SCHOOLBESTUUR 2014 – 1
DE HEILIGHEID VAN FAMILIES Toke Elshof
De heilige familie: een normerend kader?
Nu in de kerk in het laatste weekend van 2013 het feest van de heilige familie is gevierd, moest ik denken aan die docent die af was geknapt op het ideaal dat volgens haar in dat feest hoog wordt gehouden: het ideaal van het kerkelijke gezin met veel kinderen waarvan de man het hoofd is, de vrouw onderdanig en waar de kinderen worden opgevoed tot gehoorzaamheid en plichtsbetrachting. Ze vond dat zulke opvoedingsrelaties en opvoedingsdoelen niet meer
thuishoren in deze tijd. Dat lijkt mij ook. Ik deel ook haar opvatting dat dit godsdienstig ideaal een stempel heeft gedrukt op het huiselijke leven van veel gezinnen en dat daar mensen onder geleden hebben; ik heb daar veel met ouderen over gesproken. Bovendien heeft Marga Kerklaan een lezenswaardig boek geschreven over de manier waarop veel vrouwen de vanzelfsprekendheid en de onontkoombaarheid van dat ideaal hebben ervaren. i
Tegenwoordig is veel meer vrijheid op het relationele vlak. De verhoudingen tussen mannen en vrouwen zijn gelijkwaardiger en de vroegere zogenaamde bevelsstructuur waarbij ouders het voor het zeggen hadden over hun kinderen heeft plaats gemaakt voor een structuur van overleg en onderhandeling. Betekent dat nou dat het ideaal van de heilige familie aan betekenis heeft ingeboet? Het lijkt mij, dat familie en gezin nog steeds van ultieme betekenis is. Zo ontdekte de Amsterdamse docent Godsdienst/Levensbeschouwing Pim de Haas in een onderzoek van enkele jaren geleden onder derdeklassers van MAVO, HAVO en VWO, dat deze leerlingen, godsdienstig en ongodsdienstig, de band met hun ouders en hun familie zo belangrijk vinden, dat ze er de term ‘heilig’ voor gebruiken. ii Onderzoekers als Boschma en Groen iii en
Toch lijkt de hedendaagse ideale familie niet zoveel op de heilige familie zoals die beleefd werd door bijvoorbeeld de docent die ik hierboven aanhaalde. In plaats van ongelijkwaardigheid, gehoorzaamheid en plicht, voeren in de nieuwe ideale familie andere waarden de boventoon: gelijkwaardigheid bijvoorbeeld en vertrouwen, liefde, wederzijdse aanvaarding en persoonlijke ontplooiing. Dat is een hele vooruitgang. Toch zit ook hier een addertje onder het gras, als we tenminste de godsdienstsocioloog Ulrich Beck mogen geloven. Hij meent namelijk dat ook dit nieuwe ideaal slachtoffers maakt. In dat opzicht lijkt het nieuwe relatie-ideaal op het vorige: beide eisen hun tol. Dat hangt er volgens hem mee samen dat het huidige gezinsideaal gefundeerd is op het ideaal van de romantische liefde tussen twee partners. Het romantische liefdesideaal is volgens hem niet nieuw. Wat nieuw is, is dat het als haalbaar wordt voorgesteld; als een ideaal dat blijvend realiseerbaar is in het gewone huwelijks-en gezinsleven. Dan leidt het namelijk tot een overvraging van de relatie waarbij de partners aan de meest optimale verwachtingen op het vlak van koestering en veiligheid moeten voldoen. Een dergelijke overvraging leidt onvermijdelijk tot teleurstellingen en draagt ook bij aan de tijdelijkheid van relaties. Onder de druk van relationele perfectie sneuvelen concrete relaties: ze beantwoorden niet aan de hoge lat, die ze als principieel haalbaar beschouwen. Bij relationeel falen zijn mensen dan ook eerder geneigd zijn om van partner te wisselen dan om het ideaal bij te stellen. In die zin is het ideaal onbevraagbaar. Beck heeft het over de sacralisering van de liefdesrelatie en spreekt van de ‘aardse liefdesreligie’, die gekenmerkt wordt door immanentie, concreetheid en de onmiddellijke vervulling van het verlangen.vi De familie blijft van heilige betekenis. Het krijgt exclusieve trekken omdat mensen enkel nog daar hopen zichzelf te kunnen zijn, aanvaard te worden en op adem te kunnen komen. En het krijgt ultieme trekken omdat het ideaal als zodanig niet kritisch bevraagd wordt.
De kwetsbare familie en de school
De kwetsbaarheid komt ook naar voren in de verzelfstandiging van het gezin in materieel en moreel opzicht ten opzichte van nabije banden van familie, sociale laag en buurt ix. Sommige gezinssociologen spreken zelfs van een
‘ver-eilanding’x. Het gezin, dat er meer en meer alleen voor komt te staan, ontwikkelt echter nieuwe patronen van afhankelijkheid, doorgaans van anonieme instituties. xi Op het vlak van de opvoeding bijvoorbeeld hebben opvoedkundige tijdschriften en rubrieken de vroegere adviserende rol van familie en buren overgenomen.xii Dat heeft geleid tot een huiselijke opvoeding waarin professionele psychologische inzichten een rol spelen, die ook
doorwerken in het mondiger wordende contact dat ouders met de school hebben.
En daarmee kom ik de betrokkenheid van de school bij het huiselijke leven van leerlingen en de kwetsbaarheid daarvan.
Het eerste waaraan ik moet denken is aan de docenten en bestuurders met aandacht voor hun leerlingen, die niet alleen merken dat het gezinsleven heel belangrijk is voor hun leerlingen maar die ook merken hoe kwetsbaar dat ideaal is. Het feitelijke huiselijke leven van leerlingen beantwoordt daar lang niet altijd aan. Deze docenten en bestuurders merken bijvoorbeeld dat leerlingen in de les minder geconcentreerd zijn, of zich op school anders gedragen als gevolg van huiselijke problemen. Of ze zien hoe leerlingen uit hun kindertijd vallen en verantwoordelijkheden op zich nemen die hun leeftijd te boven gaan: ze gaan voor hun ouders zorgen of voor hun jongere broers en zussen. Deze docenten en bestuurders nemen de vergaande loyaliteit waar van kinderen voor hun beide ouders en hun verscheurdheid bij onderlinge conflicten. Ze kunnen zich dan ook wel iets voorstellen bij instanties als de Kinderombudsman en
programma’s als Over de streep als die wijzen op kinderen die thuis lijden onder ouderlijke strijd, onder verwaarlozing, of die een vader of moeder hebben die verslaafd is of gedetineerd.
daarmee het belang van de school als tweede pedagogische milieu en dat de betekenis van de school toeneemt als het huiselijke milieu het in opvoedkundig opzicht af laat weten. Hij vormt daarmee een mooi voorbeeld van wat mgr. Hendriks xiii een incarnatorisch apostolaatsbegrip noemt. Het gaat om een pedagogisch klimaat dat een evangelische waardeoriëntatie belichaamt; het woord moet vlees kunnen worden.
Heiligheid als lat of als zoektocht
Tot slot moet ik opnieuw denken aan de heilige familie: niet aan het ideaal maar aan het verhaal. Als ik dat lees, blijkt het eigenlijk niet te gaan om een ideale familie die aan allerlei hoge morele godsdienstige en maatschappelijke eisen beantwoordt. Integendeel zelfs. Het kerkelijke feest van de heilige familie draait om het Matteusverhaal over een vluchtelingengezin dat opgejaagd wordt en waar een kind wordt grootgebracht door zijn biologische moeder en een zogenoemde voedstervader, die de moeder voor de steniging die de religieuze wetten vereisten, heeft willen behoeden. In plaats van in de pas te lopen of aan een cultureel of religieus ideaal te ideaal voldoet, valt dit gezin buiten alle boten die je maar kunt bedenken. Met de heiligheid van deze familie wordt volgens mij dan ook niet zozeer op een hoog gegrepen ideaal van gerealiseerde perfectie gedoeld, maar op een openheid voor God precies in de imperfectie: God is de stem die oproept om op weg te gaan en die de hoop aanwakkert op een betere toekomst. Eigenlijk is het een verhaal zoals er wel meer in de bijbel staan: over mensenlevens die niet zo goed geslaagd zijn en over relaties die verre van voldoen aan de gangbare eisen. Ze gaan over mensen die falen, die hun
beperkingen hebben, die teleurstellen. Familiebanden worden naast ervaringen van verbondenheid, trouw en liefde, vooral ook getekend door broedermoord, onvruchtbaarheid, ontrouw, incest en verlating. De godsdienstigheid zit niet in het gerealiseerde ideaal; het is precies in de beperktheid en het onvermogen, dat God wordt gezocht en ervaren.
Het verhaal over de heilige familie loopt in de kwetsbaarheid van dat buiten de boot vallende gezin, eigenlijk al vooruit op de God aan het kruis. Het laat in de verhalen over de jongste jeugd van Jezus al zien dat God present is in de wanhoop en de verslagenheid van het leven. De heiligheid van families kan volgens mij dan ook maar beter niet worden gezocht in de haalbaarheid van relationele perfectie maar bij families die de idealen niet halen maar waar ouders en kinderen ondanks hun tekorten, proberen om er zo goed mogelijk voor elkaar te zijn. Heiligheid is dan geen meetlat die mensen op hun tekorten afrekent maar een naam voor de inspiratie waarmee mensen zoeken en
i M. Kerklaan (1987). ‘Zodoende was een vrouw maar een mens om kinderen te krijgen’. 300 brieven over het roomse
huwelijksleven. Baarn, Ambo.
ii P. de Haas. (2002). “Een heilige is iemand die gelooft met alles erop en eraan”, in Narthex 2/2, 33-35.
iii J. Boschma en I. Groen (2007). Generatie Einstein. Slimmer, sneller en socialer. Communiceren met jongeren van de 21
eeuw. Prentice Hall, Pearson Education, 45-52.
iv C. Brinkgreve (2004). Vroeg mondig, laat volwassen. Amsterdam/Antwerpen, Augustus v T. Zwaan (1993). Familie, huwelijk en gezin in West-Europa. Amsterdam. Boom
vi U. Beck (1990). Die Irdische Religion der Liebe. In: U. Beck & E. Beck-Gernsheim. Das ganz normale Chaos der Liebe. Frankfurt am Main, Suhrkamp. 222-266.
vii Zwaan, 294
viii Brinkgreve, s58-59. ix Zwaan , 240.
x R. Nave-Herz (1994). Familie Heute. Wandel der Familienstrukturen und Folgen für die Erziehung. Darmstad, Primus Verlag.
xi Zwaan, 295-296.
xii J. Wubs (2004). Luisteren naar deskundigen. Opvoedingsadvies aan Nederlandse ouders 1945-1999. Assen, Koninklijke Van Gorcum.
