Naamkunde. Jaargang 17 · dbnl

bron

Naamkunde. Jaargang 17. Instituut voor Naamkunde, Leuven / Het P.J. Meertens-instituut, Amsterdam 1985

Zie voor verantwoording: http://www.dbnl.org/tekst/_naa002198501_01/colofon.php

© 2012 dbnl

Inhoud

met doorlopende paginering aansluitend bij jrg. 16 (1984) 201

H. K UHN , Gallische und germanische Namen im Latein

208 O. L EYS , Indefiniete eigennamen

214 C. M ARYNISSEN , Biotere, Pokeros,

Lenvole, Peersant: Limburgse antroponymische curiosa uit 1280

222 H.T.J. M IEDEMA , Taalwisseling in de

toponymie van Sneek en Bolsward omstreeks 1500

229 L. M ILIS & H. R YCKEBOER , Nederlandse namen voor Noordfranse toponiemen in het Frans-Vlaamse dialekt

249 J. M OLEMANS , Erfnamen functioneler

dan familienamen in oostelijk Belgisch-Limburg

261 R. M ÖLLER , Wulf- in Siedlungs- und

Gewässernamen

270 W. P ÉE , Oorsprongmogelijkheden van de familienaam Pée

272 M. P FISTER , Appellativnamen im Lessico Etimologico Italiano am Beispiel von Antonius

284 W.J.J. P IJNENBURG , Sijn vel dat es ru

ghehart. De etymologie van mnl. zale

‘zeehond’

293 W. P REVENIER , De charmes van de

diplomatie: centraliserende hertogen van Bourgondië in de (machts-)balans met een autonomistisch Gents stadspatriciaat, 1379-1438

301 A. Q UAK , Zum Namen Anund

307 R. R ENTENAAR , De Schreiershoek en het verdriet

316 R. S CHMIDT -W IEGAND , Königliche

Landzuweisung in fränkischer Zeit im

Reflex von Rechtsquellen und

325 J. T AELDEMAN , Joas Lambrechts

Nederlandsche Spellijnghe (1550) als spiegel van het (Laat-)Middelgentse vokaalsysteem

335 J.A. T RIMPE B URGER , Aardenburg -

Rodanburg - Burg aan de Rudannâ

347 V.F. V ANACKER , 't Is van + hoofdzin

358 J.J. VAN DER V OORT VAN DER K LEIJ , Een dertiende-eeuws(?) nederduits(?)

Rijmbijbelfragment uit Wolfenbüttel

366 L. V AN D URME , Toponymie en

archeologische prospektie

376 W. V AN L ANGENDONCK , Over het

eigennaamskarakter van tijdnamen

389 J. V AN L OON , De naam van de

Kempische Tappelbeek

391 R. V AN P ASSEN , Het toponiem

Schuerwegge en consorten

402 P.G.J. VAN S TERKENBURG , Iets over de woordenschat van een vijftiende-eeuws Dusseldorps Glossarium (F8)

407 A. V ERHULST , Leie en Schelde als grens in het portus te Gent tijdens de Xde eeuw

420

A. W EIJNEN , Plei

[Nummer 1-4]

Gallische und germanische Namen im Latein

Jeder, der mit der Aufnahme einer Mundart oder einer anderen schriftlosen Sprache zu tun hat, kommt, wenn er sich auf unser normales Alphabet beschränken muß, nicht selten und manchmal sogar immerfort, in hoffnungslose Schwierigkeiten, weil es zu viele Sprachlaute gibt, für welche dies Alphabet keine Zeichen hat. Für das Altgermanische hat die Schrift unter anderm mindestens acht Zeichen für Reibelaute nötig, aber die lateinische Schrift hatte nur zwei, f und ch und die zweite auch nur mit Rücksicht auf das Griechische. Man schrieb in Rom zwar Christus, sprach gemeinhin aber Kristus, so wie wir es ja auch immer noch tun. Aber die gebildeten Römer kannten das ch aus dem Griechischen, ohne das unsere alten Quellen unter anderm den Reibelaut, der einst von k zu h hinüberleitete (in Chatti, Cheruski usw.) überhaupt nicht hätten bezeichnen können.

Schlimm war es auch mit dem Wortton. Denn für ihn hatte und hat die lateinische Schrift keinerlei Zeichen, und so kam es, daß wir alle in römischer Schrift bezeugten alten gallischen und germanischen Namen nach den Regeln der lateinischen

Grammatik betonen oder dies doch versuchen. Aber von Konsequenz sind wir da sehr weit entfernt. Es kommt ja nicht auf sie an, und das tat es auch vor 2000 oder 1500 Jahren ganz geewiß nicht, und das damals vor allem in der Schrift. Wir dürfen es jedenfalls als sicher nehmen, daß uns die alten Schreibformen hundertfach irre leiten. Daran wird viel zu wenig gedacht. Dies ist die erste und wohl auch schwerste Fehlerquelle. Doch wird es, abgesehn von manchen bloßen Abschreibfehlern in den Handschriften, nicht oft glücken, solche nachzuweisen. Ich will es trotzdem an einem Beispiel versuchen. Der Flußname Weser, den die Römer Visurgis schrieben, hat sicher nie ein g besessen. Aber sein Suffix enthielt doch leicht ein j, welches dort, wo g zumeist ein stimmhafter Reibelaut war - wie in unsrem Nordwesten weithin noch heute - wohl auch mit dessen Zeichen geschrieben werden konnte. Das Alt- und Angelsächsische taten es oft.

Es sind jedoch nicht nur manche Einzellaute der gallischen und germanischen

Dialekte, die den Römern Schwierigkeiten machen mußten, sondern sicher auch

allerlei Lautverbindungen, ungewohnte Konsonantengruppen und dazu wohl auch

Diphthonge, die das Latein

nicht hatte. Dies besaß nur noch au und ae (= ai), und hier und da ist auch eu gebraucht, das die gebildeten Römer aus dem Griechischen kannten. Dies wurde dem, was die fremden Namen forderten, schwerlich gerecht.

Viele Menschen wissen gern, was die Namen, die sie brauchen, bedeuten, und sie erliegen, wo dies unklar ist, leicht der Versuchung, mit einer Änderung der

Namenform nachzuhelfen, sie hiermit verständlich zu machen, den Namen damit aber meist in eine falsche Richtung zu lenken. Dies kann auch ohne Absicht geschehn.

Solches muß auch im Altertum dagewesen sein, und wir Philologen sind darin im Grunde vielleicht nicht viel besser als die Laien. Dies sollte uns davor warnen, Namenformen, die aus irgendeinem Grunde solcher Verfälschung verdächtig sind, blind zu trauen und sogar auf ihnen weiterzubaun. Und doch ist dies oft geschehn und geschieht auch immer noch. Die Aufgabe lockt und das Papier hat Geduld. Dies ist eine zweite große Fehlerquelle - die aber oft mit der ersten zusammenwirkt -. Um sie ist es mir hier vorzüglich zu tun.

Die alten Namenformen, die auf solche Art verfälscht worden sind, geraten, soviel ich sehe, am meisten dadurch in Verdacht, daß ihnen das Latein zu einem

annehmbaren Sinn verhilft, der ihnen vorher gefehlt haben kann. Etwas zu großes Mißtrauen ist hier besser als keins. Ich nenne nun als Beispiele einige derart belastete altgallischeund-germanische Namen, zuerst ein paar normale Fälle und dann einzelne, die schwieriger sind und uns hier und da zwingen, noch etwas weitere Fragen hineinzuziehn. Die Namen, die ich bringe, erscheinen mir sehr ungleich belastet, ein Teil nur schwach, bei einigen bin ich jedoch sicher, daß es so steht, wie ich argwöhnen durfte.

Nun die Beispiele:

1. A q u i t a n i . Das Aqu- dieses Volksnamens kann auf Anpassung an lat. aqua

‘Wasser’ beruhn, doch weiß ich nicht, was ihm zugrundeliegen mochte, und seine Suffixform -āni ist mit Sicherheit lateinisch - wenn sie auch wohl nicht nur lateinisch war -. Dagegen kann der Name der Aquilis (zum untersten Po) mitsamt dem der Stadt Aquilēia, die an ihr liegt, seine Stammform lat. aquila

‘Adler’ verdanken, während die Suffixform -ēia älter und echt sein wird.

2. A r d u e n n a s i l v a , die Ardennen. Es liegt nah, zu vermuten, daß die Stammform dieses Gebirgsnamens an lat. arduus ‘steil’ angelehnt wurde. Doch kann sie sehr ähnlich gewesen sein.

3. A r g e n t o - r a t e oder -r a t u m , ein früherer Name Straßburgs im

Elsaß. Sein erster Teil ist der lateinische Name des Silbers, aber der keltische, der ihm vorausgegangen sein wird, muß *argant- gelautet haben.

4. A r m i n i u s . Ich glaubte lange, dieser Mannesname gehörte zu den

-inius-Bildungen, die in der Römerzeit im Rheinland und auch noch weit darüber hinaus grassierten, Es ist jedoch ganz unwahrscheinlich, daß dieser fremde Bildungstyp bis zu den Cheruskern weit im Osten gedrungen war, und ich bin jetzt überzeugt, daß in Arminius ein gut germanischer Name versteckt liegt, dessen erster Teil von den Römern an lat. arma ‘Waffen’ oder auch den Landschaftsnamen Armenia im stlichsten Kleinasien angeglichen wurde.

Außerdem hieß ein Stamm in Dalmatien Armistae. Es liegt da sehr nah, an unseren weit verbreiteten Wort- und Namenstamm Erman-/Ermin- zu denken, der schon in Erminones bezeugt ist und bei uns dann später zu Irmin(-) wurde.

5. A t r e b a t e s , um Arras in Nordfrankreich. Vielleicht angepasst an lat. ater

‘schwarz’ und auch atrium ‘Vorhalle, Hausflur’. Vgl. den Stammesnamen H e l v e t i i in der Schweiz neben lat. helvus ‘gelb’. Die ursprünglichste Form des Namens ist dunkel.

6. A v i u s M o n s . Bei Bad Ems an der unteren Lahn sind Teile eines

Gedenksteins (von etwa 200 n. Chr.) erhalten, die avio monte ‘dem entlegenen Berge’ nennen. Hinter ihm wird sich *Aumantia verbergen, der einstige Name des kleinen Zuflusses zur Lahn, der jetzt auch Ems heißt und Bad Ems den Namen gab.

7. B e l l o v a c i . Stamm in Nordfrankreich (um Beauvais, nördl. von Paris), wohl an lat. bellum ‘Krieg’ (oder bellus ‘hübsch’?) angepasst. Nach Ammian (27, 4, 4) hatten die Scordisci in Pannonien zwar eine Kriegsgöttin Bellona, doch waren sie damals wohl schon weit romanisiert.

8. D e c e t i a , Name einer Stadt sö. Orléans, jetzt Decize. Er ist vielleicht an den alten römischen Gentilnamen Decius und auch an lat. decet ‘es ziemt sich’

oder decem ‘zehn’ angelehnt worden. Dagegen enthält der umstrittene

Landschaftsname Agri decumates oder decumani im altkeltischen Siedlungsraum rechts des obersten Rheins doch wohl ein *decumus ‘zehnter’ (= lat. decimus), das zwar nicht bezeugt scheint, leicht aber auch den Römern bekannt sein konnte.

9. D i v i t i a , Kastell gegenüber Köln, jetzt Deutz, und D i v i t i a c u s , Name eines Galliers. Sie können kaum von lat. divitia ‘Reichtum’ getrennt werden.

Dagegen wird in Divo-durum, einem einstigen Namen der Stadt Metz in

Lothringen, dīvus ‘göttlich’ stecken, das nicht nur

lateinisch war, und ebenso in dem gallischen Mannesnamen Divico. Divodurum ist, wenn -durum zu lat. dūrus ‘hart’ gestellt worden ist, fast gleich unserem Mannesnamen Gott-hart oder Reichart. Doch ist solches Spielerei.

Es kam auch vor, daß die Römer Namen, die ihnen aus früher bekannten Landschaften geläufig waren, an die Stelle ähnlicher Namenformen im Neuland setzten. So ist es mit Bononia und Veneti.

10. B o n o n i a , jetzt Boulogne sur Mer. Es scheint, daß die Römer den Namen des ihnen wohl bekannten oberitalischen Bononia, jetzt Bologna, auf diesen Ort, der ähnlich hieß, übertragen haben. Merkwürdig ist jedoch, daß an beiden Orten das erste n des Namens später durch 1 verdrängt erscheint. Auch das kann zusammenhängen. Es ist da aber offensichtlich Dissimilation im Spiel, die diesen Wechsel erleichtern mußte. Auch Bonn (am Rhein), einst Bonna kann auf ein

*Bonon-zurückgehn. Es kann jedoch auch sein, daß lat. bonus ‘gut’ sich eingemischt hatte.

11. Ve n e t i , Stamm an der Kanalküste Frankreichs, gleichnamig mit den Venetern in Oberitalien. Auch wenn die Namen identisch waren, sei es als Appellative - dies konnte etwa ‘befreundet’ bedeuten - oder als Namen, waren sie, nach sicher schon sehr langer Trennung, sich schwerlich noch so ähnlich, daß sie gleich geschrieben werden konnten oder gar mußten. Die italischen Veneter hingen viel eher von den ostdeutschen ab, deren Name später als Wenden oder Winden (schon bei Plinius Venedi, ags. Winedas) auf slawische Stämme überging.

Ich bringe nun einige der schwierigen Sonderfälle.

12. M a t r o n a , die Marne, zur Seine. Die Römer dachten bei dieser Namenform, so wie es auch heute meist geschieht, wahrscheinlich an ihre Matronen und sprachen den Namen entsprechend aus. Sonst aber hatte und behielt er den Akzent auf der ersten Silbe - sonst hieße er heute nicht Marne -. Es gibt auch noch weitere Flußnamen mit Matr- im Stamm, die Moder, alt Matra im Elsaß und die Metter zur Enz, einem linken Nebenfluß des Neckars, dazu die Ortsnamen Meteren in franz. Flandern und wohl auch Matrei in Südtirol und vor allem den Stammesnamen M e d i o - m a t r i c i , um Metz in Lothringen.

Der Name der Stadt, ein zweiter neben Divo-durum (oben unter 9.), schon früh bezeugt als Mettis, scheint jedoch mit dem des Vororts der Chatten in

Niederhessen, Mattium, und dessen Verwandten zusammenzuhängen (sieh

Kuhn, Chatti und Mattium, Festschr. f.K. Bischoff 1975, S. 1ff = Kl. Schr. 4,

S. 61ff) und das eigenartige Medio-matrici (‘die Mittelmütterlichen’?)

aus einem *Medio-mettici oder -mattici verballhornt worden zu sein - nur die Mythologen haben Freude daran -.

13. N o v i o - m a g u s . Es ist ein keltischer Name, der etwa ‘Neustadt’ bedeutet haben muß und an nahezu zwanzig Orten bezeugt oder zu erschließen ist. Die Römer nannten so aber auch Nijmegen/Nimwegen. Dessen spätere Namen können aber nicht auf Novio-magus zurückgehn, wohl dagegen auf ein

*Nevio-magus, und die Stadt liegt außerdem weitab vom altkeltischen Namenraum. Entweder haben die Römer dies *Neviodurch die ihnen

wohlbekannte Novio-Form verdrängt oder die dortige Bevölkerung hat an die Stelle des ihr fremden Novio- das ihr eigene *Nevio- gesetzt. Ich halte es für möglich, daß ein keltischer Machthaber sich einmal weit vom Süden her an diesem hervorragend günstigen Platze festgesetzt hatte, um das Rheindelta beherrschen zu können. Mich bestärkte darin, daß nicht weit westlich von dieser Stadt ein Megen liegt, das einst als Meginun bezeugt ist, so wie Mayen auf dem Mai-feld nw. von Koblenz als Megina. Dies war im keltischen Siedlungsraum.

Der Name wird von keltisch magos abgeleitet sein.

14. S e q u a n i , gallischer Stamm in Burgund. Sein Name enthält ein qu, das im Keltischen jedoch zu p geworden war. Er wird Leute bezeichnet haben, die jemandem nachfolgten oder anhingen (vgl. lat. sequi ‘folgen’). Das Wort ist in der richtigen keltischen Lautform zu Germanen gekommen: got. sipōneis

‘Jünger’ oder ‘Schüler’, sodaß es aussieht, als seien die beiden Namenformen hier umgetauscht. Aber die Sequaner waren von Norden her zugewandert, und zwar wahrscheinlich aus den belgischen Gebieten, in denen qu bewahrt geblieben war. Doch nannten die Römer auch die Seine Sequana, und auch hier erwarteten wir p statt qu. Zudem passt die genannte Bedeutung, die beim Stammesnamen fast selbstverständlich war, nicht für einen Fluß. Dessen Name ist viel eher mit Sigina, dem alten Namen der Sieg (von rechts zum Mittelrhein) verwandt. Die Angelsachsen nannten die Seine Sigene. Dies wird ihrem echten alten Namen nahe kommen. Aber Cäsar, der den Namen der Sequaner auch in einer Form gehört haben kann, die dem der Seine ähnlich war, hat dann wohl aus dem zweiten Sequana gemacht. Doch scheint diese Form nicht landesüblich geworden zu sein.

15. C a s t r a Ve t e r a . Römisches Kastell oder Truppenlager links des unteren

Rheins, nah beim heutigen Xanten, und wohl dessen Vorgänger. In Vetera wird

ein sehr altes und schwerlich germanisches Namenwort stecken, vgl. die Wetter

zur obersten Lahn und die Wetter-au nördlich des unteren Mains, dazu in

germanischer Form ags. Wederas

und Weder-Geatas in der Weder-mearc im schwedischen Götaland, wohl in der Nähe des Sees Vättern - dessen Lautform jedoch schwierig ist -. Die Namen hängen schwerlich mit germ. water ‘Wasser’ zusammen. Es konnte nicht ausbleiben, daß die Römer den Namen mit ihrem Adjektiv vetus ‘alt’ (Gen.

veteris) verknüpften. Schon Tacitus wußte offenbar nicht recht, wie er ihn flektieren sollte, als Substantiv oder Adjektiv, und in späteren Quellen ist mehrmals die Dativ- oder Ablativform Veteribus bezeugt, die nur zum Adjektiv gehören konnte.

Es sind nun, von vielen anderen abgesehn, noch zwei wichtige Namen meines Untersuchungsraums, die eine Erörterung geradezu fordern. Es sind die wichtigsten von allen: G a l l i und G e r m a n i . Doch kann ich auf sie hier leider nicht eingehn.

Fast alles, was ich bisher zu den lateinischen Formen keltischer und germanischer Namen sagte, enthält eine Warnung, gleich als nützten sie uns bitterwenig. So aber ist es durchaus nicht. Ist es doch weit überwiegend dieser Namenstoff, dem ich meine Einblicke in die alte Bevölkerungsgeschichte Nordwestdeutschlands und der Niederlande verdanke. Ich habe dabei zugleich jedoch gelernt, sehr vorsichtig zu sein.

Besonders wertvolle Auskunft geben uns die Namen, die in den lateinischen Quellen in mehr als einer Form überliefert sind. Sie sagen, von den Fällen abgesehn, in denen einzelne Formen sich als bloße Abschreibfehler verraten werden, zum ersten aus, daß viele Namen öfter als einmal ins Schriftlatein übernommen wurden und daß dies leicht in verschiedenen Formen geschehen konnte. Schon dies ist wertvoll zu wissen: die Namenformen, mit denen wir operieren müssen, haben, auch wenn sie für uns konkurrenzlos sind und die späteren Formen ihnen nicht im Wege stehn, zumeist trotzdem kein sicheres Alleinrecht, und sie sind schwerlich immer die besten, die es einst gab. Die Gründe für die Mehrformigkeit von Namen konnten sehr verschieden sein. So gab es, ebenso wie auch weithin sonst, mancherlei Kürzungen wie auch Längungen, doch ist da selten erkennbar, welche Form die ältere sein mag.

Am häufigsten ist es jedoch wohl so, daß der amtlichen Schreibform entweder im Alltag gebrauchte, fast schon vulgäre, oder aber altheimische, gallische oder germanische, gegenüberstehn, die doch mindestens so lange fortbestanden haben müssen, wie ihre Sprache. Welche Form sich schließlich durchsetzte und zur Grundlage der späteren Namen wurde, hing von Faktoren ab, die wir gemeinhin kaum abwägen können. Wir dürfen aber erwarten, daß viele der späteren

Namenformen uns helfen werden, die Art und das Maß zu klären, in denen die Römer

in das ältere

Namengut einzugreifen pflegten. Am wertvollsten scheint mir zunächst jedoch zu sein, was einige Formenpaare zur Sprachgeschichte sagen.

Zum Schluß noch ein Wort des herzlichsten Danks an den Jubilar Maurits Gysseling, der uns zeigte, daß es nicht nur nötig, sondern auch möglich ist, ein weites Gebiet über Staats-, Sprach- und Völkergrenzen hinweg in einem meisterhaften Namenwerk zusammenzufassen. Erst dies hat mir den Weg geöffnet und den Mut gegeben, meine Untersuchungen über den Rhein hinüber bis ins nördlichste Frankreich auszudehnen.

Laboe

H. K UHN

Indefiniete eigennamen

1. In zijn in 1933 verschenen handboek Language schreef L. Bloomfield over de eigennamen (EN) het volgende: ‘They occur only in the singular number, take no determiner, and are always definite’ (blz. 205). Deze uitspraak is in de afgelopen halve eeuw vaak herhaald, wanneer het er in geschriften over algemene taal- en naamkunde nl. om ging, de EN grammatikaal te definiëren en van het appellatief te scheiden.

Wie dan in het zog van Bloomfield rechtlijnig doordacht, moest tot de konklusie komen dat de substantieven in uitdrukkingen als de beide Duitslanden, het klassieke Rome, een zekere Jansens onmogelijk EN konden zijn. Zij zijn immers ofwel pluralisch ofwel vergezeld van een beperkende bepaling ofwel indefiniet. Als de substantieven in deze uitdrukkingen echter geen EN zijn, moeten zij dan wel appellatieven zijn, d.w.z. elementen die inherent een betekenis dragen welke op een of meer objekten kan worden toegepast. En hier begint het schoentje reeds te nijpen.

Als Duitsland, Rome, Jansens EN zijn, maar de substantieven in de beide Duitslanden, het klassieke Rome, een zekere Jansens appellatieven, dan is niet goed in te zien waar het semantisch verschil eigenlijk ligt. Een inherente betekenis blijkt voor deze zgn.

appellatieven immers al evenmin aanwijsbaar als voor de EN waaruit zij zouden zijn afgeleid.

Er is de jongste tijd dan ook enig verzet gerezen tegen de grammatikale definitie van de EN zoals die door Bloomfield werd gegeven

. Gesteld wordt dat de EN in de natuurlijke taal wel degelijk pluralisch of indefiniet of met beperkende bepalingen kan gebruikt worden, dat de substantieven in de bovengenoemde uitdrukkingen dus wel degelijk EN zijn (zoals het trouwens ook steeds intuïtief werd aangevoeld!).

Bloomfield heeft de EN blijkbaar gedefinieerd vanuit het objekt waarnaar hij verwijst, niet vanuit het taalsysteem waarin hij funktioneert. Het objekt, de naamdrager is inderdaad ‘één en onverdeeld’. Een

(1) Zie o.m. L EYS , Was ist ein Eigenname. Leuv. Bijdr. 68 (1979), 61-68 [kritiek hierop bij V AN

L ANGENDONCK , Naamk. 1979, 190 vv]; H.J. S EILER , Namengebung als eine Technik zur sprachlichen Erfassung von Gegenständen, Festschrift P. Hartmann - (Tübingen, Narr, 1983), 149-156; W. K UHN -F. S ERZIKO , Eigennamen im Rahmen der Dimension der Apprehension.

In: Seiler-Lehmann, Apprehension (Tübingen, Narr, 1983), 277-293.

dergelijke manier van definiëren zou opgaan als er een één-éénverhouding zou bestaan tussen naam en naamdrager, tussen taal en werkelijkheid (of de voorstelling die we van de werkelijkheid hebben). Dit is echter niet het geval. De natuurlijke taal is geen logischalgebraïsche taal. Haar elementen en strukturen zijn immers in hoge mate polyfunktioneel en dit is uiteindelijk één van de oorzaken waarom EN wel degelijk pluralisch, indefiniet of met beperkende bepalingen kunnen worden gebruikt. Ook funktioneren de grammatikale kategorieën niet steeds op dezelfde manier. De pluralis b.v. werkt anders (is anders gefundeerd) bij EN dan bij appellatieven.

In wat hieronder volgt wordt slechts kort het indefiniet gebruik van EN besproken.

Er worden voorbeelden gegeven van indefiniet gebruikte persoonsnamen, waarbij deze persoonsnamen al dan niet naar een specifieke naamdrager verwijzen of zelfs een soort generische waarde bekomen. Het indefiniet gebruik van persoonsnamen loopt aldus grosso modo parallel aan dat van de appellatieven. Vanzelfsprekend vertoont het indefiniet gebruik van EN nog heel wat meer aspekten dan in het hiernavolgende kort bestek kan worden beschreven.

2.1. In de indefiniete uitdrukking een boer in een zinnetje als (1) naast de school woonde een boer

zijn verschillende funkties in elkaar verstrengeld. Eerst en vooral wordt verwezen naar een objekt dat als een element (een) binnen een semantische kategorie (boer) wordt voorgesteld. De uitdrukking vervult dus een pragmatische funktie door te refereren en een semantische funktie door tegelijk te prediceren. De indefiniete referentie in (1) vervult bovendien nog een andere, kommunikatief-pragmatische funktie: zij introduceert in het discours het objekt waarover men het verder eventueel nog zal hebben. De spreker gebruikt, zoals bekend, bij een eerste vermelding van het objekt waarover hij het wil hebben, de indefiniete referentie en niet de definiete, wanneer hij aanneemt dat de hoorder niet zonder meer in staat is dit objekt te identificeren

.

EN nu hebben geen inherente betekenis en de indefiniete referentie kan hier dus geen predikatieve funktie hebben. Wel kan zij hier de introductorische funktie vervullen die zij ook voor het appellatief vervult. Inderdaad, in een zinnetje als

(2) Meer bijzonderheden hierover vindt men o.m. in het werk van J.A. H AWKINS , Definiteness

and Indefiniteness. London 1978.

(2) naast de school woonde een zekere Jan Jansens

is wel degelijk een EN, een verwijzend substantief zonder inherente

betekeniskenmerken, voorhanden. De indefiniete konstruktie vervult nu uitsluitend de pragmatische funkties die zij ook in (1) vervult: zij refereert aan een objekt, dat bovendien voor het eerst wordt vermeld en waarvan de spreker aanneemt dat de hoorder het niet zonder meer kan identificeren.

In (2) had de spreker trouwens ook, alhoewel niet bij voorkeur, de definiete uitdrukking Jan Jansens kunnen gebruiken. Hij had die definiete uitdrukking overigens moeten gebruiken als hij had aangenomen dat de hoorder de persoon in kwestie zonder meer wel kan identificeren. Bij introductie van een EN in het discours hangt het gebruik van een definiete of indefiniete referentie dus eventueel af van de presupposities die de spreker maakt aangaande de kennis van de hoorder over de naamdrager in kwestie. Definiete introductie is blijkbaar bij elke presuppositie van de spreker mogelijk, indefiniete alleen maar bij een bepaalde, maar zij zal in dat geval dan ook bij voorkeur worden gebruikt.

Er is, wat de mogelijke oppositie definiet-indefiniet betreft, alvast deze beperking:

in (niet-opsommende) er-zinnen kan alleen een indefiniete introductie voorkomen, geen definiete. Dit geldt trouwens zowel voor appellatieven als voor EN. Vgl. immers

(3) er woonde hier ooit een zekere Jansens/een burgemeester (*er woonde hier ooit Jan Jansens/de burgemeester)

a.

b. hier woonde ooit een zekere Jan Jansens/Jan Jansens; een burgemeester/de burgemeester.

In (3b) is een oppositie definiet-indefiniet mogelijk, niet in (3a).

2.2. Binnen de indefiniete konstruktie kan er een oppositie bestaan tussen de wending een zekere Jan Jansens en de wending een Jan Jansens.

Wanneer de spreker in (2) een zekere Jan Jansens gebruikt, zweeft hem hierbij een specifieke persoon voor de geest. De spreker weet dat de naam toepasselijk is en bovendien ook op wie; de referentie is voor hem m.a.w. ‘transparant’. De tegenhanger van het element zeker bij indefiniet gebruik is het (weliswaar veel minder gebruikelijke) element bewust bij definiet gebruik; vgl.

(4) naast de school woonde een zekere Jan Jansens; de bewuste Jan Jansens was zeer rijk.

De indefiniete uitdrukking een Jan Jansens, dus zonder het element zeker, is, wat

transparantie betreft, m.i. neutraal: zij kan, naast de konstruktie met zeker, gebruikt

worden wanneer de referentie transpa-

rant is en zij is m.i. de enige die kan gebruikt worden wanneer de referentie niet transparant is. Vgl. immers

(5) ‘Eigenares van het werk was een mevrouw Bogaerts (een vriendin van James Ensor)’ (De Standaard 13/8/83)

(6) ‘Ken jij hier soms een zekere Jan Jansens?’ - ‘Nee, een Jan Jansens heb ik hier nooit gekend’.

De schrijver van (5) en de eerste spreker in (6) hebben een specifieke naamdrager op het oog en zij gebruiken de wending een zekere x of een x. De tweede spreker in (6) ziet echter voor de naam geen naamdrager, de referentie is voor hem ‘opaak’ en hij kan alleen maar de wending een x gebruiken.

2.3. Eng verwant met dit opaak gebruik van een + EN is trouwens het gebruik van deze wending in gevallen waar men geen specifieke naamdrager op het oog heeft, b.v. in

(7) Charlotte wil alleen maar met een Johann Wolfgang trouwen

.

Charlotte heeft blijkbaar zo een grote bewondering voor Goethe, dat zij alleen maar trouwen wil met iemand die, zoals Goethe, Johann Wolfgang heet, wie dat voorlopig ook moge wezen. De EN heeft hier dus geen specifieke referentie, maar hij wordt anderzijds toch ook niet metareferentieel (meta-talig) gebruikt zoals in

(8) haar man heet Johann Wolfgang

.

2.4. Vooral (of uitsluitend?) bij specifiek gebruik heeft de wending een Jan Jansens een variante, nl. ene Jan Jansens. Deze wending bestaat al lang in het Noorden, maar in het Zuiden lijkt zij mij van recentere datum te zijn en zeker hier met bepaalde konnotaties gepaard te gaan: zij verraadt een zekere speelsheid en scherts, soms ironie en af en toe zelfs sarkasme. Men vergelijke in dit opzicht de volgende citaten:

(9) ‘Zo beweert Theodore Child... dat de chateaubriand gecreëerd werd in het Parijse Restaurant Magny ter ere van ene Monsieur de Chabrillan, een illustere onbekende wiens naam des te gemakkelijker door die van een bewonderd politicus werd verdrongen’ (De Standaard 9/5/83). - ‘Behalve naar de “vierde”

man zocht de Franse politie... ene Christian Paris, die

(3) Dit voorbeeld bij K UHN -S ERZIKO , op. cit.

(4) Voor het onderscheid tussen referentieel en meta-referentieel (meta-talig) gebruik van de

EN, zie L EYS , op. cit., blz. 81 vv.

eveneens bij de moordpartij betrokken was’ (De Standaard 11/8/83). - ‘Sindsdien kwamen ze om beurt aan de macht [in Tsjaad], eerst ene Goukouni Oueddei, dan ene Hissan Habré’ (BRT-Joernaal 12/8/83).

2.5. Ik meen dus te kunnen vaststellen dat EN, in casu persoonsnamen, net als appellatieven, indefiniet kunnen worden gebruikt, waarbij dit indefiniet gebruik dan zowel een specifieke als een niet-specifieke referentie kan betreffen. Voor beide soorten van referentie kan de wending een + EN gebruikt worden; alleen wanneer de referentie specifiek en transparant is kan ook de wending een zekere gebruikt worden.

Buiten het spel van deze opposities nu valt het gebruik van een + persoonsnaam in gevallen als

(10) een Chomsky zou zo iets nooit beweren; een Jan Jansens doet zoiets niet.

Hier lijkt wel een soort generisch gebruik van de EN voorhanden te zijn. Een Jan Jansens in (10) is te omschrijven als iemand als Jan Jansens en verderop modaal te interpreteren als Jan Jansens omdat hij Jan Jansens is. Men zinspeelt dus op het wezen van de persoon in kwestie. Het gebruik van een Jan Jansens in (10) is dus te vergelijken met het gebruik van een boer in (11):

(11) een boer doet zo iets niet

waarbij eveneens de parafraze iemand zoals een boer mogelijk is en eigenlijk ook het wezen van een boer bedoeld wordt: als je echt een boer bent (omdat je boer bent), doe je zo iets niet. Het generische zou aldus eerder kwalitatief op te vatten zijn dan kwantitatief en precies ook daarom moet generisch gebruik van niet-gekwantificeerde eigennamen mogelijk worden geacht.

De parafraze iemand als hoeft echter niet noodzakelijk op generisch gebruik van de EN te wijzen. In (12) is deze parafraze inderdaad mogelijk, maar niet een kausale interpretatie:

(12) kandidaten zijn o.m. een Jan Janssens, een Wim Bartels, een Toon Verstraeten.

- ‘Zelfs met een Hinault onder de deelnemers was Knut Knudsen er in geslaagd de... tijdrit te winnen’ (De Standaard 16/8/83).

Het indefiniet gebruik van de EN is hier wellicht veroorzaakt door de figuur van de opsomming, waarbij unieke objekten toch als elementen van een verzameling worden voorgesteld

.

(5) Vgl. in dit verband enigszins H AWKINS , op. cit., blz. 223.

2.6. In de voorgaande gevallen impliceerde het indefiniet gebruik van de EN geen kwantifikatie ervan. De wending een zekere Jan Jansens houdt niet in dat er meerdere Jan Jansens zijn; de singularis impliceert m.a.w. niet direkt een klasse en een pluralis.

Daarom zijn de vorige gevallen te scheiden van b.v. de gevallen in (13), waar het indefiniet gebruik wel degelijk dit numerisch aspekt vertoont:

(13) het was een allerbeste Jan Jansens die het kampioenschap won; na de oorlog herrees een nieuw (ander, tweede) Duitsland

a.

b. hij is een tweede Einstein; dit wordt een nieuw Vietnam.

Dergelijke gevallen waarbij de EN indefiniet wordt gebruikt en tevens van een beperkende uitdrukking vergezeld gaat, zullen dus eigenlijk ook ter sprake moeten komen bij een behandeling van het pluralisch en klassifikatorisch aspekt van de EN.

Zij vallen buiten het bestek van deze korte bijdrage.

Dat het indefiniet gebruik van de EN in (13) verschilt van dat in de vorige gevallen blijkt ook uit de distributie ervan. Zoals de voorbeelden in (13) aantonen, beperkt het indefiniet gebruik van EN met numerischklassifikatorische waarde zich niet tot persoonsnamen. Dit was wel het geval in de vorige voorbeelden waar het indefiniet gebruik niet direkt dit numerisch aspekt vertoonde en praktisch alleen maar mogelijk was bij persoonsnamen. Vgl. in dit opzicht nog

(14) naast de school woonde een man genaamd Jan Jansens/een zekere Jan Jansens

a.

b. God zond zijn engel naar een stad genaamd Nazareth/?*naar een zeker Nazareth

c. voor ons lag een berg genaamd de Wildspitze/*een zekere Wildspitze

d. naast het dorp vloeide een rivier genaamd de Leitha/*een zekere Leitha.

De wending een zekere x is dus eigenlijk maar goed mogelijk bij persoonsnamen.

Voor andere groepen van EN moet men een beroep doen op de omschrijving een x genaamd y. Dit is dan een voorbeeld te meer van de uitzonderingspositie en de voorkeursbehandeling die persoonsnamen tegenover andere groepen van EN vaak genieten.

Leuven

O. L EYS

Biotere, Pokeros, Lenvole, Peersant: Limburgse antroponymische curiosa uit 1280

Het oudste goederenregister van de kommanderij van Oudenbiezen (onder Rijkhoven, thans deelgemeente van Bilzen) is op zes bladzijden na geheel in het Nederlands, meer bepaald in de Limburgse streektaal van ca. 1300, geschreven. Het werd begonnen in ‘de joer ons Heren M ^o C ^o C ^o ende LXXX ender octauen van poschen’ door Gilis van Tungren en achteraf voortgezet door een twintigtal verschillende scribenten tot 1325, met nog enkele sporadische aanvullingen tot in 1344. Het berust op het Rijksarchief te Hasselt en werd in 1965 door J. B UNTINX en M. G YSSELING

uitgegeven

. Het register kan misschien het best omschreven worden als een dokument waarin het domaniaal beheer van de kommanderij van Oudenbiezen zowat zijn neerslag vindt; het vermeldt eigendommen, aanen verkopen, pachten en cijnzen, ontvangsten en betalingen, rechten en plichten enz. Het manuscript is zeer belangrijk op dialektologisch én op ekonomisch, meer bepaald agrarisch vlak; maar ook voor de naamkundige heeft het een uitzonderlijke waarde wegens de vele honderden plaats- en persoonsnamen die er in voorkomen. Ik heb uit die grote voorraad antroponiemen er een viertal uitgepikt die op het eerste gezicht eerder ongewoon aandoen en als dusdanig stof tot nadenken geven.

Een eerste eigenaardige vorm is B IOTERE , blijkens de attestaties in het register een vrouwelijke naam: a ^o 1280 Biotere Kunrats wif Scepens van Herderen; Willem veren Bioteren son van Herderen. De naam is verschillende malen geattesteerd, o.m. Biotere van Breideloe van Eigenbilsen; ane Bioteren hof te Groetloe; Biotere van Meer. Een twijfelachtige variant is Librechts Boteren hof op Nedervelt in Huselt, een vorm die na 1300 door hand L nog met het vrouwelijke namen vormende suffix -inne (vgl.

Smed/Smedinne, Lewe/Lewinne, Prumarts/Prumardinne enz.) uitgebreid wordt: in Cleine Nederuelt

(1) J. B UNTINX -- M. G YSSELING , Het oudste goederenregister van Oudenbiezen (1280-1344).

I: Tekst (Kon. Comm. voor Top. en Dial., Werken nr. XI). Brussel, 1965. Ook uitgeg. in de

reeks Onomastica Neerlandica: Nomina Geographica Flandrica, Studiën en Monografieën,

als Studiën XII. Brussel, 1965.

achter Boterinne hof. Een verklaring voor Biotere wordt geboden door een stuk Latijnse tekst uit 1282, door hand B geschreven en waarin, naast Conrardus een Egidius de Leodio, ook Beatrix de Leodio vermeld wordt als cijnsplichtige; een jaar later, in 1283, vindt men ze terug als Cunrat van Lutke, Gilis sin bruder en Biotere sin suster.

Blijkbaar is Biotere derhalve een familiare vorm van Beatrix

. De overgangsvorm tussen beide tref ik aan in een oorkonde a ^o 1381 van de abdij van Sint-Truiden te Donk

, waarin o.m. een Yliaes Vernesen van Corpt genoemd wordt samen met

‘Beateren sinen wettighen wiue’; een oorkonde uit 1399 te Groot-Gelmen vermeldt de datief Beateren Vrinde, dochter van Heylwyf en van Johannes Vrint

. Dezelfde vleinaam komt ook voor te Tongeren

a ^o 1402: Beateren wettiger dochter Hugen Moens; in 1432 Philips van Gorreta synre [= van Forket Vonden] dochter Beateren man = 1437 Philippe de Goreta marit a demoiselle Beautrix. De evolutie Beatere >

Biotere kan o.m. verklaard worden vooreerst door de in het goederenregister frekwent voorkomende alternantie ō/ā (bv. loet/laet, strote/strate, mote/mate, poschen/passchen, stoen/staen, woren/waren, Dummoes/Thomas, quoet/(quaet), no/(na), scoep/(scaep) enz.; zie ook M OERS blz. 379-380), alsook door de wisseling i/e in o.m. winne/wenne, kinde/kende, gilden/gelden, liue/leue, cline/clene, nider/neder, rigter/regter,

mirgel/mergel, irste/erste (zie ook M OORS blz. 384-387). Opvallend is het behoud van de -r- (met waarschijnlijke evolutie Beatrix → Beatre → Beatere → Biotere) en in Beatere van de diftong -ea- (vgl. Duits Beate); in Vlaanderen en Brabant is de gewone expressive vorm van Beatrix immers Bate.

Een tweede duistere vorm is P OKEROS , varianten Pockeros, Pokeras, Pocras. De naam is geattesteerd in 1276: agter Pokeros hof te Non Spauden; blijkbaar is hiermee a ^o 1281 Arnout Pockeros bedoeld, een cijnsplichtige die in de Latijnse tekst door hand B a ^o 1282 als Arnoldus Pockeros werd opgetekend, zijn zoon als Henricus filius Pockeros. In

(2) De naam Beatrix komt driemaal voor onder de 29 namen van kloosterzusters in de naamlijst van een lofvers op de kloostergemeenschap te Munsterbilzen; geschreven a ^o 1130. - Zie ook J. L INDEMANS , Beatrijs in onze naamgeving. Versl. & Meded. Kon. Vla. Acad. 1951, 153-158.

(3) J. M OORS , De oorkondentaal in Belgisch-Limburg van circa 1350 tot 1400 (Brussel, 1952), 100.

(4) I D ., Ibid. 108.

(5) M. T YTGAT , Bijdrage tot de studie van de persoonsnamen van Tongeren en omgeving

(1385-1511) (Lic. Leuven 1954), 76, 180.

1285 vermeldt hand A opnieuw Arnout Pokeros en Heinric Pokeros son te Spauden.

Na 1286 komt Arnout niet meer in het goederenregister voor, maar wel a ^o 1304 Heinric Pokeros son te Nonnenspauden (hand D), Pocras kinderen van Spauden (hand F) en Pokeras kenden te Nonnenspauden (handen H en J).

Opmerkelijk is de wisseling -os/-as in de auslautsyllabe. Blijkbaar staan we hier voor een vreemde naam. Misschien is het de verkorting van Ipocras, de mnl. vorm van de naam van de Griekse arts Hippocrates. In de literatuur wordt hij als Ypocras vermeld in V AN M AERLANTS Istory van Troyen

en in het 14de-eeuwse dichtwerk

‘Van de VII vroeden binnen Rome’

; vgl. gelijkaardige attestaties ook bij F LUTRE

en L ANGLOIS

. Het Mnl. Wdb.

vermeldt daarnaast ‘ypocras, hipocras’ als benaming van een naar Hippocrates genoemde kruidenwijn die ook heden ten dage nog wordt geschonken als bruiloftswijn; ook geciteerd door K ILIAAN als vinum aromaticum,...

ex Hippocratis doctrina per laneum saccum mixto saccaro et variis aromatis speciebus distillatum (Mnl. Wdb. III 443, 961).

Een tweede en wellicht meer plausibele verklaring ligt in een Limburgse vorm van de in de ME vrij populaire heiligennaam Pancratius, dialektisch Pankraes; vgl.

de destijds in Limburg zeer geliefde naam Servatius > Servaes, die - zoals overigens ook Pancratius - als ijsheilige bekend is. Het tweede bestanddeel van Pankratius en de overgang -kraes > -kros, -keros biedt geen bezwaren: in het goederenregister staat immers normaal Vo(e)s voor (Ser)vaes, Clo(e)s voor (Ni)claes, Moes voor (Tho)maes, Rose voor Raes enz. Het eerste lid geeft meer moeilijkheden, nl. de evolutie Pankras

→ (*Ponkras) → Pokras. Voor de overgang Pan- > Pon- kan ik, indien ik louter op de grafie in het goederenregister voortga, slechts één vergelijkbaar voorbeeld aanhalen, nl. een toevoeging door hand U in 1319: Jon Baric, voor

(6) Y. M OUSTIE , Lijst van de eigennamen die voorkomen in de middelnederlandse hoofse romans van de dertiende eeuw (Lic. Leuven 1973), 194.

(7) M. C OENAERTS , Lijst van de eigennamen die voorkomen in de ridderromans van de veertiende eeuw (Lic. Leuven, 1976), 201.

(8) L.F. F LUTRE , Table des noms propres figurant dans les romans du moyen âge (Poitiers, 1962), 119.

(9) E. L ANGLOIS , Table des noms propres de toute nature compris dans les chansons de geste (New York, 1971, herdruk), 519-520.

(10) E. V ERWIJS -- J. V ERDAM , Middelnederlandsch Woordenboek (11 delen). 's-Gravenhage,

1885-1952.

vermoedelijk Jan Baric; voor het overige wordt in woorden als man, lanc, gans, pant e.d. steeds -a- geschreven. Het lijkt me echter niet onmogelijk dat deze vokaal in vele gevallen als gerekte a werd uitgesproken, zoals wellicht in panhus en Dangel en zeker in paet/pat, paecht/pacht enz. (vgl. overigens bij M OORS

de grafieën paenhus, onderpaent e.a.). In dat geval is de overgang naar ō verre van ongewoon

en lijkt me daarenboven een wegvallen van de -n, vooral in de verbinding van drie konsonanten -nkr-, niet uitgesloten.

Een naam waarin het wegvallen van de -n- geen probleem lijkt, is L ENVOLE : a ^o 1280

‘Lenuole van Herderen III o. van III ruden lants lighen te Herderen en de Konuenne agter Leuols hof’. In een variant van deze cijnsvermelding wordt van deze 3 roeden gezegd dat ze ‘agter sinen hof’ liggen, waaruit blijkt dat Lenuole een mannelijke naam is. In 1281 vermeldt dezelfde hand A dat ‘der meier van Spauden 2 d. vor Lenuolen’ betaalde; in de Latijnse tekst van hand B a ^o 1282 vind ik deze cijns terug als ‘Solvit Gisselbertus villicus II d. pro Leuallo’. Gelijkaardige vormen, maar met epentetische -t-, noteerde hand J in 1305: ‘en den Boden neder Lenuolts kendere hof’

en ook (met weggevallen -n-) ‘bi Leuolts cule’, beide te Herderen.

Blijkbaar dient te worden uitgegaan van Lenvole, en is de vorm zonder -n- sekundair. De naam is waarschijnlijk een Limburgse variant van Lenvael, Leynvael, Leyvael, een naam die men meermaals ontmoet in de ridderverhalen en in

verscheidene middeleeuwse geschriften (o.a. Ferguut, Roman van Lanceloot

, Spieghel Historiael

). In de Franse ridderromans komt hij meestal voor onder de vorm Lanval of Lenval. In Vlaanderen treffen we hem buiten de literatuur reeds aan in 1242 te Brussel

: gosvinus lenual; in 1298 te Brugge

: willelmus

(11) J. M OORS , o.c. 372-374.

(12) Voor de wisseling ā/ō, zie hierboven onder Biotere. - In het Duits komt naast Pancratius de dt. grafie Pankratz voor, maar ook Ponkratz (M. G OTTSCHALD , Deutsche Namenkunde (Berlin, 1982 ⁵ ), 378; K. L INNARTZ , Unsere Familiennamen, Bd. 2: Aus deutschen und fremden Vornamen im Abc erklärt (Bonn, 1958 ³ ), 223. Vgl. ook bij R. Z ODER , Familiennamen in Ostfalen, Bd. II (Hildesheim, 1968), 274 de voornamen Pancratz, Ponkratz, Pancrantz, en de familienamen 1455 Michele Pocrans, 1520 Peter Bokrentze, 1562 Gertrudis Pokrancz/Bokrantz.

(13) Y. M OUSTIE , o.c. 110.

(14) Mnl. Wdb. VIII 748.

(15) L. P EENE , Middelnederlandse persoonsnamen in het archief van het Sint-Janshospitaal Brussel. Verh. Kon. Vla. Acad. 1954, 229.

(16) R.M. V ERKEST , Anthroponymische studie aan de hand van de Brugse stadsrekeningen van

1298 tot 1303 (Lic. Leuven 1949), 133.

lenvael; als voornaam in 1307 te Kortrijk

: Lenval Horninc, schepene; en als toenaam 1355 Willem Leinvael, 1393 Ghiselbrecht Lenvael, 1399 France Leinvael, Sare Leinvaels enz.

Voortgaande op de attestatie Leuols zullen de Tongerse toenamen

a ^o 1385 daniel leuols, nicholaus leuoldi, en 1427 Daengel Leyvols, ook wel als varianten van Ley(n)vael dienen beschouwd te worden, en niet - zoals L INDEMANS

meent - als Levold < germ. Liedewald. Waarschijnlijk dient ook voor de Keulse attestaties ca. 1250 Lůdewicus Linwale, 1259 Engelbertus Lynval, en de genit. vormen 1258 Linuali Pistoris en 1278 Linuoli aan dezelfde verklaring gedacht te worden en niet - zoals H AGSTRÖM

zegt - aan een eventuele beroepsnaam lin + wale

‘italienischer Flachshändler’.

Wat de grafie Le(n)uole voor Ley(n)vale (met o i.p.v. a) aangaat, verwijs ik naar mijn bespreking van Biotere < Beatere; de wisseling e/ei is in het manuscript ook verre van een uitzondering, bv. cleine/clene, Reiners/Reners, eine/ene, Heinric/Henric, Leimcule/Lemcule, Eimale /Emale, Heilule/Helule enz. (zie ook M OORS blz. 387-388).

Het expressivum Vule lijkt me een verkorting te kunnen zijn van Lenvole, met wisseling van de stamvokaal: a ^o 1280 te Bosslo ane Vulen vlasgart (onder Rijkhoven);

1281 Vule van den Bisen. Uit de attestatie f ^o 127 r ^o blijkt echter dat Vule een vrouwelijke naam is: ‘mer es sculdech Vulen van den Bisin ende Marien ende Katelinen der seluer Vulen dogtere, alle jore die wile datter I van den III left ...’. Het vrouwelijk karakter ervan wordt bevestigd door de Latijnse tekst a ^o 1282 (hand B) waarin die persoon als Vola genoteerd staat. De naam staat niet alleen; er zijn nog twee attestaties, nl. ‘Herbort ende Vule van Werme’ (= Borgworm) en ‘ane Vulen gregte tusschen Reke (= pln. onder Rijkhoven) ende Sente Mertens linne (=

Martenslinde)’. Opvallend is wel dat Vule, als vermoedelijke afleiding uit Lenvole, toch steeds met -u- geschreven wordt (behalve in het Latijnse tekstgedeelte Vola).

Dit is wellicht niet verwonderlijk, aangezien zowel ō als o in vele woorden afwisselen met ū en u, o.a. in Bole/Bůle, Bonefas/Bunefas, broder/bruder,

(17) F. D EBRABANDERE , Persoonsnamen in het Kortrijkse (1300-1350) (Anthroponymica, 19) (Leuven-Brussel, 1971), 91.

(18) I D ., Studie van de persoonsnamen in de Kasselrij Kortrijk 1350-1400 (Handzame, 1970), 274.

(19) M. T YTGAT , o.c. 153, 364.

(20) J. L INDEMANS , Bijdragen tot de geschiedenis en de beteekenis van de Vlaamsche persoonsnamen (Turnhout, 1944), 102.

(21) S. H AGSTROEM , Kölner Beinamen des 12. und 13. Jahrhunderts (Nomina Germanica, 8)

(Uppsala, 1949), 346.

Robin/Rubin, roden/ruden, Romol/Romoel, Mokkene/Mulkene, Tongren/Tungren, bonre/bunre, modde/mudde, donckel/dunckel enz. (zie ook M OORS blz. 391-394).

Een andere mogelijke ‘literatuurnaam’ is P ERSANT , ook Peersant geschreven. De naam is alleen in de datiefvorm overgeleverd; het gaat nl. om een cijns van 16 deniers die het ‘hus van den Bisen’ diende te betalen aan ‘Heren Peersante... te Meer en sin hof, te Andrei, van III bunderen ende XII ruden lants lighen opt Roet tusschen Herderen ende Meer’, in 1285 vermeld als ‘Meer: XXVI d. heren Persante’.

Twee verklaringen lijken ons mogelijk. Ofra. Persant betekent volgens G ODEFROY

VI 112

‘homme puissant’, en volgens T OBLER -L OMMATZSCH VII 787

‘vornehmer, mächtiger Herr’ en daarnaast ook ‘Perser, persisch’. Dergelijke naamgeving lijkt op het eerste gezicht wellicht wat eigenaardig en zelfs onwaarschijnlijk. M.i. is de naam echter qua betekenis en sfeer vergelijkbaar met een paar andere namen uit het goederenregister, nl. Johan Sarrasin, Morin van Eimol en eventueel ook Lonis Jůde.

Het is uit de kontekst niet op te maken of Persant een voorof een toenaam is; in het laatste geval zou men ook gewoon kunnen denken aan een persoon die er uitziet als een Pers, bv. door zijn kleding, zijn donker uitzicht enz. Het voorafgaande ‘heer’

lijkt anderzijds toch wel op een persoon van aanzien te wijzen.

Indien de naam toch aan de literatuur zou ontleend zijn, dan kan gezegd worden dat Persan(t) (met als varianten o.a. Persis, Persois) er veelvuldig in de betekenis

‘Pers, inwoner van Perzië’ voorkomt. F LUTRE

vermeldt Persan(t) o.m. in de Roman d'Alexandre en in de 13de-eeuwse roman Gui de Warewic. L ANGLOIS

vertaalt Persan(t) door Sarrasin, maar haalt hem ook aan als toenaam: Sanson le Persant, Tiebaut le Persant enz. Mnl. varianten ervan (als benaming van de inwoners van Perzië, o.a. Persen, Parsen, Parsien, Persiin enz.) treft men aan in o.m. Alexanders Geesten, de Istory van Troyen, de Roman van Lanceloot, de Roman van Heinric en Margriete van Limborch

.

(22) F. G ODEFROY , Dictionnaire de l'ancienne langue française I-X. Nendeln-Liechtenstein, 1969 (herdruk).

(23) A. T OBLER -E. L OMMATZSCH , Altfranzösischer Wörterbuch A-T. Berlin-Wiesbaden, 1925-1976.

(24) L.F. F LUTRE , o.c. 155, 284.

(25) E. L ANGLOIS , o.c. 519-520.

(26) Y. M OUSTIE , o.c. 81-82; M. C OENAERTS , o.c. 73.

Indien ik in bovenstaande bespreking verscheidene malen naar onze oudste literatuur verwezen heb, dan wil ik daarmee zeker niet de indruk wekken dat de behandelde namen als literatuurnamen moeten bestempeld worden. Ik heb alleen willen aanduiden dat sommige ervan in de vroegmiddeleeuwse letterkunde kunnen teruggevonden worden. Ze komen inderdaad voor in wat K NUVELDER

noemt het eerste tijdvak (tot 1275) van de oudnederlandse letterkunde. Hij wijst ook op het gebruik van aan de literatuur ontleende persoonsnamen in adellijke families in Vlaanderen op het einde van de 11de eeuw, zodat bij sommige derhalve bekendheid met die literatuur kan ondersteld worden (bv. Florentius, Vivianus, Walawaynus, Brin, Ywain, in het le kwart van de 12de eeuw

). K NUVELDER betoogt eveneens dat in het Maaslandse gebied, veel meer dan in Brabant, Vlaanderen en Holland, reeds vóór 1200 een duidelijke literaire aktiviteit te bespeuren valt

, al is er qua literaire teksten uit de 12de en 13de eeuw weinig overgeleverd. Ook G YSSELING heeft, wat Limburg betreft, de aandacht gevestigd ‘op de overwegende rol die, in de 13de eeuw, de Duitse Orde gespeeld heeft’

en daarbij speciaal gewezen op de Limburgse kommanderij van Oudenbiezen. Toen het goederenregister er in 1280 begonnen werd, zijn de zogenaamde literatuurnamen

al lang niet meer het privilege van de adellijke families; ze werden ook door de andere klassen van de maatschappij

(27) G.P.M. K NUVELDER , Handboek tot de geschiedenis der Nederlandse letterkunde, Deel I ('s-Hertogenbosch, 1970), 61-195.

(28) I D ., Ibid. 70.

(29) I D ., Ibid. 69. - Zie hierover o.m. ook J. L INDEMANS , Onomastiek in dienst van de

literatuurgeschiedenis. Versl. & Med. Kon. Vla. Ac. 1941, 507-521; J. V AN M IERLO , Beknopte Geschiedenis van de Oud- en Middelnederlandse Letterkunde (Antwerpen-Amsterdam, 1954 ⁶ ), 34; M. G YSSELING , De aanvang van de middelnederlandse geschreven literatuur.

Versl. & Med. Kon. Vla. Ac. 1968, 132-144; I D ., Overzicht van de Noordnederlandse persoonsnamen tot 1225 (Anthroponymica, 16). Leuven-Brussel, 1966; I D ., Kenmerken van de Oudnederlandse persoonsnamen in de vroege middeleeuwen. In: Frankisch, Merovingisch, Karolingisch (Assen, 1965), 63-75. - Vgl. eveneens J. G OOSSENS , Oudnederlandse en vroegmiddelnederlandse letterkunde. Ts. Ned. Taal- & Letterk. 98 (1982), 241-272, die er op blz. 260 e.v. een verklaring geeft voor wat hij noemt ‘de paradox tussen de literaire en de ambachtelijke overlevering’.

(30) M. G YSSELING , De Limburgse teksten in de volkstaal uit de 12de en 13de eeuw. In: Album Dr. M. Bussels (Hasselt, 1967), 295-301.

(31) Over literatuurnamen, zie o.a. G.J. B OEKENOOGEN , Namen uit ridderromans als voornamen in gebruik. Tijdschr. Ned. Taal- & Letterk. 36 (1917), 67-96; J. L INDEMANS , Over de invloed van enige vorstinnennamen op de naamgeving in de middeleeuwen. Versl. & Meded. Kon.

Vla. Acad. 1950, 99-106; F. D EBRABANDERE , Voornamen uit de ridderliteratuur. Leiegouw

11 (1969), 277-287.

gebruikt. In het manuscript komen er overigens nog verscheidene voor: Walwin van Merheim; Iwin/Ywain van Ouerspauden; Lantslots dogteren van Trigt; Isaude van Herderen becgine van Trigt; Elyas/Ilias/Hylias/Ilgas van Linne (vgl. Helias de Zwaanridder); Marabelen kenden te Huselt (wellicht identiek met Mirabele, uit de Aiol); her Makaris van Hommene (vgl. de ridder Makaris in de Aiol); Abroen van Goethim (vgl. de elvenkoning Abroen in Hugo van Borduues) enz.

Leuven

C. M ARYNISSEN

Taalwisseling in de toponymie van Sneek en Bolsward omstreeks 1500

In deze feestbundel voor M. G YSSELING 's 65ste verjaardag denk ik aan de rijke oogst die hij sinds de oorlog voor ons binnenhaalde op het gebied van oude teksten, namen en spraakkunst. In het bijzonder ben ik ook dankbaar voor zijn vernieuwende studies over het oudste Fries, de runen en de oudste friese namen. In 1960 schreef hij nog beknopt in de feestbundel voor B ROUWER . Daarna was hij vrij uitvoerig in zijn lezingen te Leeuwarden: voor het Naamkundige werkverband van de Fryske Akademy (1961) en op het friese filologencongres (1969). Vooral verraste hij ons met zijn runeninscripties (1980).

Hoewel mijn bijdrage nu kort moet blijven wegens de beperkte ruimte, wil ik ingaan op de vernederlandsing van oudfriese namen in de steden Sneek en Bolsward.

Voor Sneek hebben we het voordeel dat we de voorstudies van M. O OSTERHOUT uit 1956-1957 kunnen gebruiken. Deze verwijzen naar zijn latere uitgave van de sneker recesboeken van 1490-1517. Voor Bolsward kost het meer moeite friese en

nederlandse vormenparen van namen te verzamelen. Hier vergelijk ik de vormen uit de oudfriese oorkonden vooral met die uit de kronieken van P ETER en W ORP van Thabor en uit de Beneficiaal-Boeken van 1543.

1. Tweetalige vormen in Sneek (1490-1517)

M. O OSTERHOUT heeft zich bij zijn uitgave moeten beperken tot de grotendeels friese recesboeken van 1490 tot het begin van 1517. Maar we vinden hier ook al heel wat nederlandse teksten tussen. Gemakshalve volg ik O OSTERHOUT 's studies van 1956-1957. Bij elke tweetalige naam die vermeldenswaardig lijkt, zet ik de friese vorm (F.) voor de nederlandse (N.), eventueel met een toelichting.

F. Snits, verbogen Snitze // N. Sneeck, zonder de friese palatalisering en (1)

assibilering van de -k-. De naam duidde oorspronkelijk een puntig uitlopend gebied aan, evenals in de dorpsnaam Snikzwaag (M. 1983b). In Sneek zal de naam slaan op de vooruitstekende stadskern rond de kerkterp (H ALBERTSMA

1956, 17; D E C OCK ).

F. Mollewier // N. Mollenwerff of -warff, voor de hoogte waarop de

(2)

molen was gebouwd. F. Wier is, ook als dorpsnaam, uit Were en dit uit de verbogen vorm van werf ontstaan, door een friese ontwikkeling (M. 1975, 67).

F. Aldfaers fenna // N. Oldfaers fenna.

(3)

F. Reydcamp // N. Ryedkamp, riet-kamp.

(4)

F. String // N. Streng, tevens de oudere friese vorm.

(5)

F. dat Wetter // N. opt Water.

(6)

F. Wetterwal, Wetterswal, Weterswal //

N. Waterswal.

(7)

F. Aesterporta // N. Oesterpoert.

(8)

F. Stedgrefft // N. Statgrafft.

(9)

F. Sint Anthonijs Jesthuus tzercke // N.

Gasthuys (kerk).

(10)

F. dae sisteren toe Grena dick // N. toe Gronedick, Groenedijk.

(11)

F. toe Cryoesbroeren // N. die Cruijssebroderen, nu Kruisheren.

(12)

F. toe dae Bregga // N. by die Brugge.

(13)

F. dae Borchstreta // N. die Borgstraet.

(14)

F. dae Piperstreta // N. die Peperstraet.

(15)

F. indae Noerdherna // N. indie Noerdhorne, Noerdhorn.

(16)

F. in dijo nara Noerdherne // N. indie enghe Noerdhorne, uitlopend:

(17)

F. indae wyde Noerdherna // N. indie wyde Noerdhorne.

(18)

F. oppa Nijsted, Nije sted // N. oppa Nye stat, stad.

(19)

F. opt graet Sand // N. opt, op groet Sand.

(20)

F. opt litick Sand // N. opt kleyn Sand.

(21)

2. Tweetalige toponiemen in Bolsward

aangeduid door de F. van Fries met het oorkondendeel (I-IV). Voor de namen uit nederlandse teksten hebben we vooral de kronieken van P ETER en W ORP van Thabor (P. en W. IV-V) en de Beneficiaal-Boeken, aangeduid door het jaartal 1543. De eerste kroniek is voor een groot deel in het begin der 16de eeuw geschreven in het klooster Thabor bij Sneek, de tweede wat later: van 1517-1538 in hetzelfde klooster.

(22) F. tho Aldehouw IV, 15 (1452) // N. Sinte Marten to Oude houe (1459):

K EIKES 129; toe Oldehoefopt kerckhof: P. 25, 28; toe Oldehooff: W. IV, 137.

(23) F. by Broerepoerte IV, 194 (1510) // N. by die Broerepoert: P. 31; in 1543

stond daar of dicht daarbij: de Sneker poorte of poirte.

(24) F. oppa littya dileker IV, 192 (1509) // N. op die dyleecker: een fries relict bij P. 35; 1543: die groote Delaker (1 x), die lutke Dilaker (2 x) of Dylaker (4 x). In het tweede deel hebben we fries eker, ned. akker. Het eerste deel zal niet teruggaan op dille (een kruid) of deel, maar op fries delle (dal, laagte) of - minder waarschijnlijk, maar niet onmogelijk - op laat oudfries delle uit delve (gracht): M. 1983a. Vergelijk:

Delakker op Wieringen (D AAN 253) en Delffacker (B OEKENOOGEN 139).

(25) F. Haegstreta IV, 208 (1512) // N. op die Hoechstraet: P. 30; op die

Hoghestraete: W. IV, 138; 1543: Hoog-, Hoochstraete, lopend over de langwerpige handelsterp van Bolsward.

(26) F. Tzerckstreeta, Tzerckstriete IV, 192-193 (1509) en II, 313 (1523) // N.

Kerckstraet: P. 30; Kerckstraete: W. IV, 138, de verbinding tussen de kerkterp en de handelsterp (M. 1983c). Wel zijn er meer straten vermeld in onze bronnen, maar hun namen vertonen geen verschillen van belang.

Zo geven de oorkonden: F. dat sant, tsand II, 33 en 65 van 1453 en 1466 // N.

vant sant: P. 78; 1543: opt Sandt. De friese vorm zonder de slotmedeklinker: Sân, plaatselijk: Saan vinden we in deze bronnen nog niet. Daarom mag men deze naam niet in verband brengen met de waternaam de Zaan in de noordhollandse Zaanstreek.

Blijkbaar zijn de grachten in Sneek (nr. 20-21 hiervóór) en Bolsward destijds genoemd naar het zand dat ter versteviging van de straten langs deze grachten is gebruikt (M.

1983a).

Verder valt het op dat onze bronnen in Bolsward geen onderscheid maken tussen een Graet en een Litick of een Groet en een Kleyn Sand, zoals we in Sneek vinden.

Deze namen duiden in Sneek twee grachten aan met hun oeverstraten, maar in Bolsward geeft deze onderscheiding nu de lange en de korte straat aan langs deze gracht.

3. Bolsward en zijn terpnamen omstreeks 1500

Dank zij de recesboeken is het in Sneek gemakkelijker fries/nederlandse vormenparen te vinden dan in Bolsward. Wanneer en waarom de nederlandse teksten in deze recesboeken voorkomen, is nog niet of nauwelijks nagegaan en kan nu in dit kort bestek ook niet bevredigend worden onderzocht. We moeten ons hier beperken tot een voorlopige vergelijking van de vormverschillen omstreeks 1500. Tevens dienen we te bedenken dat het overgrote deel van de oude friese plaatsnamen toen

onveranderd bleef en daarom nu buiten beschouwing is gebleven.

Hierbij denk ik onder meer aan de meeste terpnamen. Binnen de stad Bolsward liggen twee terpen met namen:

(a) de kerkterp Aldehouw (22) heette vroeger mogelijk Hockawerth of Hockaerd (waarin: hôk, hoek en werth uit *wurthi, woerd, terp),

(b) de langwerpige handelsterp was wel Bodelswerth, de woerd van een Bodil(a) (M. 1983c).

Buiten de stadswallen, maar onder de klokslag van Bolsward, nu dus binnen de gemeente Bolsward, lagen meer terpen, die echter grotendeels zijn afgegraven.

We kennen de volgende namen:

(c) Eekwerd: Equert O. IV, 51 van 1478, uit êk, eik en -werth, woerd.

(d) Marwerd: Merwert O. IV, 51 van 1478 met germaans *mari, meer, poel.

(e) Saard: Sauwert in 1399 (V ERWIJS 538) en 1467 (K EIKES 131); Saerd O. IV, 66 van 1485 met oudfries sâtha, zode, evenals Sauwerd bij Groningen (S IPMA 99).

(f) Keppens: O. I, 305 van 1479 (niet 1480), mogelijk uit oudfries *kêpe, fuik, oudengels cŷpe (S MITH ), eng. kipe, met het collectief-suffix -ingi uit -ingja, dus: een plaats met een verzameling fuiken?

(g) Knossens: 1459 (K EIKES 129); O. IV, 106 van 1495 uit *Knôdsingi, de gemeenschap van Knôdsa, vleinaam bij een met germ. *knôth, geslacht, samengestelde persoonsnaam (J. D E V RIES ).

(h) Lonjé // Lunjier: Lonije O. IV, 73 van 1486 uit *Longa Ee, lange Ee, zoals Donia via *Donga uit Dôdinga is ontstaan (M. 1984). In 1543 lag tussen Lonjé en de westelijke stadspoort de groote Ee. Al eerder werd de Saerdera Ee vermeld: O. I, 250 (1474) en IV, 51 (1478), die dus aan de oostkant van de stad liep, bij Saard (e).

(i) Reade Hel // Roode Hel is echter pas laat vermeld (M. 1979, 160: E EKHOFF en W INKLER 155 en 299): mogelijk oudfries hel, ned. hul, hil, eng. hill.

Als we na deze reis rond Bolsward terugkeren naar de stad, zien we tegenwoordig

op de plaatsnaamborden de tweetalige aanduiding Bolsward/Boalsert op dezelfde

wijze als Sneek/Snits en Leeuwarden/Ljouwert. Maar omstreeks 1500 waren bij de

naam Bolsward de vorm- en spelverschillen nog niet zo versteend dat men dan naast

een friese een nederlandse naamvorm mag aannemen. Onder invloeden van elders

gingen sommige schrijvers (verkeerd) etymologiseren, toen ze Bolswart maakten tot

Bodelswaert (1399: V ERWIJS 338, 509, 544) en later: Bols-waard. Dit waard is via

ablaut een verre verwant van -werth uit *wurthi, woerd, terp.

4. Samenvatting

Wanneer we de gegeven tweetalige vormenparen nog eens overzien, is het duidelijk dat men voor en vooral na 1500 in Sneek en in en bij Bolsward de voldoende doorzichtige friese vormen: F. ald (3, 22), âster (8), bregga (13), delle/dille (24), eker (24), grât (20), greft (9), grêne (11), hâg (25), herna (16-18), jest (10), kryoes (12), litick (21), littya (24), nara (17), piper (15), porta (8, 23), reid (4), sted (9), strêta (14-15, 25-26), string (5), tzercke (10, 26), weer/wier (2), wetter (6-7) vertaalde en verving door: N. oud/old, ooster, brugge, dyl/dijl (later hypercorrect ook

diftongisch uitgesproken), aker (akker), groot, graft (gracht), grone (groene), hoog, horne/horn, gast, kruus (kruis), lutke (in Bolsward) of kleyn (in Sneek), engh (nu:

nauw), peper, poorte/poort, riet, stad, strate (W ORP en 1543) / straet (P ETER ), streng, kerk, werf/warf, water.

Het is niet onmogelijk dat de vorm Sneeck al buiten Friesland bekend was, voordat in het Fries de nieuwe vorm Snitse ontstond. Zoals we naast (molen)werf in Sneek ook warf vinden en naast Merwert bij Bolsward later Marwerd, zo zal Bolsward een jonge variant zijn van Bolswerth, waarnaast verkeerd etymologiserende schrijvers met hun Bodelswaard en Bolswaard de nu officiële nederlandse naamvorm met de -a- hebben gesteund.

Verder valt het op dat men in Bolsward naast de littya, nu Lytse, eerst de lutke en pas later de Kleine Dijlakker heeft gekregen. In Sneek is naast Litick geen lutke, maar dadelijk kleyn komen staan. Maar nara werd hier eerst door enghe vervangen en pas later door nauwe. Ook zien we aarzelingen bij de nederlandse vormen horne/horn, poerte/poert en strate/straet; de korte vorm ging het winnen. Opmerkelijk is dat naast de hollandse vertaling oud de oostnederlandse vorm old zo sterk kwam te staan dat deze nog steeds voorkomt in enkele officiële nederlandse naamvormen, zoals Oldeboorn en Oldehove.

Deze beperkte ruimte bood geen plaats voor studie van de achtergronden. We konden alleen nagaan hoe de tweetalige vormen in Sneek en Bolsward zich vertoonden. Dit geldt vooral voor de woelige tijden vóór en na 1500, toen door de bloedige twisten tussen Schieringers en Vetkopers de Friezen hun verkeerd gebruikte vrijheid verloren. Het Fries werd daarbij steeds meer verdrongen uit het schriftelijk verkeer. Verdere studies mogen meer houvast brengen omtrent deze taalwisseling en tweetaligheid in Friesland.

Park Arenberg 62, NL-3731 ET De Bilt.

H.T.J. M IEDEMA

Bibliografie en afkortingen

Beneficiaal-Boeken van Friesland. Leeuwarden 1850.

B OEKENOOGEN , G.J., De Zaansche volkstaal. Leiden 1897.

D AAN , J.C., Wieringer land en leven in de taal. Alphen aan den Rijn 1950.

D E C OCK , J.K., De Sneker en IJlster veenontginningen. It Beaken 1984.

D E V RIES , J., Woordenboek der Noord- en Zuid-Nederlandse plaatsnamen.

Utrecht-Antwerpen 1962.

E EKHOFF , W., Nieuwe atlas van de provincie Friesland. Leeuwarden 1849-1859.

G YSSELING , M., Chronologie van enkele klankverschijnselen in het oudste Fries, in: D YKSTRA , K. et al. (red.), Fryske stúdzjes oanbean oan prof. dr. J.H. Brouwer.

Assen 1960, 77-80.

G YSSELING , M., Toponymisch woordenboek van België, Nederland, Luxemburg, Noord-Frankrijk en West-Duitsland (vóór 1226). Zonder plaats 1960.

G YSSELING , M., Het oudste Fries. It Beaken 24 (1962), 1-26.

G YSSELING , M., De oudste Friese toponymie, in: Philologia Frisica anno 1969.

Groningen 1970, 41-51.

G YSSELING , M., Runeninscripties, in zijn Corpus van Middelnederlandse teksten (tot en met het jaar 1300). Reeks II, Deel 1. 's-Gravenhage 1980, 5-18.

G YSSELING , M., De naam van de Friezen, in: B REUKER , Ph.H. et al., Freonen om ds. J.J. Kalma hinne. Leeuwarden 1982, 52-53.

H ALBERTSMA , H. en K EIKES , W.H., Sneek. Drie kronen met ere. Sneek 1956.

H ALBERTSMA , H., Terpen tussen Vlie en Eems. Atlas en Tekst. Groningen 1963.

K EIKES , W.H., Inventaris der archieven van Bolsward. Bolsward 1952.

M. = M IEDEMA , H.T.J.

M. 1975 = Heem en hornleger, werf en weer: het misverstand als taalvormende factor? Taal en tongval 27, 63-69.

M. 1979 = Reahel problems, the homonym hel and the distribution of Old Frisian and Middle English breg ‘bridge’. Us Wurk 28, 155-162.

M. 1983a = Elandslaagte, Klippen, Zand en Dijlakker, vier straatnamen in Bolsward, Friesland. In: Huldigingsbundel Professor G.S. Nienaber. Bellville.

M. 1983b = De friese plaatsnamen Akkrum, Akmarijp, Snikzwaag en Akkerwoude.

Naamkunde 15.

M. 1983c = Hokwerd en Oldehove in Friesland. Naamkunde 15.

M. 1984 = Boalsert en Boalserter nammen yn Aldfryske boarnen (1400-1535).

De Bilt.

O. = Oudfries(ch)e oorkonden, bewerkt door P. S IPMA (deel I-III) en O. V RIES

(deel IV). 's-Gravenhage 1927-1977.

O OSTERHOUT , M., Snitser toponymen om 1500 hinne. Fryske plaknammen 8 (1956) 47-53 en 9 (1957), 37-40.

O OSTERHOUT , M., Snitser recesboeken 1490-1517. Assen 1960.

O OSTERHOUT , M., Nammeregister op de Snitser recesboeken 1490-1517. Assen 1964.

P ETER J ACOBSZ VAN T HABOR , Historie van Vrieslant (herdruk). Leeuwarden

1973.

S IPMA , P., De namme Bolswert. It Beaken 17 (1955), 97-99.

S MITH , A.H., English Place-Name Elements. Cambridge 1970.

V ERWIJS , E., De oorlogen van hertog Albrecht van Beieren met de Friezen.

Utrecht 1869.

W INKLER , J., Friesche naamlijst. Leeuwarden 1898.

W ORP T YAERDA VAN R INSUMAGEEST , Vierde boek der kronijken van Friesland,

uitgegeven door J.G. O TTEMA . Leeuwarden 1850; Vijfde boek enz. Leeuwarden

1871.