A Tale of Two Cell Factories
Neef, Jolanda
DOI:
10.33612/diss.99279788
IMPORTANT NOTE: You are advised to consult the publisher's version (publisher's PDF) if you wish to cite from it. Please check the document version below.
Document Version
Publisher's PDF, also known as Version of record
Publication date: 2019
Link to publication in University of Groningen/UMCG research database
Citation for published version (APA):
Neef, J. (2019). A Tale of Two Cell Factories: Heterologous protein secretion in Bacillus subtilis and Lactococcus lactis. University of Groningen. https://doi.org/10.33612/diss.99279788
Copyright
Other than for strictly personal use, it is not permitted to download or to forward/distribute the text or part of it without the consent of the author(s) and/or copyright holder(s), unless the work is under an open content license (like Creative Commons).
Take-down policy
If you believe that this document breaches copyright please contact us providing details, and we will remove access to the work immediately and investigate your claim.
Downloaded from the University of Groningen/UMCG research database (Pure): http://www.rug.nl/research/portal. For technical reasons the number of authors shown on this cover page is limited to 10 maximum.
Chapter 10
Dankwoord ‐ Acknowledgements
Curriculum vitae
List of publications
Dankwoord ‐ Acknowledgements
Goh, toch gek hoe het kan gaan. Ik heb altijd gezegd: “Promoveren? Nee joh, dat is niks voor mij.” En nu zit ik hier een dankwoord voor mijn proefschrift te schrijven. Ondanks dat ik jaren heb gedacht dat het niets voor mij zou zijn, ben ik ontzettend blij dat ik dit traject in ben gegaan. Ik heb ontzettend veel geleerd, gedaan en beleefd. Hiervoor wil ik graag een aantal mensen speciaal bedanken. Als eerste wil ik graag mijn promotor Jan Maarten van Dijl bedanken. Al verschillende keren hadden we het gehad over een eventueel promotietraject maar ik hield dit altijd een beetje af, of een project was ongeschikt. Na het afronden van het TIPharma project, en het uitblijven van een vervolgproject, kon ik bij de Klinische Virologie aan de slag als analist (Alex Freidrich en Bert Niesters en collega’s, veel dank daarvoor!). Doordat ik uit mijn vertrouwde onderzoeks‐omgeving werd gehaald kwam ik erachter hoe erg research en de Moleculaire Microbiologie verweven zijn met mijzelf. Hierdoor realiseerde ik mij ineens dat ik inderdaad een promotietraject in wilde. Ik weet nog dat we in je kamer zaten en over het project met Genencor spraken, wat je zeer waarschijnlijk toegekend zou krijgen. Dat zou wel wat voor mij zijn, was je idee. Je hield me op de hoogte en na een paar maanden konden we van start. Het bleek inderdaad een schot in de roos. Heel erg bedankt voor je vertrouwen, al was het even acclimatiseren toen bleek dat ik bij de start van de (radioactieve) pulse chase labeling experimenten zwanger was. Wat een timing… Gelukkig benaderde je dit heel positief, zoals je dit van nature met (bijna) alles doet, en hebben we het project met wat hulp van de grond kunnen tillen. Dit heeft een patent en een paar mooie hoofdstukken in dit proefschrift opgeleverd. Zonder jouw hulp (inclusief de ‘time‐management’ en ‘chasing’ in het isotopenlab), positieve instelling en vertrouwen zou dit proefschrift niet mogelijk zijn geweest. Heel hartelijk dank daarvoor. Ik heb ontzettend veel zin om de komende jaren bij de Molbac groep en vooral ook bij het Bacillus werk betrokken te blijven. Ik ben ontzettend blij dat die mogelijkheid er ook daadwerkelijk is. Ook wil ik graag mijn co‐promotor Girbe Buist graag bedanken. We kenden elkaar natuurlijk al van de Moleculaire Genetica groep (nog in het mooie Biologisch Centrum in Haren), waar ik mijn stage had gelopen voor het HLO en een tijdje als analist had gewerkt. Ik weet nog goed dat ik als beginnend HLO‐ student een rondleiding van je kreeg op het lab in Haren en je vertelde dat jij als analist een promotietraject had doorlopen. Dit heeft denk ik het eerste zaadje geplant; weten dat het mogelijk is om ook als analist te promoveren. We kwamen elkaar weer tegen bij de Molbac groep. Daar hebben we samengewerkt aan het TIPharma project, waar ik als Research analist nauw bij betrokken was. Ook hebben we verschillende practica samen gegeven voor de Geneeskunde en LST studenten. Je bent altijd enthousiast en hebt veel ideeën om nieuwe projecten te starten. Heel erg bedankt voor deprettige overleggen en fijne samenwerking. Wat hebben we een uren achter de computer zitten puzzelen om de introductie van dit boekje goed te krijgen! Heel erg bedankt. Op deze plek wil ik ook graag de leden van de leescommissie, Prof. Jan Kok, Prof. Dirk‐Jan Scheffers en Prof. Douwe van Sinderen, hartelijk danken voor het beoordelen van mijn proefschrift. Ook veel dank voor mijn fantastische paranimfen, Sjouke en Rocío. Sjouke, onze eerste samenwerking 12 jaar (!) geleden betrof de aanschaf van een microtiterplaat reader die ook fluorescentie kon meten. Uiteindelijk heeft dit geleidt tot de aanschaf van drie readers die nog steeds zeer frequent gebruikt worden en tot veel publicaties hebben geleid. Nadat je een tijdje bij Westburg had gewerkt, kwam je weer terug op het oude nest/lab en zijn we meer gaan samenwerken. Ik vind het altijd erg gezellig met je en we hebben waardevolle discussies die gaan van de beste tactiek om een goede deal te krijgen met een verkoper, tips en tricks met betrekking tot het Bacillus werk, tot het opvoeden van onze kinderen. Ik vind het heel fijn dat je mijn paranimf wilt zijn op deze belangrijke dag en ik hoop dat we nog een tijd samen mogen werken.
Rocío, ik weet dat je heel graag Nederlands wilt leren en het ook heel goed beheerst, dus ik heb
besloten om mijn dankwoord aan jou ook in het Nederlands te schrijven. Een paar jaar geleden kwam je binnen bij de Molbac groep als mijn nieuwe studente. Tijdens ons eerste gesprek, samen met Jan Maarten, dacht je dat het een goed idee was om de details van het project waaraan je zou gaan werken met zijn tweetjes op een avond in de kroeg te bespreken. Dit voorstel zal ik niet snel meer vergeten. Op dat moment reisde ik dagelijks van Groningen naar Emmen (en terug) , had een kleine vent van bijna 2 en dus ‘s avonds niet echt meer de puf om de kroeg in te gaan. ;‐) Gedurende dit studenten‐ project hebben we ontzettend leuk samengewerkt, ondanks dat het voor jou af en toe doorbijten was omdat de complementatie die nodig was voor je project niet heel eenvoudig bleek. Toch gaf je niet op en bleef je rustig de verschillende extra opties uitproberen, soms gehinderd door wat frustraties. Dit geeft wel aan hoe gedreven je bent, en ik vind het ontzettend bewonderenswaardig hoe je je eigen PhD‐project nu een draai geeft. Zelfs Jan Maarten kan je niet altijd tegenhouden als je je zinnen op bepaalde zaken hebt gezet. En het mooie is dat het ook nog vaak goed uitpakt. Bedankt voor de prettige samenwerking als lab‐bench buddy en de gezellige tripjes die we hebben gemaakt naar congressen in o.a. Berlijn en Bath. Op naar (hopelijk) Bacell 2020 in Japan! Ik wens je nog heel veel succes en denk dat je met jouw instelling zeker ver zult komen.
I also would like to give a special “thank you” to the people at Genencor‐DuPont, Cristina Bongiorni,
Brian Schmidt and Marc Kolkman. Thanks for your trust and the nice collaboration we had. This
intramembrane protease RasP in protein secretion. I hope we will be able to continue this collaboration in the future.
Bij deze wil ik ook graag heel hartelijk dankzeggen tegen de mannen in de keuken van het Bacteriologie‐lab. Beste Guido en Bert, zonder jullie inzet zou het werken in het H1‐lab een stuk gecompliceerder zijn. Bedankt voor het maken van de vele media en buffers en het schoonmaken van ons glaswerk. Jullie worden zeer gewaardeerd! Op dezelfde manier wil ik ook onze vaste schoonmaker
Mike bedanken voor het schoonhouden van de kantoren en de labruimte. Beste Mike, heel erg
bedankt voor je inzet, en samenwerking. Zonder schoon kantoor of lab kunnen wij niet ons werk doen zoals we dat nu doen. Hetzelfde geld voor een goed georganiseerd isotopenlab. Wouter en later Frank heel erg bedankt voor jullie inzet om dit lab zo overzichtelijk en schoon mogelijk te houden. Dit heeft zeker bijgedragen aan mijn resultaten. Ook Peter van het isotopenlab, wil ik heel hartelijk bedanken voor je punctualiteit (mits goed opgewonden natuurlijk ). Natuurlijk wil ik ook de dames van het secretariaat niet vergeten te noemen. Ank, Judith, Eline en Carolien, bedankt voor al jullie hulp als ik voor de zoveelste keer een pakketje naar het buitenland moest sturen en de formulieren van FedEx nergens kon vinden (Wat fijn dat dit nu digitaal kan…). Ank ook hartelijk bedankt voor je hulp met het versturen van mijn manuscript naar de leescommissie en het verzenden van mijn daaruit resulterende boekjes. Zonder mijn eerdere ervaringen op moleculaire labs had ik deze stap niet gezet. Hierbij wil ik dan ook hartelijk dankzeggen tegen Rasmus Larsen (toen nog) van de vakgroep Moleculaire Genetica (RUG), en Kees Leenhouts en Maarten van Roosmalen van (destijds) Biomade, die mij tijdens en na mijn stage de eerste stappen hebben laten nemen in het moleculaire werk. We zijn elk ons weegs gegaan, maar ik heb veel van jullie geleerd en gebruik veel van de “tips and tricks” nog steeds met veel plezier en succes. Ook Jetta Bijlsma, bedankt voor de kans om bij jou te kunnen starten toen ik erachter kwam dat ik graag verder wilde in de wetenschap. Ik hoop dat je bij MSD een mooie nieuwe uitdaging hebt gevonden. Allen bedankt voor de prettige samenwerking. Of course I also would like to thank all the (Ex‐)members of the MolBac group, which are a lot over the last couple of years. A very special and warm “Thank you” for Vivianne. Thanks a lot for your help on taking care of the pulse‐chase labeling experiments when it turned out I was pregnant (my other project). This resulted in the end in two chapters, where you had valuable input. I hope you have a wonderful time at Imperial College in London, together with your family. Ik wil ook hierbij graag de Bacillus‐boys Ruben en Ewoud danken voor het warme onthaal terug bij Molbac met een glas ‘left‐ over’ witte wijn ;‐). Heel erg bedankt voor jullie hulp bij het opstarten van het, voor mij toen nog minder bekende, Bacillus werk. Bedankt voor alle waardevolle tips! Also many thanks to Emma for answering all my questions about Bacillus‐stuff. Although some people in the lab do their utmost best (sorry, no offence, keep trying), your cakes and especially the magical macarons are still being missed…. Ook
Rense en Dennis, de pensionado’s, dank voor alle samenwerking en geweldige discussies. Dennis, het
was erg leuk om bij jouw promotie als paranimf te mogen optreden. Superknap dat je dat aan het einde van je carrière nog hebt afgemaakt, al was dat soms wel even doorbijten. Rense, dank voor al je interesse en gezelligheid, en het beantwoorden van al mijn vragen over chemicaliën (zaken die ik eigenlijk zelf ook zou moeten weten, maar wat soms iets te ver was weggezakt). Min and Margarita, thanks for being my lovely roomies of the nicest office in the lab. Of course also a special thanks to Suruchi (it is almost your time to …!), Elias, Tim (for the nice chats about our kids and all the troubles and pleasures they give us), Laura, Yanyan, Andrea, Stefano (for the help on Chapter 1), Marina (for bringing the best Serrano‐hams to the lab!), Usma, Yaremit, Bimal (my first Bacillus student and now PhD student in the Bacillus team. Well done, you are almost there!), Marjolein, Lisanne (for all the creative input in our group. The “Gingi‐monster” is one of my kids favorites!), Mafalda, Xin (for the exiting food‐tastings during lunch), Fransicso (for being co‐author and continuing the work on L. lactis and the precious vector set), Jolien (I hope you have a great time in Greifswald, and I am sure you are close to finishing off as well!), Francis, Elisa, Marines, Hermie, Sierd, Eleni (my fellow‐Molbac‐mom, it was great being pregnant together and sharing our experiences over lunch (preferably at the Greek restaurant). Thanks for your unstoppable enthusiasm. I am glad you found a nice working spot which suits you perfectly! Lots of success!), Carien, Gaby, Paola, Giorgio (for the delicious chocolate salami), Rita, Lu, Monica (the other Molbac‐mom, I am happy you are happy! I wish all the best for you and Oskar), my Lactococcus student and co‐author Marindy and the Bacillus‐students Femmie, Simone, Patrick and Robert for the nice collaborations we had. Thanks to you all for the nice atmosphere in the lab and the wonderful times we had during the lab‐trips and the hilarious Sinterklaas/New Year/Old Year/Mid‐winternight‐parties (whatever name is suitable) with the big fights for the best presents. Sorry Tim, the tuinkabouter is still very special to me and my kids, we keep him. To all the people I forgot to mention, also a Big Big Big THANK YOU for all your additions to the nice and fruitful working atmosphere at H1!
Zonder ontspanning geen inspanning. Hierbij wil ik al mijn/onze vrienden graag danken voor alle gezelligheid. Ruben en Ida, hartstikke fijn dat we onszelf altijd konden uitnodigen voor een ontspannen weekendje in Amsterdam, of twee weekjes op Curaçao. We hebben ontzettend veel leuke en gezellige dingen gedaan (vooral dat ontspannen tripje naar de top van de Christoffelberg ben ik nog niet vergeten, en jullie zullen het ook niet snel vergeten vrees ik (whahahaha)…). Ontzettend leuk dat jullie weer in het Hoge Noorden zijn neergestreken. (Roden‐Peize (Zou daar een handtasjes‐museum zijn?) is toch van een heel andere orde dan Emmen/Roden‐Amsterdam/Curaçao). Gieta en Dennis (ook Biomade‐alumni), al zien we elkaar nu we beide kinderen hebben toch iets minder, de gezelligheid is er zeker niet minder om wanneer we toch weer eens een gaatje vinden in de agenda. Tijd om weer
eens een afspraak te maken! Brenda, bedankt voor jaren gezelligheid. Leuk dat we nu af en toe nog eens kunnen gaan lunchen en dan vooral bijkletsen samen. Als werkende moeder is het ontzettend belangrijk dat er goede opvang voor de kinderen is als je aan het werk bent. Bij deze wil ik daarom ook mijn schoonouders Bert en Mannie hartelijk danken voor elke ‘Maandag‐om‐de‐week’ die jullie in Roden bivakkeren om Joep en Nienke met veel liefde op te vangen. Ik weet dat jullie het graag doen, maar een keer extra Dank‐je‐wel is geen overbodige luxe. Ook toen we nog in Emmen woonden was het geen enkel probleem om Joep (en later ook onze toen nog baby‐Nienke) bij jullie en bij mam (en pap die aan het werk was) in Beilen te brengen. Donderdagavond @Beilen was toch echt even een heerlijk rustmoment in de week. Allemaal hartelijk dank hiervoor! Amber, heel erg bedankt voor je hulp bij het ontwerpen van de cover van mijn proefschrift. Het was een beetje een uitdaging omdat we beide een andere versie van het computerprogramma hadden, maar uiteindelijk is het dan toch gelukt. Samen met Marieke vind je het altijd gezellig als Joep of Nienke een keer komt logeren. Niks is dan te gek en dit vinden ze alle twee natuurlijk geweldig. We kunnen echt zien dat ze ervan genieten! Pim en Stephanie, bedankt voor de gezellige spelletjes‐avonden, waarbij het hoogste doel is om Sander niet te laten winnen… ;‐) Het wordt wel weer eens tijd voor een potje. Mijn zussen, Selien en Martine (en natuurlijk de mannen, Richard en Robert), hartstikke bedankt dat jullie er altijd zijn. Bedankt ook voor de gezellige weekendjes op Ameland (en ja, dit jaar is toch echt de laatste keer….NOT!). Pap en mam, heel erg bedankt voor alle mogelijkheden die jullie me geboden hebben om te kunnen doen wat ik graag wil. We zeggen het nooit tegen elkaar, maar ik weet dat jullie altijd achter me hebben gestaan (ook al was het vaak lastig om te begrijpen wat ik nou eigenlijk doe). Super bedankt voor alles! Ik hou van jullie! Als laatste wil ik heel graag mijn allerliefsten, Sander, Joep en Nienke, bedanken. Sander, zonder jou zou het leven een stuk saaier zijn. Bedankt voor je ondersteuning en gewoon voor wie je bent, ik hou ontzettend veel van je. We hebben en gaan er nog iets leuks van maken samen! Joep en Nienke, ik heb heel veel zin in alle avonturen die we nog samen gaan beleven. Blijf wie je bent en doe wat je wilt. (‘Angst is mar veur eben, spiet is veur altied!’ (hier ga ik als jullie moeder nog spijt van krijgen…… ;‐) ) Dikke kus en knuffel voor jullie! LUVU!
Allemaal bedankt, thanks to you all!
Liefs, Jolanda
Curriculum Vitae (NL)
Jolanda Neef is geboren op 14 augustus 1978 in het Groningse plaatsje Bedum. Op haar 9de is zij samen met haar familie verhuisd naar Beilen, waar ze naar de middelbare school is gegaan. Na haar VHBO opleiding, heeft ze in 2002 de Hogere Laboratorium opleiding (afstudeerrichting Biotechnologie) met succes afgerond. Meteen na deze opleiding kon ze aan de slag bij het Groningse biotechnologiebedrijf BioMade, waar ze 3 jaar met plezier heeft gewerkt aan het “Protein Anchor project” onder leiding van Dr. Kees Leenhouts. Hier heeft ze een bijdrage geleverd aan de ontwikkeling van een mucosaal vaccin tegen Streptococcus pneumoniae‐ en malaria‐infecties. Hierna is ze gaan werken bij de Moleculaire Genetica groep van de Rijksuniversiteit Groningen. Onder leiding van Dr. Jetta Bijlsma heeft ze hier onderzoek gedaan naar de mechanismen die Streptococcus pneumoniae gebruikt om de bloed‐hersen‐ barrière te passeren. In 2007 heeft ze de overstap gemaakt naar de Medische Microbiologie afdeling van het UMCG, onderzoeksgroep Moleculaire Bacteriologie, onder leiding van Prof. Jan Maarten van Dijl. Hier is ze eerst betrokken geweest bij een studie naar de rol van Mg‐transporters bij de translocatie van S. pneumoniae door endotheel cellen. Later raakte ze betrokken bij het TIPharma project AntiStaph met als doel de ontwikkeling van een vaccin tegen Staphylococcus aureus. Voor haar bijdrage aan dit project heeft ze de “Award for Technical Excellence 2010”, uitgereikt gekregen door de Federatie Innovatief Geneesmiddelen Onderzoek Nederland (FIGON). Na een korte periode bij de afdeling Klinische Virologie van het UMCG gewerkt te hebben, is ze in 2012 begonnen aan een promotietraject. Hierbij heeft ze nauw samen gewerkt met de firma Genencor‐DuPont ten behoeve van het optimaliseren van eiwitsecretie in Bacillus subtilis. Dit heeft uiteindelijk geresulteerd in een patent op basis van de studie, beschreven in hoofdstuk 6 van dit proefschrift. Dit proefschrift is gebaseerd op de bevindingen opgedaan tijdens het TIPharma project en de samenwerking met Genencor‐DuPont.
Curriculum Vitae (ENG)
Jolanda Neef was born on the 14th of August 1978 in Bedum, the Netherlands. When she was 9 years old, she moved with her family to Beilen where she finished her secondary education. In 2002 she obtained her degree in Biotechnology from the Hanzehogeschool in Groningen. After completing her professional education, she obtained a position in the biotechnology company BioMade, which was situated in Groningen. Here she contributed to the “Protein Anchor Project” to develop protein‐based vaccines against Streptococcus pneumonia and malaria infections under the supervision of Dr. Kees Leenhouts. In 2005 she moved to the Molecular Genetics group of the University of Groningen. Here she investigated under the supervision of Dr. Jetta Bijlsma the mechanisms employed by Streptococcus pneumoniae to cross the blood‐brain‐barrier. Two years later she was able to join the department of Medical Microbiology of the UMCG in Groningen. In the research‐group of Prof. Jan Maarten van Dijl she started working as a Research Technician on a project to investigate the role of Mg transporters in the translocation of S. pneumoniae across endothelial cell layers. Later on she became involved in the TIPharma project AntiStaph, which was aimed at developing a protein‐based vaccine againstStaphylococcus aureus. For her contributions to this project, she received the “Award for Technical Excellence 2010” by the Dutch Federation of Innovative Drug Research (FIGON). After a short period in the Clinical Virology laboratory, she started in 2012 as a PhD fellow in the Molecular Bacteriology group under direct supervision of Prof. Jan Maarten van Dijl. During this period she worked closely together with the company Genencor‐DuPont to optimize protein secretion in Bacillus subtilis. This resulted in a patent that is based on the data described in Chapter 6 of this thesis. Altogether, the results obtained during the TIPharma project and the collaboration with Genencor‐Dupont have resulted in this thesis.
List of Publications
1. Neef J, van Dijl JM*, Buist G*, A Tale of Two Cell factories ‐ Heterologous protein secretion in
Bacillus subtilis and Lactococcus lactis, Manuscript to be submitted (*equal contributions)
2. Neef J, Bongiorni C, Schmidt B, Goosens VJ, van Dijl JM, Relative contributions of non‐essential
Sec pathway components and cell envelope‐associated proteases to high‐level enzyme secretion by Bacillus subtilis, Manuscript to be submitted
3. Romero Pastrana F*, Neef J*, Koedijk DGAM, de Graaf D, Duipmans J, Jonkman MF, Engelmann S, van Dijl JM, Buist G, Human antibody responses against non‐covalently cell wall‐bound
Staphylococcus aureus proteins, Sci Rep, 2018, 8(1):3234. (*equal contributions)
4. Romero Pastrana F, Neef J, van Dijl JM, Buist G, A Lactococcus lactis expression vector set with multiple affinity tags to facilitate isolation and direct labeling of heterologous secreted proteins, Appl Microbiol Biotechnol, 2017, 101(22):8139‐8149.
5. Neef J*, Bongiorni C*, Goosens VJ, Schmidt B, van Dijl JM, Intramembrane protease RasP
boosts protein production in Bacillus, Microb Cell Fact, 2017, 16(1):57. (*equal contributions) 6. Neef J, Milder FJ, Koedijk DG, Klaassens M, Heezius EC, van Strijp JA, Otto A, Becher D, van Dijl
JM, Buist G, Versatile vector suite for the extracytoplasmic production and purification of heterologous His‐tagged proteins in Lactococcus lactis, Appl Microbiol Biotechnol, 2015, 99(21):9037‐48.
7. van den Berg S, Koedijk DG, Back JW, Neef J, Dreisbach A, van Dijl JM, Bakker‐Woudenberg IA, Buist G, Active immunization with an octa‐valent Staphylococcus aureus antigen mixture in models of S. aureus bacteremia and skin infection in mice, PLoS One, 2015, 10(2):e0116847. 8. Glasner C, van Timmeren MM, Stobernack T, Omansen TF, Raangs EC, Rossen JW, de Goffau
MC, Arends JP, Kampinga GA, Koedijk DG, Neef J, Buist G, Tavakol M, van Wamel WJ, Rutgers A, Stegeman CA, Kallenberg CG, Heeringa P, van Dijl JM, Low anti‐staphylococcal IgG responses in granulomatosis with polyangiitis patients despite long‐term Staphylococcus aureus exposure, Sci Rep, 2015, 5:8188.
9. Krishnappa K, Monteferrante CG, Neef J, Dreisbach A, van Dijl JM, Degradation of extracytoplasmic catalysts for protein folding in Bacillus subtilis, Appl Environ Microbiol, 2014, 80(4): 1463‐8.
10. Neef J, Koedijk DG, Bosma T, van Dijl JM, Buist G, Efficient production of secreted
staphylococcal antigens in a non‐lysing and proteolytically reduced Lactococcus lactis strain, Appl Microbiol Biotechnol, 2014, 98(24):10131‐41.
11. Carvalho SM, Farshchi Andisi V, Gradstedt H, Neef J, Kuipers OP, Neves AR, Bijlsma JJ Pyruvate oxidase influences the sugar utilization pattern and capsule production in Streptococcus
pneumonia, PLoS One, 2013 Jul 3;8(7):e68277.
12. Neef J, Andisi VF, Kim KS, Kuipers OP, Bijlsma JJ, Deletion of a cation transporter promotes lysis in Streptococcus pneumoniae, Infect Imm, 2011,79(6):2314‐23.
13. Audouy S, van Selm S, van Roosmalen ML, Post E, Kanninga R, Neef J, Estevão S, Nieuwenhuis EE, Adrian PV, Leenhouts K, Hermans PW, Development of lactococcal GEM‐based pneumococcal vaccines, Vaccine, 2007, 25(13):2497‐506.
14. Audouy S, van Roosmalen ML, Neef J, Kanninga R, Post E, van Deemter M, Metselaar H, van Selm S, Robillard GT, Leenhouts KJ, Hermans PW, Lactococcus lactis GEM particles displaying pneumococcal antigens induce local and systemic immune responses following intranasal immunization, Vaccine, 2006, 24(26):5434‐41.
15. van Roosmalen ML, Kanninga R, El Khattabi M, Neef J, Audouy S, Bosma T, Kuipers A, Post E, Steen A, Kok J, Buist G, Kuipers OP, Robillard G, Leenhouts K, Mucosal vaccine delivery of antigens tightly bound to an adjuvant particle made from food grade bacteria, Methods, 2006, 38(2):144‐9.
16. Bosma T, Kanninga R, Neef J, Audouy SA, van Roosmalen ML, Steen A, Buist G, Kok J, Kuipers OP, Robillard G, Leenhouts K, Novel surface display system for proteins on non‐genetically modified Gram‐positive bacteria, Appl Environ Microbiol, 2006 Jan 72(1):880‐9.
Patent
1. Bongiorni C, Neef J, Schmid, B F, van Kimmenade A, van Dijl JM, (2017) Enhanced protein production and methods thereof. Patent No. WO/2017/112733.
