De conjuncturele ontwikkeling van het Verenigd Koninkrijk, 1855-1965: een kwantitatieve analyse van een historisch proces

Tilburg University

De conjuncturele ontwikkeling van het Verenigd Koninkrijk, 1855-1965

Prins, Cornelis Johannes

Publication date: 1980

Document Version

Publisher's PDF, also known as Version of record

Link to publication in Tilburg University Research Portal

Citation for published version (APA):

Prins, C. J. (1980). De conjuncturele ontwikkeling van het Verenigd Koninkrijk, 1855-1965: een kwantitatieve analyse van een historisch proces. [s.n.].

General rights

Copyright and moral rights for the publications made accessible in the public portal are retained by the authors and/or other copyright owners and it is a condition of accessing publications that users recognise and abide by the legal requirements associated with these rights. • Users may download and print one copy of any publication from the public portal for the purpose of private study or research. • You may not further distribute the material or use it for any profit-making activity or commercial gain

• You may freely distribute the URL identifying the publication in the public portal

Take down policy

If you believe that this document breaches copyright please contact us providing details, and we will remove access to the work immediately and investigate your claim.

DE

CONJUNCTURELE ONTWIKKELING

VAN

HET

VERENIGD

KONINKRIJK,

1855 - 1965;

een

_{kwantitatieve analyse van}

een

_{historisch proces.}

DE

_{CONJUNCTURELE ONTWIKKELING}

VAN

HET VERENIGD

_KONINKRIJK,

DE

CONJUNCTURELE ONTWIKKELING

VAN

HET

_{VERENIGD KONINKRIJK,}

1855 - 1965:

een

_{kwantitatieve analyse van}

een

_{historisch proces.}

Proefschrift

ter verkrijging van de graad van doctor in de

eco-nomische wetenschappen aan de Katholieke

Ho-geschoo/ Ti/burg op gezag van de rector

magnifi-cus, Prof. Dr. J.E.A.M. van Dijck, in het openbaar

te verdedigen ten overstaan van een door het

Co/-/ege van Dekanen aangewezen commissie in de

aula van de Hogeschool op donderdag 6

novem-ber 1980 te 16.00 uur door

Promotors: Prof. Dr. Joh. de Vries Prof Dr. A.L. Hempenius

INHOUDSOPGAVE

1. Inleiding en _{schets van het probleem.}

1.1. De kwantitatief georianteerde geschiedschrijving in relatie tot de meer

kwalitatief_{gerichte economische geschiedenis 1}

1.2. De_{conjuncturele ontwikkeling van het Verenigd Koninkrijk; een schets} van het _{probleem 5}

1.3. De research _{strategie 7}

2. _{Historische achtergronden van ruim honderd jaar economische groei en} conjuncturele schommelingen in het Verenigd Koninkrijk. 1855-1965.

2.1. Inleiding 9

2.2. Groei en _{schommeling in} de periode

1855-1965 10

2.3. _{Economische bloei in het Victoriaanse tijdperk,}

_{1855-1965 14}

2.4. De _{"Victoriaanse Neergang", 1874-1895 18}

2.5. Op weg naar de twintigste _eeuw,

_{1896-1914 23}

2.6. De Eerste_{Wereldoorlog en zijn nasleep, 1914-1920 26}

2.7. De periode_{tussen de beide Wereldoorlogen,}

_{1921-1938 29}

2.8. De _{Tweede Wereldoorlog en} het _{herstel, 1939-1948 34}

2.9. Herstel en _{Welvaart, 1949-1965 36}

3. _{Economische golfbewegingen.}

3.1. Inleiding 43

3.2. Het _{identificeren van het conjunctuurverloop 44} 3.2.1. De

_{korte golf 44}

3.2.2. De

_{lange golf 49}

3.3. _{Economische achtergronden van} de

_{golfbewegingen 56}

3.4. Theorie en_{empirische waarneming 65}

4. Een faktor-analytische benadering van deconjunctuur.

4.1. Inleiding 70

4.2. De _uitgevoerde

_{experimenten 70}

4.3. De clustering van de

_{jaarwaarnemingen 72}

4.4. De clustering van de

_{variabelen 76}

5. Het theoretische model, de _{korte termijn.}

5.1. Inleiding 86

5.2. De loonvormingsfunktie 87

5.3. De binnenlandse _{prijsvormingsfunkties 88}

5.4. Het

invoerprijspeil 89

5.5. Het exportprijspei' 90

5.6. De vraag naar _{arbeid 90}

5.7. De vraag naar

investeringsgoederen 92

5.8. Werkloosheidspercentage 94

5.9. Vraag naar _{binnenlandse produkten (import) 95}

5.10. Bepaling van het volume van de _{export 96}

6. De resultaten van het korte termijn model. 6.1. Algemeen 99 6.2. Loonvormingsfunktie 99 6.3. Exportprijzen 102 6.4. _Prijspeil investeringsgoederen 103 6.5. _{Invoerprijspeil} 104

6.6. De vraag naararbeid 105

6.7. De vraag naar investeringsgoederen 107

6.8. Hetwerkloosheidspercentage 109 6.9. _Prijspeil consumptiegoederen 110 6.10. Vraag naarconsumptiegoederen 111

6.11. De_{vraag naar} buitenlandse produkten (import) 114

6.12. De_{vraag naar} exportgoederen 115 6.13. Een _{globalevergelijking met het model} van Tinbergen 116

6.14. Een evaluatie van debereikte resultaten 118 7. De ontwikkeling op lange termijn.

7.1. _Inleiding 122

7.2. Enkele_{achtergronden voor} de _{middellange- en}de lange termijn 122

7.3. Enkele resultaten van het model voor de langeretermijn 126

7.4. De lange golf in relatie tot de korte golf 131

7.5. Enkele conclusies met betrekking tot de lange golf 132

8. Conclusiesen _{samenvatting,} 134

Lijstvan _gehanteerdevariabelen 140

Bijlage 1. _{Statistische achtergronden} 148

Bijlage 2. _{Faktorladingen} 160

Bijlage 3. Schattingsresultaten korte termijn modellen 168

Bijlage 4. De gehanteerde dataset vooralle variabelen en jaren 178

Zakenregister

HOOFDSTUK 1.

Inleiding

en

_{schets van het probleem.}

1.1 De _{kwantitatief georianteerde geschiedschrijving} in relatie tot de meer kwalitatief gerichte economische geschiedenis.

Het verschil tussen de meer traditionele economische geschiedenis en de kwantitatieve richting inde economische geschiedschrijving isslechts _{gradueel. Het} belangrijkste verschil is gelegen inhet gebruik, datbeide maken van kwantitatieve gegevens en in de matewaarin het onderzoek steunt opde analyses van deze data. De_{economische geschiedenis maakt om}

vele redenen_gebruikvankwantitatieve gegevens. Somswordt ditgedaan omeen _{betoog te} ondersteunen, dan weer heeft het getal een louter illustratieve funktie. Vaak ook wordt er

eenzekerebewijskrachtaan_{ontleend. Aangezien dit ook geldt voor}detoegepaste economie beoefening, ishet interessant na te gaan hoedaar dekwantitatieve richting zijn plaats heeft verworven.

In het eerste hoofdstuk van zijn "Exacte Economie" schreef Schouten: 'Zou men

daaren-tegen de volle werkelijkheid in ogenschouw willen nemen, men zou door de bomen het bos niet meer zien", en "De ... methode van abstraherend en wiskundig werk is echter even belangrijk, zo niet belangrijker, voor een te verwerven inzicht in de werkelijkheid als een con-crete gequalificeerde kennis van het dutail".11 Hiermee gaf Schouten in 1957 aan dat het exactformulereneen_{efficiante wijze}van onderzoek mogelijk maakt. Dat dit nietalleengeldt voor het meer_{theoretisch getinte onderzoek, maar ook voor} het toegepaste onderzoek en

dus ten dele voor de economische geschiedenis, zal weinigen verbazen. Toch maken economisch-historici nog niet zolang gebruikvan kwantitatieve onderzoekmethoden om de doorhengebruikte theorieen tetesten en hetstatistischmateriaal te ordenen.

Deband tussen de economische theorie en de economische geschiedenis kon pas hecht worden ophet moment, datdeeconometrietot_{ontwikkeling kwam.} Detheoretische model-len konden _{vanaf dat ogenblik} hunjuiste structuurkrijgen, omdat het totde_{mogelijkheden} ging behoren zetevoorzien vande meestadekwate coafficianten. Dezeontwikkeling kwam op gang rond 1930 metde_{oprichting van}de _{Econometric Society met namen als die van R.} Frisch, J. Tinbergen, 1. Fisher en H. Hotelling. Doordatdezeeconometristenzich

bezighiel-den met "historische reeksen" kan men ze ook rekenen tot de eerste kwantitatieve economisch-historici.

De verwerking van develestatistische gegevens veroorzaakte aanvankelijk echter nog gro-teproblemen, welkeeerstwerden opgelost doordekomst vandecomputer2). Hierdoor ont-stond demogelijkheid het aantal tehanteren toetsen ineenstudie uitte_{breiden, zonder dat} dit onderzoektengevolgehiervangigantische vormen aannam. Het isde gewoonte bijiedere kwantitatieve studie betrouwbaarheidsgrenzen te geven. Het is dan ook niet verwonderlijk, dathet _{grootste voordeel van} het _{kwantitatieve onderzoek volgens velen ligt in} hetmoment van deverificatie.

Ondanks het feit, datde_{economische geschiedenis een nog jonge wetenschap is, is deze} in de ogen van vele (jonge) beoefenaars zeer behoudend. 4 Derhalve stelde de nestor der economisch-historici Brugmans terecht, dat: "De historicus zich er maar al te vaak toe

be-1) D.B.J Schouten,ExacteEconomie, 1957, biz 1-2.

2) C.J.Prins, Enigemogelijkhedenengrenzen vandecomputer in het economisch-historisch bedrijf. Tilburgse Historische Studi6n, KleineSerie No 2,1978, biz 4 - 11.

31 J.W. Drukker, DeWijze endeRekenmeester, MaandschriftEconomie, 1973, biz. 252 - 259.

perkide gebeurtenissen te verhalen, z6nder dezeteverklaren". 4) De nieuwe richting in de economische Seschiedenis, die zich kwantitatief of "New" noemt, probeert hieraan tege-moet te komen, hoewel deze op het predikaat "verklarend" natuurlijk niet het alleenrecht heeft!

Bezietmenzowel de meertraditionele- alsde_{kwantitatieve richting in}deeconomische ge-schiedenis,dan blijken beide zich bezigte houden metde_beschrijvingenbestudering van het economisch verleden. Alleen valt traditioneel de _{nadruk op het historischeaspect,terwijl de} kwantitatieve stromingen vooral heteconomisch aspect in hunvaandelvoeren. Eenenander houdt in, dat traditioneel alshet_{kenobject van} de_{economische geschiedenis}de_bestudering en beschrijving vandeeconomische aspecten uit hetverledenwordtaangemerkt. In deze vi-sie is de_{economische geschiedenis}eenonderdeel van de geschiedenis en gdan specialisatie vandeeconomie. Hierdoor ishet_{begrijpelijk, dat gedurendelange}tijd historische onderzoek-methodenveruitde _{boventoon voerden. Ook nu nog}wordthet primaat aan de_geschiedenis toegekend, hoewel slechts weinigen vanoordeel zullen zijn, dateengrondige kennis van de

economische theoriekan_{worden gemist.}Devisievan Marwick, datdehistoricus zich de be-nodigde kennis weI ad hoc kan eigen maken, zal door weinigen worden gedeeld. 5)

Er is echtereen_{kenteringgaande.} Steedsmeereconomisch-historici hebbeneen economi-sche vooropleiding. De _{hedendaagsebeoefening van} de_{economische geschiedenis stelt} ho-gere eisen aandeeconomische_{kennis. Deze eisen zijn}al_{veelvuldig in}de_{vooropleiding} geho-noreerd. 6) In 1967 geeft het "Handbook ofthe Economic History Association" al aan, dat

60% van deleden een_{economische vooropleiding heeft genoten, terwijl twee-derde zich meer} econoom dan historicus voelt. 9

Er is nog een anderaspect datdeaandacht verdient en weideverhouding tussen de (eco-nomische) _{geschiedenis en de}statistiek. Deeigenschappen vande_{computer moeten hierbij} steeds _{worden betrokken, omdat deze} de _{statistische verwerking van de}vaak _omvangrijke gegevensbestandenopgroteschaalmogelijk maakte. Tevenswordthethierdoor mogelijk de economische theorie en het statistische materiaaltekoppelen toteenperiode-specifiek mo-del. De definitie_{van hetgeen onder economische geschiedenis moet worden verstaan heeft} daarom de_{neiging in}meereconomischerichtingteverschuiven. Deeconomie houdt zich na-melijk bezig metdeverklaring van het keuzehandelen van de mensmetbetrekking tot de al-ternatieve aanwendbaarheidvanschaarse middelen, diekunnen dienen voorde behoeftebe-vrediging. In _navolging van_{Thurlings, die zich}zeer_{expliciet in}deze_{richting uitlaat, zou men} de _{economische geschiedenis kunnen zien als die tak} vanwetenschap, die het economisch (keuze)handelenalsonderdeel van detotale maatschappelijkeaktiviteittotklaarheid wil bren-gen, zoals deze zich in hetverledenheeft afgespeeld. 8) Hierdoor kan methet kenobject van

de _{economische geschiedenis toch} meereconomisch betitelen en het _{ervaringsobject} histo-risch. 9)

In de geschiedenis ishet_tijdselementeenwezenskenmerk. Nadat de economische dyna-mica zich had_{ontwikkeld, is ook}deeconoomzich _{bewust geworden van}dedynamische be-wegingswetten, die _{vooral bij} de _{bestudering van cyclische groeipatronen} van _{belang zijn.}

4) I.J. Brugmans, Clio endeComputer, DeEconomist, 1968, biz 64

5) A. Marwick.TheNatureof History. 1976, biz. 114-115.

6) F.L. van Holthoon, Isdegeschiedenis-opleiding teveelalpha gericht?, Tilburgse Historische Studian, Kleine Serie No 2, 1978, biz 18 - 29.

7) Th.C. Cochran, Economic History, Old and New, JournalofEconomic History, 1968/69, biz. 1569. 8) Th.L. M. Thurlings, De taakenbetekenis der moderne economische geschiedenis, De Economist, 1947,

biz. 27 - 34.

9) Kenobject: eenlogische eenheid van _{vragen en problemen, die}eendisciplinealsonderwerpvan onderzoek heeft; ervaringsobject: een deel vandeze_{eenheid, die men tot voorwerp}vanstudie maakt ineenspecialisatie binnendezediscipline.

Met het benadrukken van het _{economische aspect in de economische geschiedenis} wordt

een grotere mate van _{pragmatische aanpak onmiskenbaar. Dit} is aanvaardbaar, ookvanuit wetenschappelijk standpunt, zolang de benadering van het probleem logisch consdtent

blijft. Het zou dan ook tevervoerendeeconomische geschiedenis slechtseenveelvuldig ge-bruik vanstatistisch materiaal toete dichten. Het is met namedetheorievorming in de eco-nomie geweest, tezamen met de opkomst van decomputer, die de toepassing van dit sta-tistisch materiaal mogelijk maakten en daarmee het getaleen meerwaarde gaven boven de louter illustratieve funktie. Het_{nadrukkelijk onderstrepen van het economische aspect heeft} nog een andere reden. Zoals eerderis_{aangeduid vormen economische bewegingen door de}

vele onderlinge samenhangen een dermate gecompliceerde problematiek, dat deze slechts met een _"strenge" wetenschappelijke methode, ofwel een _{geaxpliceerd model, adekwaat} kunnenworden bestudeerd. Deeconomische theorie opdeze terreinen is voordehistoricus duseen _{belangrijk hulpmiddel.}

Nu de econoom in het bezit is vaneen dynamische theorie en dus op zoek kan gaan naar de _{"dynamische bewegingswetten",} mede _{gesteund door het statistisch materiaal,} wordt

vanuit historisch-methodologische hoek hem een halttoe geroepen. Bertels10)stelt zich met Slicher van Bath 1,) op het_{standpunt, dat modellenwerk}slechts_{zinvol is bij}de analyse van korte periode, omdatandershet aantal_{variabelen noodgedwongen tegrootgaat}worden. De grensinaantaljaren wordt door hen niet getrokken, zodathetbestrijden vandezevisie moei-lijk is._{Overigens kan wei worden gesteld, dat naarmate de}te_{onderzoeken periode langer is,} het aantal variabelen in hetmodel kan _toenemen,zulks met behoud van destatistische rele-vantie van hetgeheel. Overigens komtdeze _{problematiek nog} in extenso in deze studie ter sprake.

DeVries_{heeft gewezen op}een _{onvoldoende economisch gefundeerd begrippenapparaat} in de geschiedenis. Hij illustreert dit aan de hand van de economische geschiedenis van de

Republiek in deachttiend: eeuw. Hij voegt_{daar echter aan toe, dat toen (1959) ook de} eco-nomen in_{gebreke bleven. Enerzijds was debegripsbepalingvan hetgeen} economische ach-teruitgang impliceerde, achtergebleven bij de _{ontwikkeling die} detheorie over de economi-sche groei had_{doorgemaakt. Anderzijds was}deconfrontatiedoor economen van denieuwe theorie en dehistorische werkelijkheidachterwege gebleven. 12)Voortbordurend op deze lijn kanmenstellen, dat heden ten dagedezeconfrontatie ooknogonvoldoendeisgebleven. Dit geldt vooral als men de aanwezigheid van _{hoogwaardig statistisch materiaal in} de overwe-ging betrekt, dat voor een landals Engeland inruimemate aanwezig is. Ook inde_Verenigde Staten, waar economie en statistiekal _{geruime tijd worden ingeschakeld bij}de _bestudering

van het _{economisch aspect in} het verleden, valt de _{nadruk niet op} demacro-economische aspecten vanhet verleden. Een vande _{weinigen, die zich op}dit_{terrein begeeft}isMarczewski. Zijn modellenzijn zonder twijfel op macro-schaal, maar door hun sterk op definities gelijken-de_{karakter (nationale rekeningen) is hun betekenis toch}sterk _{beschrijvend.} Demodellen van Marczewski_zijn statisch en voorde_{verklaring van het economisch verleden hoogstens van} belang bij deconstructievan consistente macro-economischegegevens. 13) Te onzentheeft Teijl eenpoging gedaan die duidelijk macro-economisch getint is.Zijn hoofddoelstelling, de berekening van het nationaal inkomen voor de tweede helft van de negentiende eeuw, lag evenwel op aan lijn met hetonderzoek van Marczewski. Teijl maakt hierbijvandiverse

tech-10) K. Bertels, Geschiedenistussenstructuurenevenement, 1973. biz. 181 - 182. 11) B.H. Schlicher van Bath, Geschiedenis: theorieenpraktijk, 1978. biz 264.

12) Joh. deVries, Deeconomische achteruitgang van de Republiek indeachttiende eeuw, 1968. biz. 10 - 11.

131 J.Marczewski, Introduction8l'histoire quantitative, 1965, biz. 52 - 65.

nieken gebruik, waaronder de _{produktie-funktie-methode volgens het Cobb-Douglas} princi-pal

In het voorafgaande is in de economische geschiedenis een tweetal stromingen onder-scheiden en weI de traditionele, meer historische, en de sterk economisch georunteerde. Wellicht ishetonderscheid, datbestaattussen het werk van de_{literair ingestelde historici als} Geyl in Nederland en de kwantitatieve historicials Fogel in deVerenigde Statengroter, dan deovereenkomst_ditdeze historicibindt: debestudering vanhetverleden.Cleio is een muze, doch dient zij dit watde_{economische geschiedenis betreft ook teblijven?}Ofdient zich door de opkomst van het exacte denken een _scheiding der _{geesten aan7}

Men kan zich _{afvragen of dit} een _{gelukkige zaak is.} Zo _{blijft Marwick benadrukken, dat}

economische geschiedenis historiografie is, hoewel ook hij signaleert dat: "As amatterof

academic convenience many university economic history departments now derive their main function from being a service department for economics." 16)

Concluderend zou men kunnen stellen, dat twee gevaren de economische geschiedenis bedreigen. Inde _{eerste plaats de geschiedenis}als_{objectieve complicatie}van feiten, waaruit eentheoriewordtgedestilleerd en in detweede plaatsdegeschiedschrijving als het subjectie-ve geestesprodukt vandehistoricus, die feiten theoriekneedt totzijpassen in zijn denkbeel-den. De_{moderne economische geschiedenis}zal moeten laverentussen deScylla van de he-gemonie van het kwantificerende en de _{Charybdis van} de _{subjectieve niet verifieerbare} -duiding van het verleden. 17)

Gelet op de _{probleemstelling, die in} de navolgende paragraafwordt uitgewerkt, is in het kader van het_{bovenstaande navolgend citaat}van Witteveen overde meest_geschikte onder-zoekmethodeten aanzien van het conjunctuuronderzoek interessant:

"Een geheel andere methode biedt natuurlijk het historisch onderzoek. Hierbij stuit men

echter weer op de moeilijkheid, dat men wel een groot aantal factoren kan opsporen en aan-wijzen, die tot het ontstaan van een bepaaid keerpunt in de conjunctuur hebben bijgedragen, maar dat men met behulp van de normale descriptieve historische methode de quantitatieve betekenis van deze verschillende factoren niet kan bepalen. (...) Daarom schijnt het mij

toe, dat een zeer nauwe combinatie van een econometrisch onderzoek thans wellicht de

beste mogelijkheden zou bieden voor een concreter en verdergaande analyse van het mecha-nisme der conjunctuurbewegingen." 18)

Hierdoor vereist een _{analyse van} de _{conjunctuurbeweging uit het verleden de hulp van} economische theorie, statistiekengeschiedenis. Dit zal ook voorandereeconomisch- histori-sche _{problemen gelden.} Eenzekere_{specialisatie} is_{derhalve gewenst in} de_economische

ge-schiedenis, maar dat houdt niet in, datiederekwantitatieve economisch-historicus zich diep-gaand hoeft tebekwamen in historische onderzoektechnieken, terwijl hetevenmin

noodza-kelijk is, dat de traditionele historicus zich gaat toeleggen op het gebruik van statistische technieken en hetontwikkelenvan modellen.Voor beiden is hetechter wei noodzakelijk om van elkaars produkten kennis te nemen. De kwantitatieve historicus heeft hierbij een extra taak. Hij zal zijn onderzoekresultaten zodanig moetenpresenteren, dat ook niet specialisten deze totzichkunnen nemen. _{Hieraan is lang niet altijd voldaan.} Hetmomentvanverificatie, dat tochzo_{wezenlijk is voor}de_{kwantitatieve gbschiedenis, hoeft dan niet}aanbetekenis in te boeten.

14) J. Teijl, Nationaal inkomenvanNederland indeperiode 1850-1900.EconomischHistorisch Jaarboek, 1971, biz. 232 - 262.

15) Verg. G. Harmsen, Inleiding totdegeschiedenis, 1968, biz. 105 - 113. 16) A. Marwick, loc.cit.

17) E. H. Carr, WhatisHistory? 1976, biz. 29 - 30

1.2. De conjuncturele ontwikkeling van het Verenigd Koninkrijk; een schets van het probleem.

De bewegingen, welke wein economische grootheden kunnen waarnemen, zijnte onder-scheiden intwee hoofdgroepen: desystematische en de toevallige bewegingen. In

eerstge-noemde groepvinden wedeperiodieke bewegingen, die zich in de loop van de tijdherhalen en de monotone bewegingen, die nimmer naar hun uitgangspunt terugkeren. In toevallige bewegingen is geensystematiek aanwezig en zijn erveleonafhankelijkegrootheden, die het verloop vande_{betreffende grootheid bepalen. In}dezestudie komenbeidehoofdgroepen aan bod. De _{nadruk ligt op} de systematische bewegingen met een periodiek karakter

(conjunc-tuur) en op de toevallige bewegingen (historische gebeurtenissen met een eenmalig

karakter). 191

In ditlicht_gezienwordteenconjuncturele ontwikkeling gedefinieerd alseen_{ontwikkeling,}

diewordt_{gekenmerkt door}eenzekereregelmaat inde_afwisselingvan_{perioden met een} rela-tieve toename en daling van de economische aktiviteit. Dit wordt gemeten met het

stij-gingspercentagevanenkeleeconomische indicatoren, waarvan het nationaal produkt het be-langrijkste is. Het _{verdient aanbeveling om ook} deonderdelen van het nationaal _{produkt in} hun ontwikkelingtevolgen, omdatdanmogelijke causaliteiten kunnen worden opgespoord. Men gaat er _{gewoonlijk van uit, dat} de conjunctuur samenhangt met de moderne in-dustriale samenleving. Hierbij kan men een land nietisoleren van zijnbetrekkingen met ande-re landen. In de _{industriale landen gaat}het vooral om de _{beweging van het volume van de} economische aktiviteit. Daarnaast kan nog een zuiver "nominale" conjunctuur worden on-derscheiden: de _{prijsconjunctuur.}

De_{conjunctuurbeweging heeft in}deeconomisch-historische literatuureenondergeschikte plaats. Vaak vinden we beschouwingen over dit onderwerp in een _{algemene inleiding en}

wordtdaarnavooral in de"handboeken"_{overgegaan tot}een_{bedrijfstakgewijze benadering.}

Ook in datailstudies vinden we slechts bouwstenen voor het _{algemene beeld, maar geen}

"overall"-overzicht.

Dergelijke algemene uitspraken zijn altijd gevaarlijk, omdat metvoorbeelden altijd het

te-gendeel is aan te tonen. Ashworth geeft in zijn "An Economic Historyof England" van de conjuncturele ontwikkeling aan de handvan enkelesamenvattende hoogtepunten een over-zicht. Mathias doet in zijn "The FirstIndustrial Nation" hetzelfde, hoewel hijexpliciet enkele veroorzakers van dezecyclischebewegingnaarvorenhaalt. Mathias doeltdanvooral op inci-denten als_misoogsten en_{oorlogen, hoewel hij ook oog heeft voor} defaktoren die groothe-den als investeringen en _{consumptie bepalen. Het}totaal aantal _{pagina's, dat aan} dit onder-werp wordt besteed, is echter niet groter dan enkele procenten van het totaal. Murphy

besteedt aan het aspect van de "fluctuaties"wei enige_{aandacht, maar}zijn "History of the

British Economy" gaat in ditopzicht niet verder dan deeerdergenoemdewerken. Ook "In-dustryandEmpire"vanHobsbawm past in deze rij. Sayerswijdteentwintigtalbladzijden aan de"Tradecycle" in zijn"History of Economic Change in England". Aldeze werken hebben

Odn_{puntgemeen: het}ontbreken van een systematischeanalyse van consistente, onderbro-ken, tijdreeksen.

Er_zijnechter ookenkelewerken waaraandit "verwijt" nietkan_{worden gemaakt, ook niet} als de eiswordt gesteld, dateen groot deel van de_{periode 1855 tot 1965 moet worden} ge-dekt. Vooral de _{trendmatige ontwikkeling staat voorop} in "British Economic Growth" van

Deane en Cole, hoewel zij ook wei enige aandacht schenken aan de middellange

conjunc-19) J. Tinbergen, Economischebewegingsleer, 1943, biz. 1-6

tuurgolf. Het werkvan_{Tinbergen uit}de_{jaren kort v66r}de_{Tweede Wereldoorlog komt de eer} te beurt demeestdiepgravende kwantitatieve analyse te zijn. Ruim tienjaarheeft Tinbergen geaarzeld alvorens hijdit werk in 1951 liet_{publiceren. Hoewel hij inzijn}voorwoord hooptdat

de lijn van zijn "Business Cycles inthe United Kingdom"spoedig dooranderen zal worden opgenomen, is deze hooptot heden ijdel gebleken. Tinbergen startzijnanalyse met een the-oretisch model, dat hij statistisch vorm geeft. Hij confronteertdit echter niet meteen histo-risch overzicht.

Onderhavige studie probeert een brug te slaantussende_{methodologische opzet van} Tin-bergen en de reedsaangeduide lijn, die we in demeertraditionele economisch-historische Ii-teratuur tegenkomen. Dit houdtin, dat inruime mate gebruikwordtgemaaktvan kwantitatie-ve onderzoekmethoden. Daarnaast zal een overzicht van de _{historische achtergronden van} deperiode onmisbaar blijken tezijn,omdat hettheoretisch model anders hetgevaarloopt in historisch opzicht te "zweven".

Onder de_{conjuncturele ontwikkeling van} het _{Verenigd Koninkrijk moet zowel} de middel-langetermijn schommeling worden verstaan (Juglar) alsde langetermijngolf_{(Kondratieff).}

Hetstatistische materiaal, dat voorhanden is, dikteertde_{lengte van de te onderzoeken} perio-de. Het meest complete an consistente beeld van de nationale rekeningen geeft Feinstein. Het doorhemverzameldeen bewerktestatistische materiaalomvat de periode 1855 - 1965.20) Het is_{dus begrijpelijk, dat ook hier}deze_periodealsbasis is_aangenomen. Eenandere bron is het werk van Mitchell, Jones en Deane: Abstract of British Historical Statistics. 21) Deze compilatie vaneen_{grote verscheidenheid}aan_{tijdreeksenomspant vaak eenveel langere} pe-riode, maar levert geen consistente _{nationale rekeningen op.} De verschillende onderdelen sluiten vaak niet ofin _{onvoldoende mate op}elkaar aan.

Dit laatste is ook het geval met het_{statistische materiaal, waarmee Tinbergen heeft} moe-ten werken. Dit was voor hem ookde_{reden zo lang te aarzelen met}depublikatie van zijn stu-die. Zijn werk draagt ook echteralle_{sporen uit}de_{begintijd van}deeconometrie, waar zonder de hulp van de _computer moestwordengewerkt. Dit uit zich _{bijvoorbeeld in} het ontbreken van allerlei significatie-toetsen. Zo zal men tevergeefs zoeken naar de standaardfouten van de regressieco6fficii#nten en naar toetsen op het voorkomen van autocorrelatie (zie

statisti-sche bijlage). 22) Hierdoor isde betrouwbaarheid ende relevantie van dedoor Tinbergen ge-vonden uitkomsten niette geven.

Een_{ander probleem, dat aan het werk van Tinbergen vastzit, is}demeeteenheidwaarin de analyses zijn uitgevoerd. Hij hanteert afwijkingen van het negenjaarsvoortschrijdend gemid-delde als_{uitgangspunt voorzijnanalyses. Inde hedendaagse}modellenkomen we_iets derge-lijks nietmeer tegen. Momenteelwordt ofwel gewerktinprocentuele veranderingen dan wei in de eersteverschillen van de natuurloke logarithmen. Hierdoor is het niet eenvoudig na te gaan watde _{mathematische eigenschappen van} de _{gebruikte modellen} zijn. Tevens is een vergelijking met dehier_{ontwikkelde modellen moeilijk: het}basismateriaalisongelijk, de een-heid waarinwordt gemeten is niet dezelfde ende_{wiskundige eigenschappen van}de model-len zijn onvergelijkbaar. Bij een_{zinvolle vergelijking is het onontbeerlijk} teweten wat de be-trouwbaarheid van de _{gevonden uitkomsten is. Ook deze test is bij het werk}van Tinbergen niet ten volle mogelijk.

Een vergelijking van het hiergepresenteerde model voordeperiode nddeTweede Wereld-oorlog met hedendaagse modellen behoort weI tot de mogelijkheden. Deze vergelijking is 20) C.H. Feinstein, National Income, Expenditure andOutput ofthe United Kingdom, 1855 - 1965,1972.

211 B.R.Mitchell andPh. Deane,Abstract of British Historical Statistics, 1971; B.R. Mitchell & H.G. Jones, Second

AbstractofBritish Historical Statistics, 1971.

221 J. Tinbergen, BusinessCycles in the United Kingdom, 1870 - 1914, 1951, biz. 7 - 20.

dan _{ook uitgevoerd.} Een belangrijk element in de_{navolgende hoofdstukken zal}de _integratie van deverschillende bouwstenen uitde_{economische geschiedenis,}deeconomischetheorie

en hetstatistische materiaal zijn tot eenconsistentgeheel. 1.3. De research _strategie.

Het is goed bij de_{aanvang van} een onderzoek een _opzet temaken van de verschillende stappen, die inhet onderzoekzullenworden gezet. Bij iedere stap moet men zichdan afvra-gen ofdedaaruit eventueelteverkrijgen informatie past in een logisch geheel en of geen es-sentidle _{onderdelen van het onderzoek onbesproken zijn gebleven.}

Ineersteinstantieis_{gestart met}eeninventarisatie vande_{aanwezige bronnen, welke zowel} kwalitatiefalskwantitatief vanaardkunnen_{zijn. Hierbij is}tedenken aan_completemeer tradi-tionele economisch historische studies, maar ookmeerkwantitatieve studies komen hiervoor in aanmerking. Een essentieel onderdeelvormtdaarnaast_{het aanwezige statistische} materi-aal.

Inhetstroomdiagram iseen overzicht gegeven vandetotale onderzoekopzet. Hieruitblijkt

ookdeterugkoppeling, diebestaattussen deaanwezige bronnen endeprobleemstelling. De definitieve probleemstelling leidt methet reedsverrichteonderzoek toteenglobaal historisch beeld. Het verzamelen van statistisch materiaal wordt sterk doorde _{probleemstelling geleid} en mondt uit ineen_{systematische inrichting van}degegevens voorcomputerverwerking. Een eerstestatistischeanalyseleidtnu, tezamen metdeeerdervermeldestadia inhetonderzoek,

tot een _{definitief schema van het onderzoek, hoewel ook} een nieuw aspect meespeelt: de economische theorie.

Het is numogelijk om eendefinitieve datasetsamen testellen. Eenperiodevan theorievor-ming gaat vervolgens vooraf aande eerste_{modelschattingen.} Deze_{moeten getoetst worden} ophun valide karakter en hun verklarende kwaliteiten. Is het_geheelacceptabel dan is de stu-die daarmee ten einde. Indemeeste gevallen zal hetnodigzijnnieuwe datatezoeken en wei-lichteenterugkoppelingtemaken opdetheorie: wasdegehanteerde theoretische conceptie weI_{voldoende toegesneden op de}in onderzoek_{zijndeperiode of moet dit nog}meerworden toegespitst?

In hoofdstuk twee iseenoverzichtgegeven van hetaanwezige statistische materiaal en het reeds_{verrichte onderzoek op}ditterrein. Dit leverteen_{globaal historischbeeld op. Het} beno-digde theoretische fundamentwordt in _{hoofdlijnen geschetst}in hoofdstuk drie. Als onder-deel van de_{globale analyse van} dedataset kan de _{principale componentenanalyse} worden genoemd. Dit is een vorm van datareduktie. Hiermee ishet mogelijk omdeveelheid aan ge-gevens wat in te dammenen alleen de meest relevante over tehouden. In hoofdstuk vier is dit samengevat.

In hoofdstuk vijf zijn detheoretische hoofdlijnen van het korte termijn model uiteengezet, hetgeen in hoofdstuk zesempirisch isgeverifiaerd, waarbijdeverschillen tussen de diverse periodenzijn nagegaan. Hoofdstukzevenlevert_{nog enkeleaanvullende beschouwingen over} de langetermijn. Daarnabesluiteen_samenvattinghet geheel. Inenkele_{bijlagenwordt op} za-ken als_{statistische technieken, gebruikte dataset} en statistische verantwoording van de re-sultaten _{dieper ingegaan.}

Figuur1._{Stroomdiagram} onderzoekopzet START ) 't PROBLEEM-STELLING

V L

ONDERZOEK NAAR KWALITATIEVEEN VERZAMELEN KWANTITAAEVE 4 VAN DATA

BRONNEN

L 1

INRICHTEN GLOBAAL DATASET HISTORISCH BEELD

1

GLOBALE ANALYSE

--1

VAN DE DATASET _OUTPUT (PRINCIPALE

COM-RESEARCH- _{PONENTENANALYSE)}

- STRATEGIE 1

A

- DEFINITIEVE

NIEUWE DATA

DATASET EN TRANSFORMATIE Y_{OUDE DATA}

HOOFDSTUK 2

Historische achtergronden van ruim honderd jaar economische groei

en

_{conjuncturele schommelingen in}

het Verenigd

Koninkrijk.

1855-1965.

2.1. Inleiding.

Heteconomisch historisch onderzoek naarde_{achtergronden van}decyclische component van de_{economische ontwikkeling kent drie belangrijke aspecten:}

. economische groei op langeretermijn

. conjuncturele schommelingen op korte termijn

. de invloed van zogenaamdeexogene stoten opde economie

Drie takken vanwetenschap zijn bij dit onderzoek betrokken.

Aangezien het kenobject in hoofdzaakeconomisch is, neemt deeconomie deeersteplaats in. Het ervaringsobject is, zoals in hetvoorgaande hoofdstuk werd aangegeven, historisch. Het_{gaatnamelijk om} de_{economische ontwikkeling van het Verenigd Koninkrijk, toegespitst} op de conjunctuur in een achterons _{liggende periode en} wei 1855-1965.Tenslottewordt de

hulp van de_{statistiek ingeroepen om} de_{ontworpen structuren, die door middel van de} eco-nomische theorievorm hebben gekregen, ook cijfermatig inhoud te geven.

Economieen_{statistiek zijn nog niet zolangwerkelijk van belang bij}debestudering van het verleden. Ten tijde van het alleenrecht van de statische conceptie in deeconomie heeft het tijdselement, dat zo wezenlijk is in de geschiedschrijving, in de economische wetenschap ontbroken. Met de _{ontwikkeling van}de_{economische dynamica is}deeconoom zich bewust geworden van de taak van de geschiedenismetbetrekking tot het kennen van de

"dynami-sche bewegingswetten", die _{vooral ligt in} de_{bestudering van het economisch leven in het} verleden. ') Zo kan de casuTstiek uit de realistische economiebeoefening worden geweerd, hetgeen ook eenvoordeel is voordeeconomische geschiedenis.

lederonderzoek naarde_{achtergronden van} decyclischecomponent van deeconomische ontwikkeling is kwantitatief van aard. Ookonderhavig onderzoek, dat zich op het Verenigd Koninkrijkconcentreert, legt meer nadruk op het statistisch materiaal, deeconomische theo-rie en destatistiek, dan op historische onderzoekmethoden.

Dit neemt niet weg, dat voor een goed beeld vandeze_{conjuncturele ontwikkeling ruime} aandacht geschonken moet worden aan het _{economisch aspect in} het verleden. De louter historische _aspecten zullen echter alleen het "meest kenmerkendeverkennen" om met de

woorden van de Vries tespreken. 2) Hetgaatderhalve omhetzoeken naardedeterminanten van het economisch bewegingsmechanisme van het Verenigd Koninkrijk voor de _periode 1855 - 1965. Deanalyse-periodewordt in hoge matebefnvloed doorhet beschikbaar statisti-sche materiaal. Vooral door het baanbrekende werkvan Feinstein in_{zijn eerder}aangehaalde

11 Verg. D.B.J. _Schouten, Enkeleverschmen tussenmicro-enmacro-economie, Maandschrift Economie, 1954,

biz. 261.

2) Joh. deVries, DeNederlandseEconomie tijdensde20ste eeuw, eenverkenning van hetmeestkenmerkende,

1973.

studie hebben we debeschikking over consistente tijdreeksen van het nationaal produkt en zijn samenstellendedelen vanaf hetmidden van de _{vorige eeuw. Allereerst zal dit}materiaal gebruikt worden omde_{conjunctuurbeweging zichtbaar te} maken.

2.2. Groei en_{schommeling in de periode 1855 - 1965.}

Het is niet eenvoudig om conjuncturele schommelingen exact te dateren, of het nu gaat

om de langere- ofkortere termijn. Deoorzaken _{hiervan zijn gelegen in}het gehanteerde sta-tistische materiaal an in de subjectiviteit vande onderzoeker zelf. Is nieteen belangrijk deel

van datgene, wat wij hoog- of laagconjunctuur noemen, ingegeven door datgene, wat wij

van de toekomst verwachten? En is niet een belangrijk deel van onze toekomstverwachting

"gekleurd" door devaak_{persoonlijke waardering}van _{hetgeen zich in het min of}meer nabije verleden _{heeft voorgedaan7}

De lange golf, de_{cyclische beweging met}een lengte van 40 8 60jaar, waaraan de Russi-scheeconooom Kondratieff door toedoenvan _{Schumpeter zijn} naamheeft gegeven, is naar de mening van velen te onderkennen vanaf ongeveer 1800. Ook Kondratieff zelf laat de

eerste _{lange golf rond dat jaar starten. Kondratieff was}van _{oordeel, dat}deze_golfbeweging door het _{economisch proces werd veroorzaakt en niet door incidentele gebeurtenissen als} oorlogen en_{dergelijke. Deze reeks lange golven dankt} haar bestaan aanempirische waarne-mingen, welke voornamelijk op prijsreeksen waren gebaseerd. In de volumesfeer _zijn later ook dergelijke observatiesgedaan. 3) Imbert heeft in een sterk empirisch getinte studie ge-poogd ook voor vroegere periodeneneveneensvoor volumereeksenhetbestaan van de lan-ge golf aante tonen. 4) Zijn eerstevoorbeelden dateren uit de 13de eeuw.

Eerder dan _{Kondratieff, namelijk in 1913, was door}de Nederlandse auteurvan Gelderen aandacht gevraagd vooreen _{lang-cyclische ontwikkeling. In het volgende hoofdstuk zal op} het werk van de_{pioniers vande langegolf}nader_{worden ingegaan, terwijl ook de meer} mo-dernedenkbeelden de_{revue zullen passeren.}

De lange golfof Kondratieffwordtveelal alsvolgtonderverdeeld in subperioden: 5)

De periodisereng van de_{lange golf}

Volgnummer Expansiefase Contractiefase

1° Kondratieff 1780 - 1815 1815 - 1850 2° Kondratieff 1850 - 1875 1875 - 1895 3° Kondratieff 1895 - 1914 1920 - 1940 4° Kondratieff 1950 - 1970 1970 - 7

De_{niet opgenomen jaren in}de_{voorgaande tabelzijn}oorlogsjaren. Verder zijndeperioden

op vijfjaar nauwkeurig gegeven, tenzijeenoorlogdeperioden scheidde. In onderhavige stu-die is _{bovenstaande periodisering gebruikt.} Deze _{indeling is ook in} de economische-historische literatuur niet ongebruikelijk. Zo is deze tendele_{terug te vinden in}eenaantal stu-dies uitde: "Studiesin EconomicandSocialHistory", uitgegeven doorde_{Economic History} Society. 6)

3) Zie hiervoor inmeerd6tail hoofdstuk 3.

41 G. Imbert,DesMouvementsdelongue durae Kondratieff, 1959, biz. 178 e.v.

51 J.J._{van Duijn, Eb}en_{VIoed: de lange golf in het economisch}leven, oratie, 1977. Idem, Eb en vloed indeeconomie,Intermediair, 1977, biz. 1 - 7.

61 R.A. Church,The GreatVictorian Boom, 1850 - 1873.

S.B. Saul, The Myth oftheGreat_{Depression, 1873 - 1896.}

In de_{navolgende figuur 1 is}de_{economische ontwikkeling door middel van}hetverloop van het binnenlands produkt in niveau weergegeven. Veel verschillen tussen de onderscheiden tijdvakken zijnhieruit niet opte maken. Slechts de crisistussendebeide wereldoorlogen en de opleving na de _{Tweede Wereldoorlog zijn duidelijk waarneembaar.}

Figuur 1. De _{ontwikkeling van het Netto Binnenlands Produkt (NBP) in het}

Verenigd Koninkrijk, 1855-1965 (in constante prijzen van 1900).

x min £ 4000 3000 7nnn 1000

/

/

1860 1900 1930 1960

In figuur 2 is de korte golfin beeld_{gebracht, waarvoor wederom het binnenlands produkt} is genomen, nuechter luidend in procentuele veranderingen van jaar op jaar. Uitde aangege-ven gemiddelde groeipercentagesper periode valteen_{grote mate}van _{overeenstemming op} te maken. Een_uitzonderinghierop kangemaakt worden voordemeest recente periode. WeI zijn steeds binnen deperiodedekorte golvengoedterug te vinden. Ineenvolgend hoofdstuk zal meer op de onderdelen van de lange- en de korte golf worden ingegaan.

DOM

Figuur 2. De groei van het binnenlands produkt in het

g yt % Verenigd Koninkrijk. 1856 - 1965 in constante

prijzen van 1900. 10.

PERIODEI PERIODE11 PERIODE 111

8. 1

. 11 Ar' 1 1.

A 11;

2 „v 1 1\ / V\Al N 1

O ····,·,I'

vt

V..' 1 .

/ 11 1 Al

\ / 1 1900 1860

_V„,ov

-2. 1 1 -4.

DOM

PERIODEIV PERIODE V

gyt %

8- 1 1 1 1 1

1 1

6-IW.0.11 i i W.0.11 1

4- ht'

_{2. 1 //1 1 1}

0 1.¥1.1. 1 .1. ' . ' .4

1 1920 ₁₉₄₀ 1960 2. 1 1 -4- 1 1 1

1 1

-6- 11 1 -8.

Bron:C.H. Feinstein. loc. cit..

De bedoeling van de gegeven indeling in perioden is het maken van een onderscheid in economischestructuur. _{Bestaat er namelijk iets als eenlange golf, dan moet}mentevens pro-beren deachtergronden daarvantebelichten. Het ligt hierbij voor de handteveronderstellen, dat verschillen in _samenhang en structuren de_{golfbewegingen mede beYnvloeden. Het} ver-traagd reageren opgebeurtenissen geeftdaarbijvooraleenextradimensie aan de korte golf.

Per_periode moetenwe proberenom_{dergelijkeinvloedsfaktoren op}het_spoortekomen. Ver-volgens moeten dan de verschillen tussen de perioden geanalyseerd worden.

Het historische deel van dezestudie moet nog eenander doeldienen. Dit heefttemaken metde _{bewegingsmechanismen van} de_{economische golfbewegingen. Deze zijn:}

m De _{onderlinge beYnvloeding van economische grootheden.} Men _{denke hierbij aan de} verbanden, die bestaan tussen zaken alswinsten, investeringen, werkgelegenheid en bijvoorbeeld dewerkloosheid.

• Vertragingen, die in reaktie-patronen kunnen optreden. Hierbij kan men bijvoorbeeld denken aan detijdsduurtussen het behalen van dewinsten, defeitelijke investerings-beslissing en de_{doorwerking hiervan op de vraag naar}arbeid.

• De invloed van _{niet-systematische gebeurtenissen, die}veelaliederafzonderlijk een ge-ringe invloed hebbenen_grootinaantal zijn. Hierbij moet men zichdeinvloed van inci-dentele gebeurtenissen op de_{samenleving goed realiseren. Voorbeelden hiervan zijn} veelsoortig van aard. Zo valt hieronder de _ontijdigeen _{incomplete informatie over de} actuele gang van zaken in de economie. Dit kan geschieden zowel op micro- als op macro-niveau.

Anders van aard zijn devoorbeelden als een tekoude zomer, een wilde staking en bij-voorbeeldeenverhoging van de invoerrechten dooreenhandelspartner. Deze

gebeur-tenissen_{zijnnatuurlijk weI}van _{invloed op}de_economie,maar_{natuurlijk niet ingrijpend.} Hetiszelfs zeer_{waarschijnlijk, dat overeen langereperiode gemeten}dezeinvloed neu-traal is. Opjaarbasis gemeten zullen echter nu weer positieve dan weer negatieve in-vloeden op de economie _{merkbaar zijn.} De _{incidenteel voorkomende ingrijpende}

ge-beurtenissen als _{oorlogen, misoogsten (lerland!)} en _omvangrijke (financiale) crises kunnen deeconomischestructurenfundamenteel wijzigen enzelfstrendbreuken in de ontwikkeling veroorzaken.

Vooral voorde_{verklaring van}de derdehierboven genoemde componentvanfaktoren ach-ter de cyclische bewegingen levert de economische geschiedeniseen belangrijke bijdrage.

Detwee andere faktoren, die zijn _{onderkend, hebben een} meereconomisch getinte achter-grond. Het is _mogelijk om dergelijke verbanden ineenalgemeen mathematische vorm weer te geven. Hierbijwordtvaak overgegaan totsymbolentaal teneinde detespecificeren relaties overzichtelijk te houden. Het bovenstaande model heeftdevolgende algemene formulering:

Yt = f (Xi,t 't) +Et

Bovenstaand mathematisch verband wil zeggen, dat deteverklaren grootheid "Y" in jaar "t" (bijvoorbeeld het nationaal inkomen in een bepaaldjaar) verklaardwordt dooreenaantal

("i")verklarende variabelen X(zoalsbijvoorbeeldde_{kapitaalgoederenvoorraad en}deaktieve beroepsbevolking) en defaktor tijd "t". Hoe ditverband precies ligt isinbovenstaande funk-tie nog niet nader aangeduid. Dit specificeren is een taak vandeeconomische theorie en de

(economischel geschiedenis. Deeconomischetheorie leverteenaantal mogelijkevariabelen.

Degeschiedwetenschap reduceertdit aantal totde historisch - mogelijk -relevante. De

sta-tistiek kwantificeert vervolgens de mate van samenhang en test het significante karakter, of-wei geefthetbetrouwbaarheidsinterval aan. Tenslotteresteert eenniet verklarende toevallige grootheid c t. Dezeisgezien hetgespecificeerde theoretische modeleenstoringsterm, weI-ke nodig is om hetmodeltekunnen_{schatten, daar het model slechts}een_{gedeeltelijke} verkla-ringzal kunnen geven van dewerkelijkheid. Historisch bekeken isdegenoemdestoringsterm echtergeenszinstoevallig. Zo zal in een jaar metgrotesocialeonrustde_{arbeidsproduktiviteit} lagerkunnen zijn. Dit wordt dan in destoringsterm verdisconteerd, alsanderevariabelen dit niet doen. Het is de taak vande_{geschiedschrijving aan} deze"stochastische"_storingsterm

in-houd te geven. Ditstaat niet los van het kwantificerende van de_{modellen, maar} is hiermee onlosmakelijk verbonden. In die zin moetiedereonderzoekervantijdreeksenzichbewust zijn van de historische duiding van het residu van de_{schatting van het model.}

2.3. Economische bloei in het Victoriaanse tijdperk, 1855 - 1873.

Alvorens aan een meer systematische beschrijving van deze periode te beginnen, is het wellicht_{dienstig eerst die}gebeurtenissen onder de loep te nemen, welkevan incidentele aard warenen_mogelijkvanbetekeniswaren voordecyclischeontwikkeling van Groot-Brittanni6. In deeerste plaats denke men aan de invloedvan _{oorlogen, vervolgens}aan klimatologische invloeden, maar ooksociale- en _{politieke veranderingen moeten hierbij} de revue passeren.

In ditlicht gezien valtalseerste deKrimoorlog op (1854 - 1856), die vooral vaninvloed was op de staalindustrie en opdescheepsbouw.Van bijzondergrote betekenis voorde katoenin-dustrie wasde_{Amerikaanse Burgeroorlog (1861 - 1865).} Erontstondhierdooreentekort aan katoen, hetgeen eenprijsopdrijvend effect had. Andere oorlogen alsdeOostenrijks -Duitse Oorlog (1866) en de Frans-DuitseOorlog(1870) haddenrelatief weinig invloed opde Engelse samenleving. Naar analogie vande _{periode 1874 -} 1895,welkedeGrote Depressiewordt

ge-noemd, heeft men de_{periode 1850 - 1873} hetetiket "TheGreatVictorian Boom"

meegege-ven. Dit isdanvooral_{gebaseerd op hetverloop van}deprijzen. Onderstaande tabel laat zien, dat het beeld gedifferentieerder is dan de term "The Great Victorian Boom" aangeeft:

Enkele economische

indicatoren, gemiddelden

perperiode. 1856 - 1895.7)

Periode Groei reael netto

Werkloosheids-

Groei

prijs

na- Groei arbeids-nationaalprodukt percentage tionaal produkt produktiviteit

1856-1865 _2,2% 3,7% 0,7% 1,3%

1866-1873 3,2% 3,6% 1,1% 2,3%

1874-1884 1,5% 4,6% -1,7% 1,4% 1885-1895 2,9% 6,0% -0,4% 1,5% Aan de ontwikkeling van het prijspeil is inderdaad tussen detwee perioden een duidelijk verschil te zien. Dit geldtveelmindersterk voordegroei vanhet nettonationaal produkt. Het beeld hiervanwordt doorde_{ontwikkeling van} dearbeidsproduktiviteit bevestigd. Desituatie

op de arbeidsmarkt heeft daarentegen een duidelijke band met de ontwikkeling van het

prijspeil. Degemaaktetweedeling inde_{beide perioden laat zien, dat wat}de_{ontwikkeling van}

7) C.H. Feinstein,Nationaal Income Expenditure andOutput oftheUnited Kingdom, 1855 - 1965, 1972. T 4 - 7, T 54 - 60, T 124 - 127(eigenberekeningen).

de prijzen betreft er sprake is vaneenconstantemaarmilde inflatie tot 1873. Een_uitsplitsing

van de _{verschillende prijsindices geeft echter} een ander beeld: _{prijsstijgingen voor katoen,} maar dalingen voorandereprodukten alsbijvoorbeeld glas. 8)

Het was tot voor kort een _{vaststaand feit, dat het} de goudvondsten waren in Californi8 en Australia, die de _{leiding hadden bij} het_{wereldwijd economisch herstel in} het midden van de negentiende eeuw. 9) Het herstel wordt _{dan gebaseerd op de} "Kwantiteitstheorie" van _Irving Fisher. Deze leert dat de prijzen evenredig stijgen met de toename vande _{geldvoorraad bij}

een constante omloopsnelheid van het geld en een_{ongewijzigd produktieniveau mits de} pro-duktiefaktoren volledigzijn ingeschakeld. 10) Ook in deze periode zullen we overigens met een toename van de _{goudproduktie worden geconfronteerd (1884, Zuid-Afrika). In dezejaren van} de _{gouden standaard kunnen goudvoorraad} en _{geldhoeveelheid in dan adem worden} ge-noemd.

Church is van mening, dat de invloed van de toename van de_{goudhoeveelheid beperkt} was. Hij geeft hiervoorverschillende redenen. Zijn belangrijkste argument is een extra toena-me van de_{vraag naar geld, die} een _{groot deel van} het _{extra aanbod wegnam (verhoging} omloopsnelheid!) Deze _{extra vraag} werd veroorzaakt dooreen _{stijging van} de handel en de toenemende invloed van het bankwezen. Naast het direct monetaire _{effekt van de} goud-vondsten bestaat er nog een inkomenseffekt. Dit heeft via de internationale handel vooral in Engeland tot _{een belangrijke stimulans van de export aanleiding gegeven. Het merendeel} van de goudvondsten kwam hierdoor - indirect - in Engeland (en Frankrijk)

terecht. ") Via

braakliggendeproduktiefaktoren en een relatief _{lage rentestand werd hierdoor} de economie gestimuleerd.

Bekijken we degroei van het nationaal produkt aan de hand van _{figuur 2 uit}dit hoofdstuk dan _valt, behalve een_{duidelijke piek in 1870,} een _tamelijkvlak _{patroon op.} De oorzaken van deze _{voortdurende economische groei zijn niet eenvoudig te achterhalen. Zo worden in dit} verband veleinvloedsfaktoren _aangedragen als: _{spoorwegen, bouwindustrie, winstinflatie en}

de internationale handel. 12) Volgens sommigen is de invloed van despoorwegen varstrek-kend geweest. De betekenis van de_spoorwegen is _{belangrijker dan het transporteffekt}

al-leen. Destimulans, die bijvoorbeeld van de_{staalindustrie uitging} isaanzienlijk. Murphy gaat

zover, dat hij voor de periode 1830-1873 de rol van de spoorwegen centraal stelt in de

ontwik-keling van het Verenigd Koninkrijk. En hoewel na 1850de _{"Railway mania's" voorbij waren,} werden _{toch jaarlijks voor duizend of meerkilometers nieuwe spoorwegen opde tekentafels} gelegd. 13) In een kwantitatieve studie rekent Hawke ons voor, dat het nationaal inkomen in deze periode rond 10% lager zou zijn geweest, alsde spoorwegen niet bestaan zouden

heb-ben! 14) Debetekenis van de spoorwegen voorhet openleggen van nieuwe binnenlandse- en buitenlandse markten is wellicht het_{duidelijkst in deze periode. Dit} wordtdan vooral veroor-zaakt door het feit, dat nieuwe voedselproducenten en afzetmarkten voor Engelse produkten

een betere bereikbaarheid _{kregen voor}dewereldhandel. Een _{gelijksoortige stimulans ging uit}

van de _{opening van het Suez-kanaal (1869).}

Er bestaat een nauwe band tussen vervoermogelijkheden en ruimtelijke inrichting. Was

men vddr het bestaan van de spoorwegen verplicht in de directe omgeving van zijn

werk-8) R.A. Church. op.cit.. biz. 14.

91 J.D. Chambers. TheWorkshop of_{the World, 1961, biz. 3}

10) S. Korteweg en F.A.G. Keesing, Het Moderne Geldwezen, 1967, biz. 79 e.v. 11) R.A. Church, op.cit., biz. 22-25.

12) Y.S. Brenner, A short History_{ofEconomic Progress, 1969, biz 21 e.v.}

13) B. Murphy.A History ofthe British Economy, 1740-1970, 1973, biz.514-534.

plaats te gaanwonen, doorde aanleg van spoorwegen werd het suburbane wonen mogelijk gemaakt. De _{ontwikkeling van} het spoorwegstelsel rond Londen is niet los te denken van de mogelijkheden, diegeschapen werden voorde woningbouw. 15) Deze suburbanisatie, die ook in andere stedelijkeagglomeratiestot stand kwam, men denkeaan Liverpool en Glas-gow, hieldeendirecte stimulering in van de _{woningbouw. Andere}faktoren, die de woning-bouw in _gunstigezin hebben beinvloed, zijn de _{rentestand geweest,} de bevolkingsgroei en bijvoorbeeld de_{ontwikkeling van} het prijspeil van _{woningen. Met} de woningbouw en de

spoorwegen zijn eveneens twee zeer belangrijke onderdelen van de investeringsbedrijvi g-heid uitdeze periodeaangeduid. In onderstaande tabel is voor een _{aantal jaren} de investe-ringsquote gegeven (investeringen gedeeld door nationaal inkomen).

Ontwikkeling van de bruto-investeringsquote. 1855-1914 16)

Periode Bruto investeringsquote 1855 - 1865 6,8% 1866 - 1873 7,5% 1874 - 1884 7,9% 1885 - 1895 6,3% 1896 - 1904 9,4% 1905 - 1914 6,8%

Aandehoogte vandeinvesteringsquoteis, zekernavergelijking vandecijfers voor de on-derhavige periode met die van de Grote Depressie, te zien dat de hoogconjunctuur andere oorzaken had dan eensterke stijging van de_{investeringsbedrijvigheid. Er is bij} de investerin-gen tot 1885eigenlijk vaneentamelijk stabiel percentage sprake.

De politiek van vrijhandel is volgens Mathias vangrote invloed geweest op de economi-sche ontwikkeling. Na 1840 werden de invoerrechten in _{Engeland op} veel _produkten afge-schaft. Van werkelijk belang wasechterde _{opheffing van}de rechten op voedingsmiddelen. Hierdoordaalden devoedselprijzen en daardevraag naar voedselinelastisch is, betekent dit

het optredenvaninkomenseffekten doorde_{relatieve prijsveranderingen.} Opeconomisch ter-rein kan -integenstelling totvele andereprobleemgebieden alssocialeomstandigheden - de economische politiek omschreven worden als eenvan "laissez-faire". '7)

De vrijhandel werd definitief rond 1860 toen Engeland het Cobdenverdrag met Frankrijk sloot. Hierbij stond, naast de afschaffing van de invoerrechten, de meest-begunstigings-clausule centraal. De wereldhandel had veel baat bij de _{mondiale overgang op} de _gouden standaard. 18)

Nauw verwant aan de _{ontwikkeling van} de internationale handel zijn de buitenlandse in-vesteringen. Hierbij is de _{inflatie vooral van belang. Prijsstijgingen voor} Engelse produkten (machines, staal en kolen!), die geaxporteerd werden, leidden directtot kapitaalexport voor de financiering vandebenodigde leningen. Na 1850 kwam er nog eenandere vorm van kapi-taalexport op gang en weIdedirecte investering inhetbuitenland-vaakbinnen het imperium. 15) C.J. Prins, De vraag naaropenbaar vervoer per spoorin Engeland, 1856-1965, MaandschriftEconomie, 1976,

biz. 427 e.v.

16) C.H. Feinstein,1972,op.cit.,biz. T 4 -7, T 14 - 15 en T 85 -89, eigenberekeningen.

17) P. Mathias, The First Industrial Nation, An Economic HistoryofBritain, 1700-1914, 1975, biz. 301-303. A.J.Taylor, "Laissez-faire" and State InterventioninNineteenth Century Britain, 1972, biz. 53 e.v.

18) p.1._{Cottrell, British}OverseasInvestment inthe Nineteenth Century, 1975, biz. 28-29.

Vanniet geringe betekenis voorde_{kapitaalontvangsten uit} het buitenland wasde diensten-balans. Hier moeten weonsdirectdescheepvaart als_{belangrijkste}faktorvoorstellen. De fi-nanciering vande Europese-en Amerikaanse spoorwegen lagvrijwel geheel in Engelse han-den. Ophunbeurt zorgdendespoorwegen weer voordemogelijkheden tothet ontstaan van exportindustriei#n in het buitenland (vleesen landbouwprodukten) in _{ArgentiniO en} koffie in

Brazilia!). Vrijwel ontoegankelijke gebieden werden nu_{opengelegd. Er is}eenduidelijke relatie tussentotale exporten, kapitaal-exporten ende_{investeringen in}het buitenland.

Industrialisa-tie in en buiten _Europa werd bijzonder gestimuleerd door de Britse _{kapitaal-exporten. Zo} werdeengroot deel vande aanleg vanspoorwegenin_ArgentinitbdoorEngelseinvesteringen mogelijk gemaakt. Hetzelfdegeldt voor deindustrialisatie in _Egypteen India. _Belangrijke in-vesteringen vonden ook plaats in Peru en Turkije. De financiale stroom naarde _Verenigde Staten werd slechts doorde _Burgeroorlog onderbroken. 19)

McCIoskey geeft in een kwantitatieve analyse van het Victoriaanse tijdperk aan, dat het

buitenlandse investeringen geweest zijn, die degroei van de eigeneconomie hebben bena-deeld. Binnenlandse investeringen zouden in zijn ogen maar voorde Engelseeconomie heb-benbetekend. Hoewelzijnanalyse meer get#nt is op devolgende subperiode, gaat zijn argu-mentatie ookin belangrijke mate voordit tijdvak op.20) Kennedywerpt nog meervragen op,

maar concludeert met de interessante zinsnede: "... foreign investment must be given a

pro-minent ro/e...", als hijhetheeft overde_{ontwikkeling van}eeneconomisch model om de ver-schillende hypotheseste testen. 21)

Het is_{duidelijk, dat} de_{ontwikkelingen in} de _{richting van vrijhandel,} de_{uitbreiding van de} handelsmogelijkheden doorhet openleggen van nieuwe markten en degrote kapitaalexport van Engelandbelangrijke elementenzijngeweest voorde_{economische groei in}dezeperiode. Sociale omstandigheden zijn inhetVictoriaansestelsel_{weinig stabiel gebleven.} De

ontwik-keling naareen parlementaire democratie staat hierbij voorop. Tevenszien we,dat geleidelijk aan de klasse van arbeiders gaat ontstaan, aanvankelijk met een nog geringe bewustheid overde mogelijkheden van eigen macht dooreen verdergaande organisatie. Deeerste vak-bond voorindustrie-arbeidersontstond in 1872/73 met destichting van de bond voor arbei-ders inde_{gasindustrie. Dit was}deeerste bond voor_laaggeschoolde arbeiders, diezich gelei-delijkaan,evenals hunmeergeschoolde landgenotenaleerder hadden_{gedaan, gingen} orga-niseren. 22)

Ook het probleem vandelevensstandaard van de_{bevolking trekt al lang}deaandacht. De invloed van de werkloosheid en van de _{bewegingen van} het _{prijsniveau zijn} hiervoor van grootbelang. Wil ergeen sprake zijn van winstuitholling, dan moet deruimte voorde reale loonstijging worden gedicteerd doordeproduktiestijging per hoofd vande_{aktieve bevolking.} Church verbaast zich over het feit, dat arbeidsproduktiviteit en _{re6le lonen geen} parallel ver-loop hebben. n)

In demeeste industriean ging het aantalgewerkte uren gestaagomlaag. Was dit in de tien jaar tussen 1850 en 1860een dalingvan enkeletienden van procenten, tussen 1860 en 1870 bedroeg deze dalingenkele_{procenten. Dit}houdt in, datde _{produktiviteitsstijging per} werk-bare tijdeenheid in feite hoger is dan de geaggregeerde cijfersaangeven. 24) Het is helaas niet mogelijk precies per jaarde gewerkte manuren vast te stellen.

19) P. L. Cottrell, op.cit.,biz. 27-39.

20) D.N. McCIoskey, DidVictorian Britain Fail?, Economic History Review, 1970,biz. 446-459.

21) W.P. Kennedy, Foreign Investment, Trade and Growth in the United Kingdom,1870-1913, Explorations in

Eco-nomicHistory, Vol. 11,1974, biz. 439-440.

22) H. Pelling, AHistoryofBritish Trade Unionism, 1971, biz. 33-80. 23) R.A. Church, op.cit., biz. 74.

24) M.A. Bienefeld, Working HoursinBritish Industry, An Economic history, 1972,biz. 89-106.

De vooruitgang inde reale lonen komt goedtot uiting in deontwikkeling van de armen-zorg. Hierbij is dan nietalleen _{het uitgegeven bedrag aandirecte hulpverlening} van belang, maar ook het percentage van de_{bevolking, dat onder} deze_{armenzorg viel. Was het} aantal van deze_{behoeftigen in 1850 nog 5,7% van} de_{totale bevolking, in 1860 was}dit_{gedaald tot}

4,3%. Bij de bestrijding van dearmoedewasenerzijds destijging van het rede loon een re-medie, anderzijds speelde het regelmatig ontvangen van een _{inkomen hierbij} een _vrijwel even grote rol. 25)

Vandirecte betekenis voorde_{economische ontwikkeling op korte termijn is het onderwijs} nooit geweest. De kwaliteit van het _{onderwijs en het}aantal _{leerlingen, dat goed onderricht} kreeg zijnvooralvaninvloed opde_{groeipotenties opde langetermijn. Gingen er in 1850 rond} 250.000 kinderen naar een vorm van lager onderwijs, in 1870 was dit opgelopen tot

1.250.000. Ook het aantal _{leerlingen per onderwijskracht bewoog zich in een} zeer_gunstige richting. In 1855warener_{gemiddeld ruim} 125kinderenperonderwijzer,vijftienjaar later was

ditaantalgedaald tot 85. 26)

In de beschrijving van dit tijdvak is tot nu toeaan interessant_{onderdeel over het hoofd} ge-zien. Dit betreftdesterkcommercii#el_getintecrisis van 1866. Op het hoogtepunt, of zo men wil het dieptepunt, vandezecrisis was de rente z6 laag, dat dezegeenenkele vorm van belo-ning voor het beschikbaarstellen van _{kapitaal inhield. Investeringen in de zin} van beleggin-gen, zelfs dieop langeretermijn,moesten het afleggentegen derente, die men in het buiten-land kon krijgen. Even tevoren echter had de rente op een ongekend hoog niveau gestaan van meer dan 10%. De heersende _{speculatiegolf kwam hiermee tot een eind. Opvallend is}

het feit, datdeze ommekeer gepaard ging meteenomslagpunt inde prijsbeweging. 27) Ver-melding verdient ookde_{plotselingestijging die in} 1867_{optreedt in} deliquiditeitsquote. 28) De crisis van 1866heeftderhalveook _{monetaire gevolgen.}

Hoewel deze_{periode te boek staat als een}van continue groei, waarbijwordtgedacht aan eenopgaande lange golf, moetbedachtworden, datdeze groeiallerminst afsteekt bij die van andere perioden (ziefiguur 2). De_{jaren 1850-1873}kunnen_{wellicht beter worden gekenmerkt} doorde heersendeeconomischestabiliteit in _{eigen land, waarbij}de positie ten opzichte van het buitenlandineconomischen_{politiekopzicht vooralsnog onaantastbaar was. Dit zal in de} komende perioden snelveranderen.

2.4. De "Victoriaanse Neergang", 1874-1895.

Bij eeniodeling vaneentijdperk isdescheidingvan invloedsfaktoren nooitscherp te trek-ken. Hetzal _{derhalve geenverwondering wekken, dat een deel van} de_{eerder gesignaleerde} krachten ook nu nog werkzaam blijken te zijn. Allereerst is het _{echter goed om na te gaan} welke grote (exogene) stotendeeconomie in dezeperiode heeft moetenondergaan.

Oorlogen meteen _{grote aktieve betrokkenheid} van Groot-Brittannia kentdeze periode ei-genlijk niet, of het zoude_{veroveringvan Nigeria moeten zijn (1884 - 1886).} Zeerbelangrijke, buiten het economisch leven liggende zaken, zijnverder moeilijk aantewijzen. Wellicht dat van de _{klimatologische omstandigheden in} deze decennia wat meer invloed uitging, maar

hierop_wordtnogverder in dezeparagraaf teruggekomen.

25) M.E. Rose,The Reliefof_{Poverty, 1834-1914, biz. 15-18.}

261 B.R. Mitchell, European_{Historical Statistics, 1750-1970,1975,}biz.767-768.

27) R.A. Church, op.cit.,biz. 46 e.v.; B. Murphy, op.cit.,biz. 520 e.v.

28) B.R. Mitchell and Ph. Deane,AbstractofBritish Historical Statistics, 1971, biz. 444-446;

C.H. Feinstein, op.cit. biz. T 4 en T 125.

In de voorgaande paragraaf kon al de _{conclusie worden getrokken, dat, gemeten aan de} ontwikkeling van het nationaal produkt,de _{neergang slechts in}deeerstehelft van de onder-havige periodeals_zodanig kanworden onderkend. Daarnaast_{blijkt weI}de_{ontwikkeling van} het prijsniveau een in het oog lopende uitschieter te zijn. In onderstaande tabel is voor een aantal mogelijke relevante_grootheden het _{verloop in} de_{jaren 1874 -} 1895nagegaan.

Enkele

economische indicatoren.

gemiddelden per periode. 1874-1895. 29)

Groei reeel _{Groei prijs} Groei reale Werkloos- Groei Periode

netto

natio- nationaal bruto inves- heid in %

wereld-naal _{produkt produkt teringen} handel

1874-1882 _{1,8% -1,7% 3,0% 4,4% 4,2%}

1883-1890 _{2,7% -0,6% 0,3% 5,9% -0,6%} 1891-1899 2,6% -0,1 % 1,3% 4,6% 2,3%

Inbovenstaandetabel is de_{periodisering van}dekortegolfaangehouden. Allereerst valt op dat_{de gekozen indeling voor}de _{lange golf} de _{ontwikkeling van}de _{korte golf nietvolgt,} na-melijk 1895_{versus 1899! Op} het eerste _{gezicht lijken} de verschillen tussen de _{perioden niet} erg groot, maar als de in _{beschouwing genomen faktoren}alle _{gelijk verdisconteerd worden,} kan mentoch stellen datde jaren 1883-1890duidelijkin_{mineur zijn.} Het_{lijkt waarschijnlijk dat} de term "DegroteDepressie"gebaseerd is op deprijsbewegingen, hoewel ook in het verloop van de prijzen voor afzonderlijke produkten afwijkendepatronen te onderkennen zijn. 30).

Concentreren we ons _{voorlopig op} de determinanten van de _{"prijsconjunctuur". De} oudste verklaringsgrond voor het _{verloop van de prijzen} wordt gevormd door de al eerder aangehaalde "Kwantiteitstheorie". In deze_{gedachtengang stonden} de _goudvondsten cen-traal. In_{chronologische volgorde waren dat:} 1884_{Witwatersrand, 1886 Trek} naarTransvaal en 1896 Trek naar Klondijke. 31)De_{ontvouwde idee was, dat}degroei vandegeldhoeveelheid steeds _{achter bleef bij die van}de_{produktie, waardoor noodgedwongen de prijzen} moesten dalen. De deflatoire tendens kwam mede op naam vande overgang vanvele landen op de

gouden standaard in het begin vande_{jaren '70}(1873 Duitsland!) Hierdoorsteeg degoudprijs en ontstondeen _{neerwaartse druk op}de_{prijsniveau's.} De_{algemenegeldigheid van dit}

theo-retische concept is al sinds geruime tijd aan twijfel onderhevig. Deze twijfel is vooral

ver-woord door Gibson en derhalve door Saul genoemd de"Gibson-paradox". Dezehoudt ons

voor, dat ineen periode, waarinerkennelijkeen_{schaarste aan geldaanwezig is, ook}derente zich in een_{opwaartse richting moet bewegen. In} de_{praktijk blijkt} zichechtereen

omgekeer-de ontwikkeling voor te doen. Er zijn _echter ook argumenten te _{vinden, die} de Gibson-paradox minderparadoxaal maken, zoals depolitieke stabiliteit, de_afwezigheidvan_grote mi-litaire conflicten,detoegenomeneffici8ncy van het bankwezen en hetontstaan van een we-reldmarkt meteen stijgendevraag naar geld. 32)

In de_{vorige paragraaf is}dewinstinflatieeven_{aangeroerd. In de onderhavige periode heeft} de deflatoire tendens een -aantoonbare- uitholling vande winsten tot gevolg. Drukken we

de winsten uit alseen_{fractie van het nationaal inkomen, dan laatde periode 1874 - 1895 een}

29) C.H. Feinstein, 1972.op.cit., biz. T 4-7,T 5 4- 60, T 124 - 127, T 8 5- 87, enJ.Tinbergen, Business Cycles in the United Kingdom, 1870 - 1914, 2nd edition, 1951,tableA,eigen berekeningen.

30) S,B. Saul, The Myth of theGreat_{Depression, 1873 - 1896, 1969, biz. 9-15.} 31) W. Ashworth, An Economic HistoryofEngland, 1870 - 1939,1972, biz. 173. 32) S.8. Saul, op.cit.,biz. 18.