i I'

: I

i

I

li

I

:

Naar meer gelijkheid op de arbeidsmarkt

Een middel om verbetering te brengen in de situatie van vrouwen op de arbeidsmarkt is anti-discriminitatiewetgeving. Voorbeelden daarvan zijn de Wet Gelijk Loon 1975 en de komende maatregelen, voortvloeiend uit de tweede en derde EG-richtlijn²⁴ en uit de adviezen van de

Emancipatiecommissie.²⁵ Dat anti-discriminatiewetgeving van betekenis is, blijkt bijvoorbeeld uit de omstandigheid dat de bruto verschillen in beloning tussen mannen en vrouwen tussen 1972 en 1977 in de meeste EG-landen zijn verminderd. Het is echter een moeizame weg;

gediscrimineerde vrouwen moeten het initiatief nemen om een klacht in te dienen bij de. Commissie Gelijk Loon. Angst voor repercussies, zeker bij de huidige werkloosheid, zal ze hiervan weerhouden. Als de klacht is

ingediend en terecht bevonden, is er geen strafrechtelijke sanctie. Zelfs als de antidiscriminerende wetgeving optimaal zou werken, worden daardoor niet meer banen in betere beroepen geschapen. Daarvoor is meer nodig, zoals het verminderen of opheffen van de seksescheiding op de arbeidsmarkt, waardoor een einde zou kunnen komen aan de

concentratie van vrouwen in enkele beroepen en bedrijfstakken, en dus ook aan de onaangename gevolgen daarvan. Daartoe is in de eerste plaats een mentaliteitsverandering nodig, waarvoor al in de kleutertijd de basis moet worden gelegd. Minder rolbevestigend speelgoed, minder rolbevestigend lesmateriaal op basisscholen en voortgezet onderwijs.

Werkgevers en werknemers moeten wennen aan vrouwen in beroepen die tot nu toe voor specifiek mannelijk doorgingen. De huidige situatie op de arbeidsmarkt met grote tekorten aan bijvoorbeeld bouwvakkers en metaalarbeiders, vooral in het Westen van het land, biedt vrouwen goede mogelijkheden. De acties van de steungroep 'Vrouwen in Technische Beroepen' zijn toe te juichen, en verdienen aanmoediging. Deze vrouwen trachten, door eigen ervaring gelouterd, andere vrouwen ervan te overtuigen dat beroepen als timmerman, elektricien, fietsenmaker, fotograaf heel goed door vrouwen uitgeoefend kunnen worden. Het aantal beroepen waarvoor spierkracht nodig is en die om die reden niet door vrouwen uitgeoefend kunnen worden, is heel klein. De

seksescheiding op de arbeidsmarkt berust voor het grootste deel op een dwaze conventie. Ik ben het daarom bepaald oneens met Van den DoeP6 als hij stelt dat de emancipatie beter gediend wordt met het creëren van arbeidsplaatsen in de collectieve sector dan met arbeidstijdverkorting. Het gaat daarbij om meer bejaardenverzorging, gezinsverpleging,

gezondheidszorg, onderwijs, milieureiniging, stadsvernieuwing. Voor het merendeel dus rolbevestigende arbeidsplaatsen. Een expliciete

doelstelling van het emancipatiebeleid is het doorbreken van de seksescheiding op de arbeidsmarkt. Deze doelstelling wordt niet bereikt als uitsluitend arbeidsplaatsen in de collectieve sector worden geschapen.

Ook verbetering van de kansen op beroepsopleiding en bedrijfstraining zou kunnen bijdragen aan de verbetering van de arbeidsmarktpositie van de vrouw. Op dit terrein moet nog veel gebeuren. Het aantal meisjes dat VWO en Algemeen Vormend Onderwijs volgt is sterker gestegen dan het aantal jongens, zodat de vroegere achterstand van meisjes grotendeels is ingelopen. Maar de keuze van vakkenpakketten is dikwijls nog

rolbevestigend (veel meer jongens bij voorbeeld met een bèta-pakket) zodat ook daar nog heel veel te doen is.

Bij het Lager Beroepsonderwijs, met zijn scheiding in lagere technische scholen en huishoudscholen (waardoor jongens kansen hebben op technische beroepen en meisjes bijna automatisch in de verzorgende

486

beroepen terechtkomen), is de situatie nog veel slechter. Integratie van het lager beroepsonderwijs voor meisjes en jongens zou daarom een eerste stap in de goede richting zijn.

Voorts moeten vrouwen kans krijgen tot het volgen van her- en bijscholingscursussen. Hier ligt een taak voor de Gewestelijke

Arbeidsbureaus. De voorlichting en bemiddeling bij de GAB 's is thans te eenzijdig op mannen gericht.

Tweede-kans onderwijs biedt aan veel deelnemende vrouwen een prachtige kans op ontplooiing. Het is echter consumptief gericht onderwijs, want een arbeidsmarktopvang voor deze vrouwen ontbreekt.

Het verkrijgen van meer training en opleiding in de bedrijven zie ik als de moeilijkst te nemen hindernis.

Werkgevers gaan er van uit dat vrouwen niet blijven werken. Maar sommige vrouwen trouwen niet of krijgen geen kinderen, zodat ze wel blijven werken. Daarmee zouden werkgevers rekening moeten houden, en ze wel scholings-en trainingskansen moeten geven.

2 Werkgevers houden er onvoldoende rekening mee dat steeds meer vrouwen willen blijven werken, ook als ze getrouwd zijn en kinderen hebben. Als ze vrouwen meer trainings- en opleidingsmogelijkheden willen geven, zal dit voor veel vrouwen een stimulans zijn om te blijven werken.

Het is dus nu al zinvol om bij het selecteren voor trainingen niet uit te gaan van de vraag of een kandidaat een man of een vrouw is, maar te onderzoeken wat die man of vrouw verder wil.

Werkgevers zouden in het geheel geen reden meer hebben om vrouwen wat dit betreft anders te behandelen dan mannen als vrouwen hetzelfde arbeidsmarktgedrag zouden hebben als mannen. Daartoe zouden de mogelijkheden voor vrouwen om op de arbeidsmarkt te blijven groter moeten zijn. Daarvoor kunnen bevorderlijk zijn:

continue schooltijden van kinderen;

meer kinderopvang buitenshuis;

meer participatie van vaders in kinderverzorging en huishoudelijk werk.

Voor het laatste is nodig: een mentaliteitsverandering van mannen èn vrouwen, zodat beiden het normaal vinden om het werk binnensnuis en buitenshuis te delen. Mentaliteitsverandering alleen is niet voldoende om het vaders mogelijk te maken hun partij thuis mee te blazen.

Arbeidstijdverkorting in de vorm van een kortere werkdag zou het voor vaders mogelijk maken meer thuis te doen en voor moeders om meer buitenshuis te gaan werken. Uiteindelijk zal dit leiden tot individualisering van inkomens, dat wil zeggen dat mannen en vrouwen elk hun eigen kost verdienen.

Het is alles bij elkaar een proces dat niet vandaag of morgen tot zijn voltooiing komt. Maar het is aanzienlijk realistischer in de hierboven aangegeven termen te denken dan de irreële suggesties te volgen van Van den Doel, die, om vrouwen de gelegenheid te geven buitenshuis te gaan werken, gezinnen aanraadt een huishouder (m/v) in dienst te nemen. Dergelijke huishouders zijn er niet of ze zijn onbetaalbaar, althans voor Marie Modaal.

Ziehier de grote lijnen voor een structurele verbetering van de positie van de vrouw op de arbeidsmarkt. Deeltijdarbeid kan daartoe een stapje op weg zijn als het wordt gezien als een stapje op weg naar een kortere werkdag voor iedereen. Ook extra arbeidsplaatsen gericht op de banen

socialisme en democratie, nummer 10, oktober 1979

487

Cf) o

n iiï ~

eb n

o :::l

o 3

(iï n

=r CD

<

..,

Ol

cc Ol

en

...

c:

... ...

CD :l

~, I "

lil

1'1

l

II

Ij

1¹ '

,~ lili

die vrouwen thans willen hebben, kan zo'n stapje op weg zijn. Op de lange duur werken zij echter, vrees ik, als een boemerang omdat zij de verpaupering van de vrouw op de arbeidsmarkt tot een duurzame verpaupering maken.

Marga Bruyn-Hundt is huisvrouwen wetenschappelijk hoofdmedewerker aan de Universiteit van Amsterdam.

Noten

1 CBS, Arbeidskrachtentelling 1975, blz. 63; WRR, Arbeid van nu tot 2000, blz. 138.

2 CBS, Arbeidskrachtentelling 1975, blz. 63.

3 CBS, Arbeidskrachtentelling 1975, blz. 63.

4 Basisstatistieken EG 1978. Aangetekend moet worden dat de EG voor Nederland werkt met manjaren, waardoor het percentage waarschijnlijk gedrukt wordt.

5 Sociale maandstatistiek, mei 1978.

6 Jaarverslag Nederlandsche Bank 1978, blz. 34.

7 CBS, Arbeidskrachtentelling 1975, blz. 23.

8 CBS, Arbeidskrachtentelling 1975, blz. 92/93.

9 CBS, Arbeidskrachtentelling 1975, blz. 22.

10 Siegers, J. J. 'Beroepssegregatiek tussen mannen en vrouwen in Nederland', ESa, 28.2.'79.

11 Crisham, C.A. 'Gelijke behandeling voor vrouwen en mannen in de EG', ESa 4.4.'79.

12 Tweede Kamer der Staten Generaal, zitting 1977/78, stuk 14496 nr. 6, blz. 16.

13 Lingle Chr. and Jones L.B., 'Women's increasing unemployment. A crosssectional analysis', The American Economic Review, mei 1978. Bergmann, B.R., 'The effect on whire incomes of discrimination in employment', Journalof Political Economy, maart/april 1971. Bergmann B.R. and Adelman 1., 'The 1973 report of the Presidents Council of Econ. Advisers: The economic role of woman', American Econ. Review, september 1973.

14 Blau, F. and Jusenius, 0., 'Economic dimensions of occupational segregation' in:

Blaxall and Reagan (eds), Woman and the Workplace, University of Chicago Pre ss, 1976.

15 Reynolds, L.G., Labor Economics and labor relations, Prentice Hall, 1978.

16 Polachek, S., 'Discontinuous labor force participation and its effe cts on women's marketearnings', in Sex discrimination and the division of labor, ed. C.B. Lloyd, Columbia University Press, New Vork 1975.

17 Corcoran, M., 'The structure of female wa ges', The American Economic Review, mei 1978.

18 Niemi, B., 'Geographic immobility and labor force mobility; a study of female unemployment', Sex discrimination and the division of labor, ed. C.B. Lloyd, Columbia University Press, New Vork 1975.

19 Reynolds op. cit., blz. 99-103; Blau and Jusenius op. cit., blz. 188/189.

20 Reynolds, op. cit., blz. 114 e.v.; Blau and Jusenius op. cit., blz. 191.

21 Reynolds, op. cit., blz. 118 e.v.

22 Vissers, A. e.a. 'Sociale ongelijkheid op de Arbeidsmarkt', Sociologische Gids 24/1977, 1/2.

23 Nijhof, M., 'Vrouwen en arbeidsmarkt', Socialistisch-feministische teksten I, uitg.

Sara, 1978.

24 Crisham, C.A., 'Gelijke behandeling voor vrouwen en mannen in de EG', ESa, 4.4.'79.

25 Emancipatiecommissie, 'Ádvies over de wenselijkheid van een wet tegen seksediscriminatie', Rijswijk 1977.

26 Van den Doel, H., 'Arbeidstijdverkorting of Collectieve diensten?', Haagse Post, 7.4.'79.

488

9

l. J. Emmerij/J. M. M. Ritzen

Arbeidsplaatsen scheppen met realisme en werkherverdeling met visie

In verschillende afleveringen van S en D is recentelijk aandacht besteed aan economische malaise en werkloosheid. Vanuit verschillende invalshoeken werden maatregelen verdedigd die tot volledige

werkgelegenheid zouden kunnen leiden. Mede gelet op de wenselijkheid van een wezenlijke verandering van de verhouding tussen mannen en vrouwen (in buiten- en binnendienst) is daarbij gepleit voor een

drastische verkorting van de arbeidstijd, samengevat in de leuze 'voor een vijf-urige werkdag'.

Onderstaande beschouwing is een nieuwe bijdrage in de discussie. De auteurs proberen een totaalbeeld te schetsen van de ontwikkeling van de werkgelegenheid, en bekijken van daaruit de maatregelen, die zijn voorgesteld om de werkgelegenheid te verruimen. Loonmatiging en beperking van de collectieve uitgaven worden als te eenzijdig en te globaal beoordeeld. De eerste conclusie is dat het kunstmatig in leven houden terwille van de werkgelegenheid van bedrijfstakken die op den duur toch gaan verdwijnen, ongewenst is. Een actief

herstructureringsbeleid zou daarvoor in de plaats moeten komen. De tweede conclusie is dat herverdeling van arbeid nodig zal blijven om de werkloosheid (in aantallen personen) binnen de perken te houden. In het licht van de huidige sociaal-economische ontwikkelingen en tegen de achtergrond van het voorgesteld herstructureringsbeleid geven de auteurs de voorkeur aan betaald educatief verlof als de meest reële manier om arbeid te herverdelen.

Een ieder schijnt het er nu wel over eens te zijn dat een economische groei van vijf tot zes procent per jaar in ons land en andere

industrielanden niet meer mogelijk is. Er wordt nu gerekend met een groei van 2'/2' hooguit 3'/2 procent per jaar.

Een eerste reden voor de teruggang is dat vele van de grondstoffen die onontbeerlijk zijn voor de economische groei van de ge'l'ndustrialiseerde landen relatief duurder worden, terwijl op geregelde toevoer niet steeds kan worden gerekend. De tijden van goedkope olie en goedkope gedisciplineerde gastarbeiders (twee kurken waarop onze economische groei gedeeltelijk dreef) lijken voorgoed voorbij.

Steeds meer groepen pleiten voor een milieuvriendelijker en menselijker groeipatroon. Dit is een tweede reden voor een waarschijnlijk lagere groei. Ideeën over kleinschaligheid, participatie in het

besluitvormingsproces op alle niveaus, minder kapitaalintensieve produktietechnieken worden krachtig gepropageerd. De milieu-Iobbies vinden weerklank in de VS, Japan en in verschillende landen van Europa. Als rekening wordt gehouden met milieu-eisen worden sommige

produkten duurder, terwijl beperkingen worden opgelegd aan initiatieven die de groei moeten bevorderen.

De derde en belangrijkste reden voor de teruggang is dat de bijdrage van de industrie aan de nationale produktie relatief vermindert. Weliswaar

socialisme en democratie, nummer 10, oktober 1979

489

tIJ o

n Di' e!.

cD n

o

CD

<

...

ca DI

Ë

~ CD

:::s

~'f

::.

groeit het produktievolume van nijverheid en industrie nog, maar minder snel. Bovendien is deze groei, sterker dan voorheen, geconcentreerd in enkele kern-bedrijfstakken. Dit heeft belangrijke gevolgen voor de hele economie. De industrie, die zowel wat betreft produktie als produktiviteit, krachtiger groeide dan de tertiaire sector, had een sterke uitstralende werking, de zgn. locomotieffunctie. Om een hoge economische groei te behouden zou nu een kleiner wordend aantal industriële bedrijfstakken steeds sneller moeten gaan groeien, tenzij binnen de tertiaire sector nieuwe 'locomotieven' zouden worden gevonden. Dat laatste is niet onmogelijk maar in de naastbije toekomst niet al te waarschijnlijk. Een gevolg van deze ontwikkeling is dat het aantal arbeidsplaatsen in de industrie afneemt (een ontwikkeling die zich eerder voordeed in de landbouw), terwijl de betekenis van de tertiaire sector voor de werkgelegenheid toeneemt.

Voor een waarschijnlijk klein gedeelte is de relatieve vermindering van het belang van de industrie een gevolg van de twee eerder genoemde verschijnselen. Maar de belangrijkste achtergrond moet gezocht worden in een verzadiging van de vraag naar het soort produkten dat de industrie momenteel aflevert.

De waarschijnlijk lagere economische groei heeft gevolgen voor de werkgelegenheid. Datzelfde geldt voor de zich aandienende micro- elektronische en informatie-revolutie. De effecten hiervan zullen zich in alle economische sectoren en voor alle activiteiten doen gevoelen. De tijd is voorbij dat in de dienstensector de meeste arbeidsplaatsen werden gecreëerd, zodat daar overtolligen uit de primaire en secundaire sectoren konden worden opgenomen. De kantoorbanen zullen bij tienduizenden sneuvelen. De werkgelegenheid die door de micro-elektronische golfslag zal worden gecreëerd, is waarschijnlijk niet groot genoeg om het verlies aan arbeidsplaatsen dat zich hierdoor in alle sectoren voordoet te compenseren.

De in ons land gedane voorstellen om de malaise te bestrijden (van regering tot oppositie) spitsen zich toe op loonmatiging en beperking van de collectieve uitgaven. Bestek '81 legt de nadruk op beperking van de

groei van de collectieve uitgaven (met name de overdrachtsuitgaven en de salarissen van ambtenaren en trendvolgers), gecombineerd met een vrij algemene loonmatiging. In de plannen van de PvdA ligt het accent op aftopping van de prijscompensatie en op het terugdraaien van de hogere lonen, met behoud van enige groei van de collectieve uitgaven ten behoeve van het scheppen van arbeidsplaatsen in de quartaire sector, gecombineerd met gerichte investeringen in de bedrijvensector (isolatieplan). Daarnaast wordt gepleit voor selectieve groei, inkomenspolitiek, arbeidstijdverkorting, volumebeleid,

investeringspremies, loonkostensubsidies en zelfs voor herstructurering van bedrijfstakken. Dergelijke suggesties worden echter niet in een duidelijk kader geplaatst, en van een onderlinge afweging van de verschillende maatregelen binnen zo'n kader is evenmin sprake.

Loonmatiging en werkgelegenheid

'De aard van de economische stagnatie' - wordt links en rechts beweerd - 'vraagt om kostenbeheersing' (bijv. Bestek '81, blz. 20, maar ook Den Uy/ll). Drie argumenten worden voor deze stelling aangevoerd:

Loonmatiging verbetert de internationale concurrentiepositie, en draagt aldus bij tot de werkgelegenheid. In zijn algemeenheid klopt dit

490

2

3

natuurlijk, maar voor individuele bedrijfstakken kan dit argument weerlegd worden. Er zijn verouderende bedrijfstakken. Dat zijn bedrijfstakken die produkten leveren waarnaar geen vraag meer is. AI brengen we daar de loonkosten tot nul terug (of al subsidiëren we met 100%) dan is er nog geen vraag naar hun produkten. Met betrekking tot dergelijke bedrijfstakken dient een herstructureringsbeleid gevoerd te worden (d.w.z. in onderling overleg saneren en op zoek gaan naar nieuwe bedrijfstakken die wél als locomotief zouden kunnen dienen). Er zijn bedrijfstakken die weliswaar niet verouderd zijn (omdat er nog vraag is naar hun produktenl. maar die een zodanige concurrentie ondervinden van soortgelijke bedrijven in lage-Ionenlanden, dat van hun

concurrentiepositie (zelfs bij loonmatiging) niets overblijft. Hier zou gematigd moeten worden tot het loonniveau van ontwikkelingslanden.

Ook hier is dus herstructurering geboden.

Tenslotte zijn er bedrijfstakken waarvan de internationale concurrentie vooral in gei'ndustrialiseerde landen gevestigd is. Voor die bedrijfstakken zou loonmatiging de exportpositie en lokale marktpositie kunnen

verbeteren. Daarbij hoort overigens de aantekening dat de Nederlandse lonen weliswaar tot de hoogste van de geïndustrialiseerde landen behoren, maar niettemin volgens recente OECD cijfers in de staart van de koplopers zitten.

Loonmatiging verbetert de rendementen. Hogere rendementen trekken bedrijfsinvesteringen aan: meer winst meer werk. De aanhangers van deze filosofie worden echter steeds minder vocaal. De afgelopen jaren van betrekkelijke loonmatiging hebben immers weinig stijging van de bedrijfsinvesteringen laten zien.

Loonmatiging vertraagt de afstoot van oudere jaargangen kapitaal, en draagt daarmee bij tot behoud van bestaande arbeidsplaatsen: de basisgedachte van het VINTAF-model van het Centraal Planbureau. In zijn algemeenheid wederom een juist argument, maar gedifferentieerd naar bedrijfstakken met dezelfde voorbehouden te hanteren als onder 1.

De conclusie zou moeten zijn dat loonmatiging wellicht van belang is voor de werkgelegenheid, maar dan alleen in combinatie met een gericht economisch herstructurerings-en stimuleringsbeleid. Die herstructurering kan twee kanten uitgaan:

sanering van de betreffende bedrijfstak (dus weg ermee);

overgaan op weinig arbeidsintensieve, maar zeer kapitaalintensieve produktie (hoe kapitaalintensiever, hoe sterker de concurrentie-positie, ook al gelet op de grote loonverschillen).

In plaats van miljarden te steken in ten dode opgeschreven bedrijven moet men diezelfde miljarden stoppen in toekomstige groeilocomotieven van onze maatschappij. Dit impliceert natuurlijk dat men die moet kunnen identificeren, en dat men een regering heeft die om de tafel kan gaan zitten met werkgevers en werknemers om zo'n economische

herstructureringspolitiek te implementeren.

Er zijn een aantal belangrijke studies over de Nederlandse

industriestructuur op gang gekomen, onder meer in Rotterdam en Tilburg. De meer macro-economisch georiënteerde Rotterdamse studie laat zien dat de sectoren voedingsmiddelen (veehouderijproduktenl.

textiel, kleding, leder en schoeisel, aardolieprodukten, en

elektrotechnische industrie aanzienlijke verliezen in netto-afzet en werkgelegenheid hebben ondervonden. Consistent hiermee werd gevonden dat de industrie succesvoller concurreert op de wereldmarkt

socialisme en democratie, nummer 10, oktober 1979 491

en

n iii"

!!. ib

n o

~ o 3 lij"

n =r- CD

<

..,

Ol (Q Ol

!!l.

c:

"

"

CD ::J

I

~'

I

1¹

I,t

)

j'

p~

! 1,1 i

,

naarmate ze minder arbeid per eenheid produkt gebruikt. Daarom, zo wordt geconcludeerd, kan een optimaal exportbevorderingsbeleid niet tevens een optimaal werkgelegenheidsbeleid inhouden.²

De concurrentiepositie van ons bedrijfsleven is verder afhankelijk van de produktiviteit, en dat heeft weer veel te maken, naast de zojuist

gesignaleerde kapitaalintensiteit, met de graad van flexibiliteit van de arbeidsmarkt en het arbeidsklimaat. Wanneer men bijv. kijkt naar het ziekteverzuim dan is het duidelijk dat hier nogal wat steken vallen. Voor de werkgelegenheid betekent de herstructurering weinig positiefs: Er worden bestaande bedrijfstakken weg- of geherstructureerd (verlies arbeidsplaatsen), of 'gekapitaalintensiveerd' (idem), en er worden nieuwe bedrijfstakken geschapen die wel kapitaal- maar niet arbeidsintensief zijn.

Als we aannemen dat door dergelijke maatregelen onze

concurrentiepositie vooruitgaat dan hoeft ons dat dus geen extra werkgelegenheid op te leveren. Maar zoals we hierboven lieten zien, wordt de werkgelegenheid evenmin veel geholpen met het huidige beleid (zonder herstructurering). De keuze voor herstructurering is de beste uit twee kwaden: handhaven van de bestaande industriële infrastructuur met verlies van de nationale inkomenspositie of herstructureren met behoud en versterking van die positie.

Beperking van de (groei van de) collectieve sector wordt om dezelfde reden nodig geacht als loonmatiging. De collectieve druk zou via afwenteling doorwerken in de lonen. In dit bestek zullen we verder aannemen dat daarmee beperking van de groei van de collectieve sector op dezelfde wijze bezien kan worden als hierboven voor loonmatiging gebeurde.

Sturen van de vraag

Behalve door verbetering van de concurrentiepositie zou de economie in ons land gestimuleerd kunnen worden door het 'sturen van de vraag', zoals o.a. in Den Uyl-II wordt bepleit. Misschien zouden we ons vooral moeten toeleggen op de internationale vraag, in het bijzonder uit de ontwikkelingslanden en in internationale fora het initiatief moeten nemen tot een wereldwijd stimuleringsbeleid.

West-Europa kon zich na de Tweede Wereldoorlog herstellen, mede dankzij miljarden Amerikaanse dollars. Zo kunnen de ontwikkelingslanden die dat nodig hebben en het op prijs stellen door forse kapitaalinjecties vanuit de rijke landen in staat gesteld worden hun economieën op poten te zetten en binnen de eigen grenzen en regio's meer afzetmogelijkheden te scheppen. Het gaat om grote bedragen. Er zal politieke wil voor nodig zijn om dit te realiseren.

Die investeringen in ontwikkelingslanden zullen daar tot uitbreiding van de werkgelegenheid leiden en tot stimulering van bepaalde economische sectoren hier (terwijl in andere sectoren bedrijven de poorten zullen moeten sluiten). Nu nog is het aandeel van produkten uit Derde Wereldlanden in het binnenlands verbruik in ons land kleiner dan het aandeel van andere, ontwikkelde landen. Tabel 1 verschaft daarover informatie. Als dankzij de internationale stimuleringsmaatregelen het aandeel van de Derde Wereldlanden groter wordt, dan zullen hun industrieën meer in onze landen afzetten en dus nopen tot

herstructurering in de rijke landen. Om zowel ex- als importredenen moet onze economische structuur zich aanpassen op een manier die de groei van ons nationaal inkomen zal stimuleren. De werkgelegenheid te onzent

492 socialisme en democratie, nummer 10, oktober 1979

il

socialisme en democratie, nummer 10, oktober 1979 493

De economische herstructurering, waarvoor wij ons uitspreken zal neerkomen op een versnelde opmars van hoog-technologische en hoog- produktieve bedrijven in landen als het onze, die in belangrijke mate afhankelijk zijn van de internationale handel.

Economische herstructurering, hogere produktiviteit, stimulering van de internationale vraag zijn beleidsmaatregelen ter verbetering van onze toekomstige economische positie. Het gaat hierbij, zullen sommigen beweren, om middellange-termijnvoorstellen die geen onmiddellijk effect sorteren. Zelfs als op die visie niets zou zijn af te dingen dan kan men nog stellen dat we nu het toepassen van dergelijke maatregelen zouden moeten beginnen, willen de effecten ooit zichtbaar worden.

Onze conclusie is tweeërlei. Ten eerste moeten we voor wat betreft de economische vraagzijde naar arbeid een veel bredere

afwegingsprocedure gepresenteerd krijgen vanuit een compleet

economisch en beleidskader en in een dynamisch perspectief. Ten tweede geeft onze afwegingsprocedure veel meer gewicht aan structurele en

internationale maatregelen dan aan loonmaatregelen en aan de quartaire sector.

Vraag naar arbeid onvoldoende

Zijn er onzes inziens veel ingrijpender maatregelen nodig om onze economie op termijn gezond te doen zijn, van deze bepleite maatregelen valt niet te verwachten dat ze leiden tot herstel van volledige

werkgelegenheid, ook niet op de langere termijn. De vraag is echter of met behulp van de thans in omloop zijnde beleidsvoorstellen het zal lukken om (zoals regering en PvdA bepleiten) de werkloosheid terug te brengen tot 150000 mensen (waarbij de verborgen werkloosheid in de WAO en 'ontmoedigde vraag naar werk' van vrouwen nog buiten beschouwing gelaten is).

Met name Van den Doel pleit nadrukkelijk voor het scheppen van werkgelegenheid in de quartaire sector. Of dit veel oplost is de vraag.

Lempers betoogde dat iedere gecreëerde arbeidsplaats in de quartaire sector leidt tot verlies van een arbeidsplaats in de marktsector door -afwenteling van de collectieve lastendruk op 100nkosten.³ Bovendien is

nog maar de vraag of uitbreiding van de quartaire sector wel leidt tot een evenredige vergroting van kwaliteit of kwantiteit van de dienstverlening.

Zo zou de creatie van arbeidsplaatsen in de quartaire sector heel goed het vijgeblad voor de verbetering van de secundaire arbeidsvoorwaarden van de werkers in de quartaire sector kunnen worden. Tenslotte, relatief

t.O.V. het totale werkgelegenheidsprobleem is creatie van

werkgelegenheid in de quartaire sector zo onbelangrijk. Het gaat in de recente economieresolutie van de PvdA om 10 OOÖ arbeidsplaatsen per jaar extra bij een tekort van tussen de 200 000 en 600 000 arbeidsplaatsen.

In de marktsector zullen loonmatiging, loonkostensubsidies en

investeringspremies wel hun effect hebben. Maar ook hier geldt dat het effect relatief gering is: 5 tot 10000 arbeidsplaatsen op jaarbasis, volgens de berekeningen in Bestek '81 (blz. 85 en 95). Alle beetjes helpen

natuurlijk, maar het economische structuurprobleem wordt door dergelijke maatregelen evenmin opgelost als het

werkgelegenheidsvraagstuk.

In 1975 waren 200000 personen als werkzoekenden bij een arbeidsbureau ingeschreven. Zo'n 100000 personen zochten werk zonder ingeschreven te staan. Een onbekend aantal personen maakte - om

494 socialisme en democratie, nummer 10, oktober 1979

I:

arbeidsmarktredenen - gebruik van de WAO. (Uit een Gronings

onderzoek is gebleken dat in een aantal bedrijfstakken het aantal WAO-ers stijgt als de werkgelegenheid inkrimpt).4 Emmerij en Clobus schatten de verborgen werkloosheid in AAW, WAO en Ziektewet op 263500.⁵ Dit brengt ons totaal op bijna 600000 mensen zonder werk in de potentiële beroepsbevolking, de niet-werkzoekende gehuwde vrouwen niet meegerekend. Het aantal werkzoekenden zal bovendien nog belangrijk toenemen. Volgens het ePB6 blijft het aantal personen in de leeftijdsgroep van 14-65 tot het jaar 1995 stijgen. Als de huidige trends doorzetten, zullen steeds meer vrouwen zich op de arbeidsmarkt aanbieden. De SER verwacht daarom een structurele groei van het arbeidsaanbod met 25 000 manjaren per jaar.⁷

Gelet op het bekende en gepropageerde beleid is het onwaarschijnlijk dat de vraag naar arbeid de toename aan aanbod zal compenseren; meer voor de hand ligt het aan te nemen dat de kloof tussen vraag en aanbod groter wordt. De WAO/AAW zal ongetwijfeld een groot deel van de toekomstige werklozen opvangen. Het CPB voorspelt een groei van de WAO/AAW van 420000 manjaren (510000 personen) in 1980 tot 680 000 manjaren (870000 personen) in 2000. Daardoor blijft de 'officiële' werkloosheid wellicht beneden de 250000. Maar daarmee wordt wel een vals beeld geschapen. De echte werkloosheid wordt weggedefinieerd door haar arbeidsongeschiktheid te noemen. Misschien doen we er beter aan de arbeid zelf anders te gaan omschrijven. In de huidige opvattingen dient een gezond mens na het verlaten van het dagonderwijs, omtrent het achttiende levensjaar, de maatschappij in te gaan om daar veertig uur in de week (en dat 48 weken per jaar) 'arbeid' te verrichten. Voor vrouwen ligt dat iets genuanceerder: het is nog steeds maatschappelijk aanvaard als een (gehuwde) vrouw geen betaalde arbeid verricht. Volgens de Arbeidskrachtentelling 1979 van het CBS verrichten van de niet-

studerende mannen van 15 t/m 64 jaar ruim 91 procent betaalde arbeid (of is werkzoekend) en 29 procent van de vrouwen.

Zoals uit tabel 2 blijkt werkte men zo'n 'goede zestig jaar geleden nog tien uur per dag, zes dagen in de week, 51 weken per jaar. Als iedere

Tabel 2. Geschatte gemiddelde aantallen werkuren en vakantie- en feestdagen van volwassen mannelijke nijverheidsarbeiders, 1870-1969.

Jaar Uren per week Uren per dag Vakantie- en feestda- (ma. t/m vr.) gen per jaar

1870 70 12 7

1910 60 10,5 8

1922 48 8,5 9

1950 48 8,5 17,5

1960 47,8 8,5 21

1961 46,7 8,7 20

1962 45,6 8,9 20

1963 44,9 9,0 20

1964 44,8 9,0 20,5

1965 44,8 9,0 21

1966 44,8 9,0 21

1967 44,6 8,9 21

1968 44,1 8,8 21

1969 43,7 8,75 22

Opm. -vanaf 1922 het aantal normale werkuren volgens collectieve bepalingen;

-bij de invoering van de vijfdaagse werkweek in 1961 heeft het aantal vakantiedagen in verschillende collectieve contracten enige vermindering

ondergaan. .

Bron: CBS, Sociale Maandstatistiek, nov. 1969, p. 532.

socialisme en democratie, nummer 10, oktober 1979 495

C/l o

ii,

~ ti>

o (')

::J o 3 ü,

(') :::T (1)

<

-, Dl

co Dl

~ c:

"

::J ~

I'

I1

I

I

~ ¹

i

I

i

i "

'I

~ ! ^"I

It '~