De wereldproblematiek gezamenlijk aanpakken
I
n de eenentwintigste eeuw zullen de meeste basisveronderstellingen over onze economie niet meer blijken te kloppen. De twintigste eeuw maakte een einde aan de Europese dominantie van de wereldpolitiek en de economie. De eenentwintigste eeuw zal een einde maken aan de Amerikaanse dominantie.Nieuwe machten, zoals China, India en Brazilië, zullen blijven groeien en hun stem steeds vaker laten horen op het wereldtoneel. Er zal echter nog veel meer veranderen dan een nieuw evenwicht in economische en politieke macht tus- sen de verschillende wereldpartijen. De problemen op het gebied van duurzame ontwikkeling, zoals bescherming van het milieu, stabilisatie van de wereldbevol- king, verkleining van de kloof tussen arm en rijk en beëindiging van de extreme armoede, zullen een centrale rol gaan spelen. Wereldwijde samenwerking moet voorop komen te staan. Het idee van concurrerende natiestaten die vechten om markten, macht en natuurlijke hulpbronnen is niet meer van deze tijd. Het idee dat de Verenigde Staten via dreigementen en aanvallen veiligheid kunnen garan- deren, is onterecht en uiteindelijk onhoudbaar. De wereld is veel te dichtbevolkt en veel te gevaarlijk geworden voor nog meer ‘machtsspelletjes’ in het Midden- Oosten of in andere regio’s.
De belangrijkste uitdaging van de eenentwintigste eeuw is het accepteren van de realiteit dat de mensheid een gemeenschappelijk lot heeft op een dichtbevolkte planeet. Dat gemeenschappelijke lot vereist nieuwe vormen van wereldwijde samenwerking, een fundamenteel punt dat zo voor de hand ligt dat de meeste wereldleiders dit nog steeds niet inzien of accepteren. De afgelopen tweehonderd jaar hebben de technologie en de demografie steeds vooruitgelopen op het die- pere maatschappelijke inzicht. Industrialisatie en wetenschap leidden tot veran- deringen in een tempo dat nog nooit eerder is vertoond in de geschiedenis van de mensheid. Filosofen, politici, kunstenaars en economen proberen continu een beeld te scheppen van de maatschappelijke omstandigheden van hun tijd. Onze maatschappelijke filosofieën lopen echter continu achter op de realiteit van het moment.
In de afgelopen vijfenzeventig jaar begonnen de meeste succesvolle landen geleidelijk te beseffen dat hun eigen burgers een gemeenschappelijk lot deelden.
Hierbij was de actieve rol van de overheid nodig om te garanderen dat elke burger
14 r De wereldproblematiek gezamenlijk aanpakken
(via openbaar onderwijs, openbare gezondheidszorg en een basisinfrastructuur) de kans en de middelen kreeg om productief aan die maatschappij deel te kunnen nemen. Zo kon de gevaarlijke aantasting van de fysieke omgeving door de maat- schappij worden ingedamd. Deze activistische filosofie, die ervan uitgaat dat de zelforganiserende mechanismen van een markteconomie in goede banen moeten worden geleid door overkoepelende principes van maatschappelijke rechtvaar- digheid en milieubeheer, schiet op wereldniveau helaas nog tekort.
In de eenentwintigste eeuw zal onze wereldmaatschappij tot bloei komen of ten onder gaan. Dit is afhankelijk van het feit of we in staat zijn een gemeenschap- pelijke grondslag te vinden voor de hele wereld, gebaseerd op een pakket geza- menlijke doelstellingen en praktische methoden om deze grondslag te realiseren.
De druk van de schaarse energiebronnen, de toenemende milieubelasting, een stijgende wereldbevolking, de massale legale en illegale migratie, de verlegging van economische macht en de enorme ongelijkheid van inkomen is te groot om deze alleen over te laten aan marktmechanismen en onbelemmerde geopolitieke concurrentie tussen naties. De stijgende spanningen kunnen gemakkelijk leiden tot een conflict tussen samenlevingen en dit zou heel goed wel eens ons laatste en allesvernietigende conflict kunnen zijn. Wereldwijd moeten we dezelfde belang- rijke lessen leren die succesvolle maatschappijen geleidelijk en schoorvoetend hebben geleerd om binnen de eigen landsgrenzen een vreedzame oplossing voor deze problemen te vinden.
Zelfs binnen de landsgrenzen was het niet gemakkelijk om deze samenwerking van de grond te krijgen. In de eerste eeuw van de industrialisatie werden Engeland en andere vroeg-industrialiserende landen gekenmerkt door slechte maatschap- pelijke omstandigheden waarin individuen en gezinnen voornamelijk aan hun lot in het nieuwe industriële tijdperk werden overgelaten. In de werken van Charles Dickens en Friedrich Engels worden we nog steeds herinnerd aan de gruwelen uit die tijd. Geleidelijk en bij vlagen begonnen de eerste industrialiserende samenle- vingen in te zien dat ze hun armen niet gewoon aan hun lot konden overlaten in ontbering, ziekte en honger zonder dat dit zou leiden tot criminaliteit, instabiliteit en ziekte voor de hele samenleving. Geleidelijk en na enorme politieke druk wer- den vanaf ongeveer 1880 regelingen voor sociale zekerheid en pensioenoverdracht1 voor de armen ingevoerd, als middelen om vrede en welvaart te bereiken in de maatschappij. Ongeveer vijftig jaar geleden begonnen veel landen te beseffen dat hun lucht, water en land ook intensiever moesten worden beheerd voor het alge- mene welzijn van hun burgers in het industriële tijdperk. De armste wijken in een stad mochten geen stortplaats worden voor giftig afval, want de rijke stadswijken hadden daar ook onder te lijden. Zware industrie leidde tot verontreiniging van de lucht en het water. Industriële verontreiniging in de ene regio kon via wind,
regen en rivieren honderden kilometers stroomafwaarts terechtkomen en bossen, meren, waterrijke gebieden en waterreservoirs aantasten.
Het maken van landelijke afspraken was het moeilijkste in landen als de Ver- enigde Staten, verdeeld door ras, godsdienst, etniciteit, klasse en nationaliteit (autochtonen versus immigranten). Systemen voor sociale zekerheid bleken het effectiefst en populairst te zijn in etnisch homogene landen, zoals Scandinavië, waar de belastingbetalers ervan uitgingen dat ze met dit geld ‘hun eigen volk hielpen’. De Verenigde Staten, raciaal en etnisch het meest verdeeld van alle rijke landen, zijn ook het enige rijke land dat geen nationale ziektekostenverzekering heeft. Zelfs binnen de landsgrenzen van verdeelde samenlevingen hebben men- sen het moeilijk om aan het idee te wennen dat ze dezelfde verantwoordelijkheid en hetzelfde lot hebben als anderen die een ander inkomen, een andere gods- dienst, of vooral een ander ras hebben.
Maar toch moet het besef dat we dezelfde verantwoordelijkheid hebben en hetzelfde lot ondergaan als anderen aan de andere kant van de maatschappelijke kloof internationaal worden, zodat de wereld als geheel een duurzame ontwikke- ling kan garanderen in alle landen van de wereld. Geen enkel land mag in extreme armoede achterblijven of als stortplaats voor giftig afval worden gebruikt, want dan zal ook de rest worden bedreigd en er onder lijden. Een dergelijke wereld- wijde samenwerking lijkt misschien erg idealistisch. Het heersende unilateralisme van de Verenigde Staten lijkt voor velen een onvermijdelijk kenmerk van een wereldpolitiek waarin politici worden gekozen door de eigen bevolking in plaats van door een wereldelectoraat. Een belangrijk thema van dit boek is echter dat met wereldwijde samenwerking in allerlei vormen in het verleden goede resulta- ten zijn behaald. Deze zijn voornamelijk te danken aan het feit dat goed geïnfor- meerde nationale electoraten wereldwijde samenwerking ondersteunen wanneer ze inzien dat dit in hun verlichte eigenbelang is en essentieel is voor het welzijn van hun kinderen en kleinkinderen. We hoeven de wereldwijde samenwerking dan ook niet opnieuw uit te vinden, maar deze alleen op te frissen, te moderni- seren en uit te breiden.
Valkuilen vermijden
De wereld is inderdaad in staat zichzelf te redden, maar alleen wanneer we de gevaren die de gehele mensheid bedreigen, op de juiste manier identificeren.
Hiervoor moeten we onze aanhoudende concurrentiestrijd even vergeten om de problemen te evalueren waarmee we allemaal worden geconfronteerd. Het hui- dige ecologische, demografische en economische traject van de wereld is onhoud-
16 r De wereldproblematiek gezamenlijk aanpakken
baar. Wanneer we op de oude voet verdergaan, worden we met sociale en ecolo- gische crisissen geconfronteerd die rampzalige gevolgen zullen hebben. Er zijn vier oorzaken voor deze potentiële crisissen:
De druk van de mensheid op de ecosystemen en het klimaat zal, tenzij deze r
aanzienlijk wordt verminderd, tot gevaarlijke klimaatveranderingen, massale uit- sterving van soorten en de vernietiging van essentiële levensondersteunende functies leiden.
De wereldbevolking blijft gevaarlijk snel stijgen, vooral in de regio’s die het r
minst in staat zijn een stijgende bevolking te absorberen.
Een zesde van de wereld zit vast in extreme armoede die niet afneemt door r
de wereldwijde economische groei. De armoedeval leidt tot tragische ontberingen voor de armen zelf en grote risico’s voor de rest van de wereld.
We raken verlamd door het proces van het oplossen van wereldwijde
r proble-
men en worden tegengehouden door cynisme, defaitisme en verouderde instel- lingen.
Deze problemen gaan niet vanzelf weg. Een wereld van onbeperkte marktwerking en concurrerende natiestaten biedt geen automatische oplossingen voor de ern- stige en steeds grotere problemen. Ecologische omstandigheden zullen slechter in plaats van beter worden door de snelle economische groei die in het grootste deel van de wereld plaatsvindt, tenzij die groei met actief overheidsbeleid wordt gekanaliseerd naar (duurzame) technologieën waarbij natuurlijke hulpbronnen worden gespaard. Voor de overgang van een hoog naar een laag vruchtbaarheids- cijfer (geboortecijfer), noodzakelijk voor een lagere bevolkingsgroei, moeten gezamenlijke overheidsmaatregelen worden genomen om sturing te geven aan persoonlijke en vrijwillige keuzes op het gebied van vruchtbaarheid. Met alleen marktmechanismen kan er geen einde worden gemaakt aan de armoedeval. En omdat het ons maar niet lijkt te lukken om de wereldproblemen op te lossen, voeren we zelfs de voor de hand liggende, zinvolle oplossingen niet uit die recht voor onze neus liggen.
Door naar de toekomst te kijken, verstandiger om te gaan met natuurlijke hulpbronnen en de haalbare winst op basis van wetenschap en technologie te maximaliseren, kunnen we de wereld op een traject zetten naar welvaart die de komende tientallen jaren de hele wereld kan bereiken. Wereldwijde welvaart hoeft niet te worden beperkt door oprakende natuurlijke hulpbronnen. De wereldeco- nomie hoeft geen overlevingsstrijd te worden tussen rijke en arme landen. De ernstigste gevaren kunnen worden afgewend als we effectief samenwerken. In de komende decennia kunnen de volgende vier doelstellingen worden bereikt:
Voorwoord 7
Lijst van afkortingen 9
Deel 1 Nieuwe economie voor de eenentwintigste eeuw 11
1. De wereldproblematiek gezamenlijk aanpakken 13
2. Onze overbevolkte aarde 27
Deel 2 Milieuduurzaamheid 65
3. Het antropoceen 67
4. Wereldwijde oplossingen voor klimaatverandering 92
5. Onze waterbehoeften veiligstellen 125
6. Een thuis voor alle soorten 148
Deel 3 De demografische uitdaging 165
7. Wereldwijde bevolkingsdynamiek 167
8. Voltooiing van de demografische transitie 192
Deel 4 Welvaart voor iedereen 213
9. De strategie van economische ontwikkeling 215
10. Ontsnappen uit de armoedeval 237
11. Economische zekerheid in een veranderende wereld 263
Deel 5 Wereldwijde problemen oplossen 277
12. Heroverweging van buitenlands beleid 279
13. Wereldwijde doelen bereiken 298
14. Eendracht maakt macht 319
Dankbetuiging 347
Noten 353
Documentatie 365
Register 375
