E1: hard- en software - 3 lagenmodel:
o Fysieke laag: hardware, tastbaar (bijv. accu, chips, touchscreen) o Logische laag: aansturende software, besturingssysteem (bijv. Linux,
android, IOS, windows)
o Toepassingenlaag/applicatielaag: toepassende software, applicaties (Bijv. magister, edge, word)
- Interfaces: de verbindingen tussen lagen en onderdelen (printplaat, chip, connector)
o Drivers: interface tussen hard- en software (fysiek & logisch)
o API: application programming interface, software interfaces tussen twee software onderdelen
o Web-API: interface tussen app en database
o GUI: graphical user interface, userinterface tussen de gebruiker en het apparaat (handelingen=events)
▪ VUI: voice user interface, CLI: command line user interface - Netwerken: communicatie tussen computers vindt zo plaats (LAN:local area
network, wifi, 4G:mobiele communicatienetwerk, kabel) o Fysieke laag:
▪ Kabels: netwerkkabels, telefoonkabels, glasvezelkabels
▪ Signaalvormers: modems, 4G-zendmasten, wifi-accespoints
▪ Datastroom regelaars: routers en switches
▪ Servers: apparaten waarop een netwerkservice draait
▪ Clients: apparaten van netwerkgebruikers o Logische laag::
▪ Netwerkprotocollen: afspraken over de manier waarop data getransporteerd moet worden en hoe apparaten binnen een netwerk te vinden zijn.
▪ Internet protocol (IP): beschrijft hoe elk apparaat in een netwerk een adres krijgt
▪ Hypertext Transfer Protocol (HTTP): gaat over de manier waarop websites via het internet kunnen worden bezocht.
o Toepassingenlaag:
▪ Applicaties die gebruikmaken van het internet of lokaal netwerk - Soorten computers:
o Supercomputer: snel & krachtig, gecompliceerde berekeningen, bv.
ruimtevaartprojecten, wetenschappelijk onderzoek, weersvoorspellingen.
▪ Parallele verwerkingen/MPP: massive parallel processing, ondergaat meerdere instructies tegelijk
▪ Flop: floating point operations per second, de snelheid van berekeningen per seconde
o Mainframes: snel & krachtig, grote hoeveelheden gegevens, bv. banken en verzekeringen (zeer stabiel)
- Server: een computer die een netwerk- of internet toepassing mogelijk maakt.
o Bijv. Raspberry Pi, dit is een heel klein computer
- Personal computer: computers die zijn geschikt voor persoonlijk gebruik (Mac) o Draagbare pc’s (tablets, telefoons, laptops)
- Embedded system: een apparaat waarbij de computer is ingebed (atuo’s, huizen)
o Hardware en software zitten in één apparaat, moeilijk scheidbaar:
onopvallendheid, betrouwbaarheid, zuinigheid (lange tijd in werking), beperktheid (specifiek doel)
o Rol bij het Internet of things (IOT):
▪ Smart city: verzameling sensoren die informatie verzameld over wat er in een stad gebeurt
▪ Domotica: rond een gebouw waarvan allerlei processen worden geautomatiseerd
- Hardware:
o Kern apparatuur: processor & intern geheugen
o Moederbord: grootste hardware-interface in een apparaat (printplaat, verbind)
▪ Alle andere hardware is randapparatuur
o System-on-a-chip (SOC): verschillende hardware onderdelen die niet afzonderlijk op het moederbord aangesloten zijn, maar samen zijn geïntegreerd op een chip
o Processor: central processing unit, het hart, centrale verwerkingseenheid, miljarden transistors & schakelaars, besturingsorgaan & rekenorgaan
▪ Multi-processorsystemen:
1. Computer met meerdere processoren
2. Meerdere kernen, waardoor de processor kan multitasken
o Single- (1), dual- (2), quad- (4), hexa- (6), octacore (8)
▪ Taken:
1. Instructies en gegevens ophalen 2. Uitvoeren van berekeningen 3. Opslaan van resultaten 4. Uitvoer van gegevens regelen
▪ Verwerkingssnelheid in mips: millions of instructions per second
▪ Kloksnelheid in Herts: aantal pulsen per seconde - Versnellen van het verwerkingsproces:
o Cachegeheugen: legt de gegevens alvast klaar voor de processor o Pipelining: instructies worden in stukjes gesplitst, deelinstructies kunnen
parallel uitgevoerd worden (pipeline stages (deelinstructies): fetch, decode, execute, write)
o Branch prediction: processor ‘bedenkt’ alvast welke instructies er volgen en voert ze ook alvast uit
- Intern geheugen: ROM- en RAM-chips (read only memory & random access memory)
o ROM: leest gegevens alleen, speelt een grote rol bij het opstarten van een computer, vast geheugen
▪ EEPROM: electrically erasable programmable ROM, flashgeheugen
▪ BIOS (Basic input/output system): gegevens om belangrijke randapparatuur te laten werken
▪ POST (Power on self test): bij opstarten worden bepaalde dingen getest
▪ Setup: gegevens in BIOS veranderen
o RAM: werkt nauw samen met processor, werkgeheugen, tijdelijk/vluchtig geheugen
- Sensoren:
o Meetinstrumenten (analoog signaal)
▪ Touchscreen: beetje elektrisch geladen, door aanraking
verander de lading en kan er gemeten worden waar je het beeld aanraakt
o Sensoren in je telefoon: versnellingsmeter (beweging), gyroscoop (stand), kompas, gps-chip, wifi & 4G & bluetooth & NFC (versturen van data), Tsensor, barometer, afstandssensor, lichtsensor,
vingerafdruksensor
▪ Radiogolven
▪ Zorgen voor de input
- Acuatoren & connectoren: zorgen voor de output (wifi chips, 4G, bluetooth) o Universal serial bus: bekendste connector (USB)
o Registered jack type 45: standaard connector (Rj45-Connector) o HDMI-connector: verbind een extra beeldscherm of een biemer
▪ Sneller, veiliger, zuiniger - Extern geheugen: Flashgeheugen
o Solid state disk, USB - Voeding: stroomvoorziening
o Computer: voedingseenheid: voeding + ventilator
o Laptops en telefoons: accu die met een adapter opgeladen kan worden (Hoge energie dichtheid, milieuvriendelijk, lange levensduur,
capaciteitsverlies)
- Besturingssysteem: systeemsoftware o Beheer van randapparatuur o Bestandsbeheer
o Taakbeheer
▪ Hardware onderdelen die de processor ondersteunen (werkgeheugen, beeldscherm, muis) & Drivers: een soort programma dat het voor het besturingssysteem mogelijk maakt om de hardware aan te sturen
▪ De inhoud van ieder bestand bestaat uit 1-en en 0-en &
Bijhouden waar in het opslagmedium welk deel van een bestand is opgeslagen (Clusters: delen van het opslagmedium)
▪ Beheert alle taken die door de computer worden uitgevoerd - Desktops & Laptops: MACOSX, windows, linux (aanpasbaar), chromeOS
o Multi-user: meerdere mensen kunnen tegelijk op een server werken - Smartphones & tablets: IOS, android
o Systeem onderstuenings-programma’s: extra functionaliteit (bv.
virusscanner)
- Emulator: bootst een smartphone na op een computer, voor het maken van een app
- Virtuele machines: 1 computer wordt opgesplitst in meerdere computers o Hosten: zorgen dat een website door andere kan worden opgeroepen - Applicatie software:
o Maatwerksoftware: specifiek voor 1 of enkele bedrijven ontwikkeld o Standaardsoftware: ontwikkeld om door zo veel mogelijk mensen
gebruikt te worden
o Specialistische software: voor gebruik van veel bedrijven.
Specialistische toepassing.
- Licenties: je koopt gebruikersrecht bij software, in een licentieovereenkomst staat wat je wel en niet met gekochte software mag doen
o Freeware: gratis, geen wijzigen door copyright o Shareware: tijdelijk gratis uit te proberen
▪ Adware: gratis downloaden, winst door middel van reclames
▪ Demoware, gratis uittesten, voor langer gebruik betalen
▪ Freemium-model, gratis, aanvullende features kosten wel geld o Open source software: broncode beschikbaar, aanpassen mag o Commerciële software: kost geld, voor de bedrijfsvoering
- Creative commons: naamsvermelding, niet commercieel, geef afgeleide werken, gelijk delen (het mogen gebruiken van online afbeelingen) - Apparaten verbinding: makkelijke onderlingen gegevens uitwisselingen,
gelijktijdig toegang tot gemeenschappelijke gegevens, gemeenschappelijke toegang tot apparatuur, internet toegang via een aparte server. Het kan zo beter beveiligd worden
- Mesh-netwerk:
o Terminals: beeldscherm & toetsenbord
o Mainframe: verwerkt invoer en uitvoer, wordt zichtbaar op scherm
▪ Central processing: alle verwerkingen vinden op een centrale plaats plaats
▪ Distributed processing: de verwerkingen vinden niet meer allemaal op een plek plaats
o Client/server model: systeem met central processing
- Internet: wereldomspannend computernetwerk (ARPANET: oorsprong) - Deep- & dark web:
o Dark: geen sporen achterlaten, IP-adressen zijn verboren
▪ The Onion Router: zorgt dat afzender en ontvanger niet bekend zijn
o Deep: gegevens zijn alleen toegankelijk voor bepaalde IP-adressen - Kabels:
o Twisted-pair: in elkaar gedraaide kopere draden, beperkt onderlingen beïnvloeden van aders, STP: heeft extra beschermlaag om de 8 aders (tegen elektromagnetische straling), UTP: geen extra beschermlaag o Via het lichtnet: speciale adapters, eenvoudige aansluiting, kabels
hoeven niet weggewerkt te worden, verbinding is minder stabiel o Glasvezel: kern van flexibel glas, hoge maximale snelheid, werkt
doormiddel van lichtsignalen, mogen niet in scherpen bochten liggen (onderwaterbindingen, in datacenters, in wijken)
- Draadloos
o Wifi: radiogolven, vervanger van kabel in lokaal netwerk
o 4G: groter bereik dan wifi, frequenties (hoger, hogere snelheid) o Bluetooth: 10 meter afstand draadloos contact
o LoRa: Long Range Wide Area network, communicatie met sensoren die op een batterij werken, 2 km afstand
- Apparaten:
o Network interface card: NIC, zorgt dat apparaat deel kan uitmaken van een netwerk (mac-adres: unieke nummer van NIC)
o Switch: verschillende apparaten in een netwerk verbinden, weet welk apparaat in welk poort zit, maximale snelheid bij communicatie
o Router/modem: 2 netwerken op elkaar aansluiten
▪ Router: zorgt dat het internetverkeer binnen jou thuisnetwerk bij het juiste apparaat terecht komt
▪ Modem: zorgt dat het signaal van jouw thuisnetwerk wordt omgezet in een signaal richting je provider, en andersom o Repeater/wifi-accespoint: via kabels, 100 meter wordt groter, versterkt
het signaal (verstuurd alles opnieuw), wifi mesh-network: 3 acces points, zorgt voor bereik over grotere ruimte
• Protocollen: hier worden regels in vast gelegd, de manier waarop de toegang tot de gevensstroom is geregeld, welke route door een netwerk wordt gevolgd, de wijze waarop fouten tijdens het transport hersteld worden
• IP-adressen:
o IPV4: 4 getallen die gescheiden worden door een punt, 8 bits per groep, 32 totaal
o Private range: reeksen van IPV4-adressen die niet op het internet worden gebruikt
o IPV6: te veel ipv4, 128 bits lang IP-adress, 8 groepen
• DNS:
o Toplevel domain
▪ .nl, geeft aan waar de website vandaag komt o Secondlevel domain
▪ Bedrijf of persoon achter de website o Thirdlevel domain/subdomain
▪ Zelfkeuze
• Bv. developer.apple.com E2: security
- Vertrouwelijkheid:
o Authenticatie: proces waarbij aangetoond wordt of de gebruiker werkelijk is wie hij beweert te zijn (weet, hebt, bent)
o Identificatie: proces waarbij de gebruiker aangeeft wie die is o Verificatie: de gebruiker bewijst wie die is
▪ 2-factor-authentication: 2 manieren van authenticatie aan elkaar gekoppeld (extra veilig)
▪ Screening: verificatie van personen/voertuigen - Integriteit:
o Autorisatie: controle welke rechten een vertrouwde gebruiker heeft
▪ Rechten: waar je wel en geen toegang tot hebt - Beschikbaarheid:
o Encryptie: versleutelen van gegevens op basis van algoritme
▪ Hashing: na het husselen van letters/tekens kun je niet meer terug naar het origineel
- Zwakheden in architectuur:
o SQL-injectie: vorm van hacken waardoor er gegevens in een slecht beveiligde databaseverbinding kunnen worden aangepast
- Zwakheden in communicatie:
o Man-in-the-middle: er komt iemand tussen de verbinding, zo krijgt
diegene ook alle gegevens door gestuurd (onbewust, via wifi-netwerken) o HTTPS: protocol over onder andere hoe het internetverkeer is geregeld
(website heeft SSL-certificaat nodig, geeft weer van wie de website is) o End-toend encryption: gegevens worden onleesbaar gemaakt en het
wordt zo bewaard en verstuurd
- Zwakheden in gebruikers
o Lang wachtwoord/met veel tekens, elke site een andere, regelmatig aanpassen, moeilijk te raden
- Technieken:
o Social engineering: iemand die via social media het gedrag van iemand anders bekijkt en zich als diegene voordoet om gegevens te ontfrutselen o Phishing: via mail word je naar een site gelukt, je moet in loggen (phising
filter) o Malware:
▪ Zero day kwetsbaarheid: kwetsbare of zwakke plekken in software
▪ Trojan horse: verstopt, geen verspreiding, via een download
▪ Worm: automatische verspreiding via mail
▪ Spyware: computergebruik wordt achterhaald
▪ Adware: ongewenste reclame
▪ Ransomware: versleuteld bestanden, via afpersing (geld) - Computercriminaliteit/cybercrime:
o Diefstal, fraude, afpersing, hacken (identiteitsfraude: gegevens verkopen, bedrog, geld)
- Computervredebreuk:
o De wet van hacken: strafbaar, ongeoorloofd in een computersysteem indringen
o Ethische hackers: maken het internet veiliger
▪ Responsible disclosure: eerst meldt degene de lek, daarna openbaar
- Zero days:
o Wapens van de digitale oorlogsvoering, schadelijke aanvallen mogelijk - Maatregelen voor veiligheid:
o Preventie: probleem voorkomen, software up-to-date, authenticatie o Detectie: controle op misbruik, anti-malware software
o Repressie: maatregelen o Correctie: herstel - Encryptie:
o Symmetrisch: algoritme, vervangt elke letter met doorgeschoven letter
▪ Sleutel: aantal letters dat je verschuift
o Asymmetrisch: transport, publieke- en geheime sleutel
- Zelf beveiliging: updaten, vergrendeling, wachtwoorden, back-ups, beveiligde verbindingen, vertrouwde appstores, niet zomaar linken openen, geen wifi- hotspots, geen toegang verlenen, anti-malware/anti-adware software, encryptie, geen zelf geprogrammeerde apps op internet zetten
